ΑΠΟ ΤΙΣ ΛΟΥΤΡΟΠΟΛΕΙΣ ΣΤΗΝ TOURIST LAND

Είναι μια συνδιοργάνωση της φωτογραφικής ομάδας Αλως και του Reporters United. Πρόκειται για μια συλλογική δουλειά, απόσταγμα των επισκέψεων της ομάδας στις λουτροπόλεις που συνιστούσαν τουριστικούς προορισμούς παλιότερων εποχών.

Μπορεί να διαβαστεί σαν απομεινάρι ενός παρελθόντος αίγλης που σήμερα αναδύει μαρασμό αλλά και σαν αγχώδης προειδοποίηση σε ενεστώτα χρόνο. Τα μέρη που επισκέφτηκαν τα μέλη της ομάδας κάποτε αποτελούσαν την ατμομηχανή του ελληνικού τουρισμού, σταδιακά όμως εξέπεσαν και αντικαταστάθηκαν με άλλες καρτ ποστάλ που υπόσχονται ένα μαγευτικό καλοκαίρι στην Ελλάδα. Μόνο που, όπως, έχει αρχίσει να φανερώνεται ολοένα και εντονότερα πίσω από τις ειδυλλιακές εικόνες με τα ρομαντικά ηλιοβασιλέματα και τα κρυστάλλινα νερά, αναπτύσσονται σχέσεις ακραίας εκμετάλλευσης προς εργαζόμενους/ες, προς τα ζώα, προς τη φύση, υπονομεύοντας εν τέλει την ίδια τη βιωσιμότητα των τόπων.

Το ζήτημα στη συζήτηση για τον τουρισμό δεν είναι μόνο ποια οφέλη προσφέρει σε μια κοινωνία τη στιγμή της έξαρσης του αλλά και τι αφήνει πίσω του και αν αυτό που αφήνει μπορεί να αναπλαστεί ή να αναγεννηθεί. Στην έκθεση λανθάνει αυτό το ερώτημα σαν τροφοδότηση μιας σημαντικής συζήτησης που έχει πλέον ανοίξει στον δημόσιο λόγο.

Ο Αλέξανδρος Κατσής, ιδρυτής της ομάδας, εξηγεί πως προέκυψε αυτή η ιδέα και πως δούλεψαν συλλογικά πάνω σ’ αυτήν:

«Η φωτογραφική ομάδα Αλως ήταν μια ιδέα που είχα από το 2017 και υλοποιήθηκε σταδιακά. Η βασική μου σκέψη ήταν πως όλες/οι έχουμε δικαίωμα στη δημιουργία ανεξάρτητα από την επαγγελματική μας απασχόληση. Η φωτογραφία είναι ένα μέσο που επιτρέπει την έκφραση και την επικοινωνία και τα τελευταία χρόνια, αφορά και εμπλέκει πολλά άτομα. Αυτό που εγώ διαπίστωνα ήταν πως υπήρχαν άνθρωποι που είχαν τη διάθεση να εκπαιδευτούν πάνω στη φωτογραφία αλλά δεν είχαν τη δυνατότητα να εφαρμόσουν την εκπαίδευση τους, κυρίως λογω του περιορισμένου ελευθέρου χρόνου. Αυτό είναι ένα κενό που προσπαθεί να καλύψει η ομάδα, γιατί υπάρχουν οι φάσεις της θεωρητικής κατάρτισης, της συζήτησης αλλά και της εφαρμογής. Κάνουμε projects κι αυτό είναι από τα πιο δημιουργικά και ενδιαφέροντα στάδια της προσπάθειας μας. Είναι μια ανοιχτή ομάδα που έρχονται καινούργια άτομα, γιατί παρατηρώ πως όσο εντατικοποιούνται οι ρυθμοί της εργασίας, τόσο μεγαλύτερη είναι η ανάγκη να διοχετεύσουμε γόνιμα την δημιουργικότητα μας πάνω στις ανησυχίες και τις διερωτήσεις μας σε μια βάση ομαδικού πνεύματος και τρυφερότητας.

Έτσι γεννήθηκε και η ιδέα για το project “Souvenirs”. Το ένστικτο μας κυρίως μας οδήγησε εκεί. Η Ελλάδα είναι τουριστικός προορισμός και κάπως τα τελευταία χρόνια που η κατάσταση έγινε εντελώς άναρχη, άρχισε να φαίνεται και στο δημόσιο λόγο η δυσφορία πολλών ανθρώπων για τους βίαιους μετασχηματισμούς που συντελούνται σε τοπία με τα οποία έχουμε συνδεθεί. Η ιδέα που είχα ήταν να επισκεφτούμε τις πρώτες λουτροπόλεις, περιοχές όπως τα Καμμένα Βούρλα, το Λουτράκι, την Αιδηψό που υπήρξαν ανθηροί τουριστικοί προορισμοί και πλέον έχουν μαραζώσει. Αυτό σημαίνει ότι μπορείς να δεις σε τέτοιους τόπους έναν κύκλο ολοκληρωμένο, μπορείς να βρεις αποτυπώματα του παρελθόντος που κατά μια δυσοίωνη οπτική εμπεριέχουν μέσα τους και μελλοντικές προβολές.

Κατά τη διάρκεια της έρευνας που κάναμε μέσω δημοσιευμάτων του 50 και του 60, παρατηρούσα πως οι όροι προώθησης αυτών των περιοχών ως τουριστικών προϊόντων έμοιαζαν κάπως με τους σημερινούς, δηλαδή πήγαινε η ελιτ της χώρας και η είδηση στις εφημερίδες λειτουργούσε σα διαφήμιση. Η βασική αίσθηση που αποπνέουν τώρα είναι η εγκατάλειψη. Φαντάσου πως όταν πηγαίναμε εκεί τόσα άτομα με φωτογραφικές μηχανές, οι κάτοικοι παραξενεύονταν, δε μπορούσαν να καταλάβουν τι ελκυστικό βρίσκαμε, τι ήταν άξιο φωτογράφησης.Το ξεκινήσαμε παλιότερα και ήμασταν έτοιμοι να το εκθέσουμε αλλά μας πρόλαβε η πανδημία. Τώρα, όμως, που το σκέφτομαι σ’ αυτή τη συγκυρία που αποφασίσαμε τελικά να κάνουμε την έκθεση ίσως να αποκτά και μια αγωνιώδη επικαιρότητα, αφού διασταυρώνεται μ’ ένα κριτικό ρεύμα απέναντι στην τουριστική ισοπέδωση.

Εξαιρετικά ενδιαφέρουσα ήταν η διαδικασία μετά της επιλογής των εικόνων ενόψει της έκθεσης. Εκεί σε συνεργασία με τον Βαγγέλη Τάτση πήραμε τις διαφορετικές φωτογραφικές προσεγγίσεις και συγκροτήσαμε έναν οπτικό λόγο. Επίσης, ήρθαμε σε επαφή με δημοσιογράφους, ερευνητές, επιστήμονες που έχουν δουλέψει στο πεδίο του τουρισμού. Ο ιστορικός – καθηγητής  Μιχάλης Νικολακάκης, που έκανε τις δικές του αναγνώσεις και συνέβαλλε από τη δική του πλευρά στο να τεθεί το θέμα σ’ ένα ιστορικό και θεωρητικό πλαίσιο, προσθέτοντας μέσω του κειμενικού λόγου ένα ακόμα βλέμμα. Ελπίζουμε ότι το κοινό θα αγκαλιάσει το εγχείρημα τόσο για το φωτογραφικό του αποτέλεσμα, όσο και για τους όρους παραγωγής, ανταλλαγής, επιμέλειας και συνομιλίας με σύγχρονους προβληματισμούς».

Έχει σημασία η κουβέντα και ο προβληματισμός για τον μαζικό τουρισμό να τίθενται στην ιστορικοποίηση τους, γιατί εκεί μπορούμε να κατανοήσουμε καλύτερα τις ρίζες του φαινομένου και το πώς εξελίχθηκαν μια σειρά από παθογένειες που μας ταλανίζουν, πως ο κρατικός μηχανισμός στην Ελλάδα δε φρόντισε να προστατέψει τα μέρη που μεγαλώσαμε και τα οποία παρακολουθούμε αποσβολωμένοι/ες να αλλάζουν αστραπιαία, να αλλοιώνονται τα χαρακτηριστικά τους, να συρρικνώνονται οι δημόσιοι χώροι τους, να σπαταλιέται το πολιτισμικό τους κεφάλαιο, να γίνονται «ξένα» και απρόσιτα για μη ταξικά προνομοιούχα υποκείμενα. Αν μη τι άλλο, είναι τουλάχιστον ενθαρρυντικό πως το φετινό καλοκαίρι είχαμε για πρώτη φορά σε μαζική κλίμακα κινήματα πολιτών που αποκάλυπταν αυθαιρεσίες και διεκδικούσαν ελεύθερους χώρους.

Μια συνοπτική ιστορική διαδρομή για το τουριστικό μοντέλο στην Ελλάδα έως τις σύγχρονες καίριες προκλήσεις που αναδεικνύονται στο έδαφος της κλιματικής κρίσης, κάνει ο Μιχάλης Νικολακάκης, διδάκτωρ Κοινωνιολογίας και διδάσκων στο Πανεπιστήμιο Κρήτης:

«Ψήγματα οργανωμένων μορφών περιηγητισμού μπορούμε να εντοπίσουμε στην Ελλάδα ήδη από τον 19ο αιώνα. Στην πραγματικότητα όμως οι πρώτες προσπάθειες θεσμικής οργάνωσης του τουρισμού στη χώρα μας αναπτύσσονται την περίοδο του Μεσοπολέμου. Για να δούμε, όμως, τι ρόλο διαδραματίζει ο τουρισμός σήμερα στην ελληνική κοινωνία και οικονομία πρέπει να στρέψουμε την προσοχή μας στην περίοδο μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, εκεί που σταδιακά αποτυπώνεται η θέση της χώρας στον διεθνή καταμερισμό εργασίας ως χώρα παροχής υπηρεσιών αναψυχής. Πέρα από τις γνωστές κρατικές πρωτοβουλίες την δεκαετία του ’50 και ’60 που προσπαθούσαν να ενεργοποιήσουν τον ιδιωτικό τομέα, ιδιαίτερη έμφαση θα πρέπει να δοθεί στις πρωτοβουλίες που λαμβάνει η στρατιωτική δικτατορία που μέσα από ένα πλέγμα θεσμικών ρυθμίσεων επέτρεπε με ταχύτατους ρυθμούς την αδειοδότηση από το κράτος των μεγάλων ξενοδοχειακών μονάδων. 

Την ίδια περίοδο απελευθερώνονται διαφορετικές μορφές χρηματοδότησης των υποδομών φιλοξενίες, δίνονται κρατικές ενισχύσεις για την δημιουργία μικρών μονάδων και δωματίων, ενώ ταυτόχρονα ανοίγουν οι «κάνουλες» της τραπεζικής χρηματοδότησης γι’ αυτόν το σκοπό, παράλληλα με  τη διόγκωση ενός πελατειακού δικτύου εξαρτήσεων γύρω από το χουντικό καθεστώς.

Τη δεκαετία του ’70, υπό το βάρος των διαδικασιών εκδημοκρατισμού της χώρας και των θεσμικών τομών που συνδέονταν με την «σύγκλιση» με την Ευρώπη, οργανώθηκαν οι σημαντικότεροι νόμοι προστασίας του περιβάλλοντος, με γνώμονα, μεταξύ άλλων, και να θεραπεύσουν τα προβλήματα που προκάλεσε από την εκτός σχεδιασμού ανάπτυξη του τουριστικού τομέα την περίοδο της δικτατορίας. Ωστόσο, τη δεκαετία του 80 οι διαπραγματεύσεις της χώρας για την ένταξη στην ΕΟΚ μαζί με τους αναπτυξιακούς νόμους καταλήγουν πάλι στην πριμοδότηση της παροχής κρατικών ενισχύσεων προς όφελος των ξενοδοχειακών μονάδων. Μέσα από αυτές τις διαδικασίες  η Ελλάδα απέκτησε αυτή την εκτεταμένη υποδομή φιλοξενίας και διαμορφώθηκε η πεποίθηση – που σ’ έναν βαθμό ισχύει – πως η ελληνική οικονομία είναι εξαρτημένη από την πορεία του τουριστικού προϊόντος και τις διεθνείς αυξομειώσεις της ταξιδιωτικής κίνησης.. 

Τα τελευταία 2-3 χρόνια ο τουρισμός έχει αναδειχθεί μείζον ζήτημα στη δημόσια συζήτηση συχνά με κριτικό περιεχόμενο. Ο δημόσιος αυτός προβληματισμός για την σχέση της ελληνικής κοινωνίας με τον κλάδο, που τονώθηκε ιδιαίτερα από την περίοδο της πανδημίας και μετά, είναι ένα θετικό κεκτημένο καθώς για μεγάλο χρονικό διάστημα ο τουρισμός αντιμετωπιζόταν ως η «ιερή αγελάδα» της ελληνικής οικονομίας, συνθήκη που δεν επέτρεπε στην διατύπωση κριτικών ερωτημάτων στον δημόσιο λόγο γύρω από το θέμα. 

Κατά την άποψη μου οι συνθήκες υπό της οποίες αναπτύσσεται αυτός ο κριτικός λόγος μπορούν να συνδεθούν με δύο αλληλοεπικαλυπτόμενες συγκυρίες που επηρεάζουν την ελληνική κοινωνία και οικονομία. Από την μία είναι απόρροια της ίδιας της χρηματοπιστωτικής κρίσης του 2008 και των συνακόλουθων προγραμμάτων λιτότητας, τα οποία έφεραν υστέρηση στις δημόσιες επενδύσεις. Αυτό σαφέστατα επηρέασε και τον τουρισμό, αφού τα δίκτυα κοινής ωφελείας και ο δημόσιες υποδομές που χρησιμοποιούνται σε μία χώρα είναι αναπόφευκτα πεπερασμένα. 

Η κρίση και η αποεπένδυση διαμόρφωσαν μια συνθήκη, όπου οι ίδιες υποδομές εξυπηρετούν ολοένα και περισσότερους τουρίστες. Αυτό συνέβη με ανάλογο τρόπο και με τις ιδιωτικές επενδύσεις και με τους χώρους φιλοξενίας, ανοίγοντας χώρο για τις βραχυχρόνιες μισθώσεις. Έχουμε δηλαδή μια κρίσης στις δημόσιες υποδομές που εμφανίζεται π.χ. ως κρίση στη διαχείριση των απορριμμάτων, στα δίκτυα ενέργειας, στην απουσία δημόσιων επενδύσεων στις μεταφορές και ταυτόχρονα μια τάση «μετάγγισης» της αυξημένης ζήτησης στο δομημένο περιβάλλον των πόλεων στα σπίτια κοκ. Η διαδικασία αυτή συνεπάγεται αναπόφευκτα και μετασχηματισμούς στις χρήσεις γης και αυξήσεις στις τιμές των ενοικίων σε μια περίοδο που τα εισοδήματα  παραμένουν σταθερά ή και συρρικνωμένα εξαιτίας του πληθωρισμού. 

Αυτή είναι η μια κρισιακή συνθήκη. Η δεύτερη που είναι πολύ μεγαλύτερη είναι φυσικά η κλιματική κρίση και ο τρόπος με τον οποίο γίνεται αισθητή στην Ελλάδα. Το πρόβλημα εν προκειμένω σχετίζεται ακριβώς με το γεγονός ότι η μορφή τουριστικής ανάπτυξης που επιλέχθηκε όλη την μεταπολεμική περίοδο οδηγεί τα οικοσυστήματα στα όρια τους καθώς είναι πολλαπλά διαπιστωμένο ότι ο ελληνικός τουρισμός στερείται χωροταξικού σχεδιασμού, εξαντλεί τους περιβαλλοντικούς πόρους κάθε περιοχής, είναι ενεργοβόρος και σπάταλος ως προς τους πόρους που χρησιμοποιεί και εν τέλει ευάλωτος για όλους τους παραπάνω λόγους. 

Έτσι το πρόβλημα με τον ελληνικό τουρισμό καταλήγει να είναι ότι είναι αναγκασμένος να χρειάζεται μαζικές επενδύσεις για να προσαρμοστεί στην συνθήκη της «πράσινης» μετάβασης, την ίδια στιγμή που η κλιματική κρίση, πυρκαγιές, πλημμύρες τον κάνουν να φαίνεται όλο και περισσότερο ευάλωτος. Οι καταστροφικές πυρκαγιές στη Ρόδο ή η κατάρρευση του συστήματος υγείας σε δεκάδες ελληνικά νησιά την περίοδο του κορονοϊού είναι μια απόδειξη ότι η απουσία δημόσιων υποδομών, δασοπροστασίας ή προστασίας της δημόσιας υγείας, καταλήγουν να καταστρέφουν τις προοπτικές ανάπτυξης του ίδιου του κλάδου από τον ιδιωτικό τομέα».