EUGENIO BARBA ΣΤΟ NEWS 24/7: “ΚΑΝΕΙΣ ΔΕΝ ΣΑΣ ΖΗΤΗΣΕ ΝΑ ΓΙΝΕΤΕ ΗΘΟΠΟΙΟΙ. ΔΕΝ ΜΠΟΡΕΙΤΕ ΝΑ ΠΑΡΑΠΟΝΙΕΣΤΕ”
Ο κορυφαίος σκηνοθέτης και ιδρυτής του περίφημου θεάτρου Οντίν στη Δανία μιλά στο NEWS 24/7 λίγο πριν έρθει στην Αθήνα.
Πρωτοπόρος θεατρικός σκηνοθέτης και θεατράνθρωπος, θρυλική μορφή του σύγχρονου θεάτρου, ένας από τους πρωταγωνιστές στην ιστορία του κατά το δεύτερο μισό του 20ου αιώνα. Δε θα ήταν υπερβολή αν λέγαμε πως ο άνθρωπος αυτός επαναπροσδιόρισε την Τέχνη του Θεάτρου.
Ο λόγος για τον σπουδαίο Eugenio Barba, τον ιδρυτή του θεάτρου Odin και της Διεθνούς Σχολής Θεατρικής Ανθρωπολογίας, που έρχεται για ένα τριήμερο στην Αθήνα στις 20, 21 και 22 Σεπτεμβρίου καλεσμένος της πολυδραστικής Ομάδας Τέχνης Fabrica Athens σε μία σειρά δράσεων με τίτλο «Διαφορά | Τέχνη | Εξέγερση» στο πλαίσιο του 11ου Φεστιβάλ Χειροποίητου και Ανακυκλώσιμου Θεάτρου της Fabrica Athens.
Ο Barba έχει λάβει πολυάριθμα διεθνή βραβεία. Τα καλλιτεχνικά του επιτεύγματα και η έρευνά του στη θεατρική ανθρωπολογία έχουν αναγνωριστεί με τιμητικούς και διδακτορικούς τίτλους από δεκάδες πανεπιστήμια ανά τον κόσμο. Με το Odin Teatret δημιούργησαν 81 παραστάσεις, τις οποίες ανέβασαν σε θεατρικά κτίρια και αντισυμβατικούς χώρους, μεταφέροντάς τες στους δρόμους, τις πλατείες, τα χωριά και τις κοινότητες “χωρίς θέατρο”.
Το 2020, μαζί με την ηθοποιό Julia Varley ίδρυσε το Fondazione Barba Varley που έχει στόχο την υποστήριξη ηθοποιών που εργάζονται σε δυσμενείς καταστάσεις λόγω διάκρισης (πολιτική, κοινωνική και φυλετική). Η Varley θα παραδώσει στην Αθήνα ένα ξεχωριστό workshop (The Echo of Silence) και θα παρουσιάσει για πρώτη φορά στην Αθήνα και για 3 μόνο παραστάσεις την θεατρική performance «Ave Maria» σε σκηνοθεσία Eugenio Barba· μια παράσταση αφιερωμένη στη Χιλιανή ηθοποιό María Cánepa.
Με τη μέθοδό του να παρουσιάζεται στα σημαντικότερα θέατρα και διεθνή φεστιβάλ μέσα από σεμινάρια, εργαστήρια και θεατρικές παραστάσεις λίγο πριν έρθει στην Αθήνα ο Eugenio Barba μίλησε με το NEWS 24/7.
Η αξία του θεάτρου
Πόσο χρειαζόμαστε το θέατρο σήμερα; Ποιος είναι ο ρόλος του και σε ποιο βαθμό αποτελεί πολιτική πράξη;
Πρέπει να ορίσουμε ποιοι είναι αυτοί οι “εμείς”. Τα 9 δισεκατομμύρια του πληθυσμού του πλανήτη; Οι άνθρωποι που ζουν στην Ελλάδα; Ή μήπως είσαι εσύ που ρωτάς και εγώ που απαντάω; Είναι αδύνατο να γενικεύσουμε. Από την καταγωγή του, ο sapiens sapiens ένιωσε την ανάγκη να συγκεντρωθεί, να θυμηθεί ή να διασκεδάσει. Στην Αθήνα έδωσαν το όνομα θέατρο σε μια από τις πολλές μορφές γιορτής που επινόησαν οι άνθρωποι στους αμέτρητους πολιτισμούς τους.
Σήμερα κυριαρχούν άλλες μορφές θεάματος: ο κινηματογράφος, η τηλεόραση, τα ψηφιακά δεδομένα, για να μην αναφέρουμε τον αθλητισμό. Το θέατρο ως ζωντανή σχέση μεταξύ ηθοποιών και θεατών σε ένα μειονοτικό κοινωνικό γεγονός. Το θέατρο σήμερα είναι μια αφηρημένη λέξη, υπάρχουν πολλά είδη θεάτρου, το καθένα από τα οποία έχει διαφορετικούς στόχους, τεχνικές, ακόμη και θεατές.
Το Τρίτο Θέατρο δεν είναι ένα ενιαίο αισθητικό ή πολιτικό κίνημα. Είναι μια πολλαπλή, αντιφατική πραγματικότητα, εμποτισμένη με παράδοξα, αλλά ιδιαίτερα παρούσα στα διάφορα πλαίσια της κοινωνίας μας.
Για μένα το θέατρο ήταν πάντα μια ευκαιρία για συγκέντρωση και πρόκληση μιας διαδικασίας μετασχηματισμού. Θεωρώ το θέατρο μια παρέμβαση στην καθημερινή πραγματικότητα, μια αποπροσανατολιστική εμπειρία που μπορεί να λάβει χώρα σε έναν δρόμο, σε ένα νοσοκομείο, σε μια εκκλησία ή σε ένα μουσείο. Το θέατρο ως καταλύτης για ανυποψίαστες σχέσεις, μια αλληλεπίδραση αμοιβαιότητας, μια ανταλλαγή. Το θέατρο ως πολιτική με άλλα μέσα.
Τι σας ενέπνευσε να ιδρύσετε το Odin Teatret και ποιοι ήταν οι στόχοι σας τότε; Ποιους από αυτούς έχετε επιτύχει;
Είχα μόνο έναν στόχο: να κάνω θέατρο. Το 1960, όταν ξεκίνησα, το θέατρο ήταν ένα κτίριο, όπου ηθοποιοί που είχαν εκπαιδευτεί σε μια θεατρική σχολή ερμήνευαν κείμενα κλασικών ή σύγχρονων συγγραφέων.
Δεν μπόρεσα να βρω δουλειά ως σκηνοθέτης στο θεατρικό σύστημα της Νορβηγίας, γι’ αυτό και ίδρυσα μια ερασιτεχνική ομάδα με νέους που είχαν απορριφθεί από την κρατική θεατρική σχολή. Ήμασταν αυτοδίδακτοι, αλλά καταφέραμε να επινοήσουμε ένα σύστημα παραγωγής που ονόμασα “εργαστήριο”. Αυτό σήμαινε ότι δε δίναμε παραστάσεις κάθε βράδυ, όπως είναι ακόμη και σήμερα ο κύριος σκοπός του παραδοσιακού θεατρικού συστήματος.
Οι δυσκολίες που αντιμετωπίζαμε – δεν είχαμε χώρο, χρήματα ούτε τη δυνατότητα να κάνουμε γνωστή τη δραστηριότητά μας – με υποχρέωσε να βρω πολλές λύσεις που δεν περιλαμβάνονταν, και δεν περιλαμβάνονται ακόμη και σήμερα, στην παραδοσιακή θεατρική δραστηριότητα: έκδοση βιβλίων, κοινωνιολογικές έρευνες, προώθηση τουρνέ δυτικών και ασιατικών παραστάσεων στη Δανία. Μετά από 60 χρόνια δραστηριότητας, το Odin Teatret υπήρξε θεμελιώδης παράγοντας για την αλλαγή της νοοτροπίας και του τρόπου αντίληψης του “ξένου” στη μικρή μας δανέζικη πόλη Holstebro.
Πώς η εκτεταμένη διαπολιτισμική σας εμπειρία επηρέασε την αντίληψή σας για το θέατρο και τις διάφορες μορφές που μπορεί να πάρει σε όλο τον κόσμο;
Τα ταξίδια μου, τα διαβάσματά μου και οι συναντήσεις μου με ανθρώπους από άλλους πολιτισμούς υπήρξαν ζωτικές εμπειρίες που διαμόρφωσαν τον τρόπο σκέψης και δράσης μου στο θέατρο. Αλλά αυτό συμβαίνει σε όποιον είναι ανοιχτός στη διαφορετικότητα και πρόθυμος να προκαλέσει τον εαυτό του.
Η έννοια της θεατρικής συνεργασίας και το Τρίτο Θέατρο
Η συνεργασία αποτελεί σημαντική πτυχή του έργου του Odin Teatret. Πόσο όμως μπορεί ο “κλειστός” και “ατομικός” κόσμος του θεάτρου να βασίζεται στις συνεργασίες;
Εξαρτάται από τα άτομα. Η ιστορία του θεάτρου δείχνει ότι οι άνθρωποι του θεάτρου είχαν πάντα δυσκολίες στη συνεργασία. Μπορούσαν να το κάνουν μόνο μέσα από χρονικά περιορισμένα συμβόλαια και τρόπους παραγωγής όπου ένας μάνατζερ ηθοποιών -και σήμερα ένας σκηνοθέτης- απασχολεί ηθοποιούς για περιορισμένο χρονικό διάστημα.
Για μένα το θέατρο ήταν πάντα μια ευκαιρία για συγκέντρωση και πρόκληση μιας διαδικασίας μετασχηματισμού.
Ήταν η επαναστατική ιδέα του Στανισλάβσκι να ονειρευτεί και να προσπαθήσει να πραγματοποιήσει ένα σύνολο με ηθοποιούς που παρέμεναν μαζί για μεγαλύτερα χρονικά διαστήματα ως ένα είδος μικροκουλτούρας. Σήμερα μια τέτοια κατάσταση συναντάται μόνο στις θεατρικές ομάδες, μια ιδιαίτερη μορφή πολιτισμού και παραγωγής που έχω ονομάσει Τρίτο Θέατρο: ούτε παραδοσιακό θέατρο ούτε πειραματικό θέατρο δηλαδή.
Αυτή ακριβώς η έννοια του “τρίτου θεάτρου” έχει συνδεθεί με το έργο σας.
Ναι, ο ορισμός του Τρίτου Θεάτρου περιλαμβάνει τα φαινόμενα του ομαδικού θεάτρου που ξεκίνησαν στις δεκαετίες του ’70 και του ’80 και πήραν διαστάσεις: αυτοδίδακτα, αλλά επαγγελματικά, γεννημένα και μεγαλωμένα έξω από τις επίσημες σχολές και το “πρώτο” θεσμικό θέατρο και το “δεύτερο” θέατρο της πρωτοπορίας.
Το Τρίτο Θέατρο δεν είναι ένα ενιαίο αισθητικό ή πολιτικό κίνημα. Είναι μια πολλαπλή, αντιφατική πραγματικότητα, εμποτισμένη με παράδοξα, αλλά ιδιαίτερα παρούσα στα διάφορα πλαίσια της κοινωνίας μας. Κάθε ομάδα επιλέγει την πορεία της με βάση τις ανάγκες των μελών της, παρουσιάζει τα αποτελέσματα σύμφωνα με τις αισθητικές επιλογές της ανάλογα με το πλαίσιο στο οποίο δραστηριοποιείται.
Η θεατρική ανθρωπολογία
Η Διεθνής Σχολή Θεατρικής Ανθρωπολογίας (ISTA) που ιδρύσατε έχει συμβάλλει καθοριστικά στην προώθηση της μελέτης και της πρακτικής της θεατρικής ανθρωπολογίας παγκοσμίως. Θα μπορούσατε να μοιραστείτε μαζί μας μερικές από τις βασικές αρχές και μεθοδολογίες της και πώς έχει επηρεάσει την ανάπτυξη του θεάτρου σε παγκόσμιο επίπεδο;
Η θεατρική ανθρωπολογία μελετά τη σκηνική ανατομία των ηθοποιών και των χορευτών, τη συμπεριφορά τους και τις αρχές της παρουσίας τους όταν παίζουν. Όπως στην περίπτωση των ανθρώπων, που όλοι έχουν πανομοιότυπα όργανα, το ίδιο συμβαίνει και με τις διαφορετικές τεχνικές υποκριτικής, οι οποίες έχουν πανομοιότυπες αρχές παρά το γεγονός ότι αυτές εκφράζονται με διαφορετικές μορφές. Δεν είναι τυχαίο ότι σήμερα η Θεατρική Ανθρωπολογία έχει γίνει ένας θεωρητικός-πρακτικός τομέας που διδάσκεται σε πολλά πανεπιστήμια και σχολές θεάτρου.
Η ιστορία του θεάτρου δείχνει ότι οι άνθρωποι του θεάτρου είχαν πάντα δυσκολίες στη συνεργασία. Μπορούσαν να το κάνουν μόνο μέσα από χρονικά περιορισμένα συμβόλαια και τρόπους
Η Διεθνής Σχολή Θεατρικής Ανθρωπολογίας (ISTA) που ίδρυσα το 1980 είναι ένα εργαστήριο όπου ηθοποιοί και χορευτές από διαφορετικές παραδόσεις αναλύουν και συγκρίνουν τις τεχνικές βάσεις των στυλ τους. Η διαδικασία αυτή ξεκινά με ένα ερώτημα: γιατί ένας Ιάπωνας ηθοποιός του Καμπούκι προσελκύει την προσοχή ενός Δανού θεατή που δεν καταλαβαίνει τη γλώσσα και τις ερμηνευτικές συμβάσεις του ηθοποιού; Είναι αυτό η συνέπεια του ταλέντου του ηθοποιού, κάτι μυστηριώδες και απροσδιόριστο που δεν μπορεί να αναλυθεί; Ή υπάρχουν κάποιοι αντικειμενικοί τεχνικοί παράγοντες που επηρεάζουν τις αισθήσεις και το νευρικό σύστημα του θεατή;
Για παράδειγμα, ο τρόπος χρήσης της ισορροπίας ή η σύνθεση εσωστρεφών ή εξωστρεφών στάσεων και δυναμικών. Τα αποτελέσματα των διεθνών συνεδριών της ISTA κατέστησαν δυνατό να εντοπιστούν ορισμένες βασικές αρχές που χρησιμοποιούνται από κάθε ηθοποιό και χορευτή από οποιαδήποτε παράδοση. Η γνώση αυτών των αρχών διευκολύνει τον αρχάριο και τον έμπειρο ηθοποιό να οικοδομήσει και να αναπτύξει μια προσωπική τεχνική.
Η σωματικότητα και το σώμα του ηθοποιού παίζουν καθοριστικό ρόλο στις παραστάσεις του Odin Teatret. Γιατί εστιάζετε τόσο πολύ σε αυτό; Πόσο σημαντική είναι;
Η επικοινωνία μεταξύ των ανθρώπων λαμβάνει χώρα μέσω φυσιολογικών και νοητικών διαδικασιών: χειρονομίες και κινήσεις καθώς και φωνητικές κλίσεις που περιέχουν νοήματα. Στο θέατρο, όσο περισσότερο οι ηθοποιοί είναι σε θέση να εντείνουν αυτά τα οργανικά και δυναμικά επικοινωνιακά στοιχεία, τόσο περισσότερο θα επηρεάζουν την αντίληψη των θεατών, το νευρικό τους σύστημα, τη μνήμη και την ευαισθησία τους.
Το έργο σας συχνά θολώνει τα όρια μεταξύ του παραδοσιακού θεάτρου, της τελετουργίας και της performance art. Πώς βλέπετε τη σχέση μεταξύ αυτών των διαφορετικών μορφών έκφρασης;
Δημιουργώ παραστάσεις για ένα θέμα που με ενδιαφέρει ανάλογα με τις δεξιότητες που διαθέτω. Δεν ξέρω αν το αποτέλεσμα είναι παραδοσιακό, τελετουργικό, εσωτεριστικό ή πολιτικό. Οι θεατές μου είναι ελεύθεροι να κρίνουν τα αποτελέσματα των προσπαθειών μου ως σκηνοθέτη. Υπάρχει πάντα μια σχέση μεταξύ των διαφόρων πεδίων του θεάτρου, είναι μία ερώτηση όμως το πόσο μπορούμε να εμβαθύνουμε σε αυτά.
Ως θεατρικός επαγγελματίας και σκηνοθέτης, τι συμβουλές θα δίνατε σε ανερχόμενους καλλιτέχνες που επιδιώκουν να προκαλέσουν αντίκτυπο και να διευρύνουν τα όρια της θεατρικής έκφρασης;
Κανείς δεν σας ζήτησε να γίνετε ηθοποιοί. Είναι δική σας προσωπική επιλογή. Και δεν μπορείτε να παραπονιέστε αν ο δρόμος είναι δύσκολος και κανείς δεν σας βοηθάει.
