Σεπτέμβριος στη Χιλή – Εικόνες από την εκλογή Αλιέντε μέχρι την κηδεία του Νερούδα

Την 11η Σεπτεμβρίου επέλεξε ο Christian Caujolles, καλλιτεχνικός διευθυντής της Galerie Le Château d’ Eau της Τουλούζης, ως ημέρα εγκαινίων της έκθεσης «Ρεϊμόν Ντεπαρντόν-Ντέιβιντ Μπάρνετ, Σεπτέμβριος στη Χιλή, 1971-1973».

Το 1971, στην πρώτη επέτειο της εκλογής του Προέδρου Σαλβαδόρ Αλιέντε, ο Γάλλος φωτογράφος Ρεϊμόν Ντεπαρντόν (Raymond Depardon) “ανακάλυψε” τη Χιλή. Δύο χρόνια αργότερα, στις 11 Σεπτεμβρίου του 1973 , ο Αμερικανός φωτογράφος Ντέιβιντ Μπάρνετ (David Burnett) κάλυψε με τον φακό του το αιματοβαμμένο πραξικόπημα του στρατηγού Πινοσέτ.

Από την κατάληψη του Palacio Moneda μέχρι την κηδεία του Πάμπλο Νερούδα, οι φωτογραφίες του Μπάρνετ μαζί με αυτές του Ντεπαρντόν συγκρότησαν ένα κοινό φωτορεπορτάζ, το οποίο βραβεύτηκε στη Νέα Υόρκη με το Robert Capa Gold Medal, την ανώτατη διάκριση σε αυτό το είδος ρεπορτάζ.

Οι φωτογραφίες αυτές που αρχικά προορίζονταν για τον Τύπο εκτίθενται στην επέτειο των 50 χρόνων από την κατάλυση της δημοκρατίας στη Χιλή.

Ο Christian Caujolle, επιμελητής της έκθεσης – οι εικόνες της οποίας κυκλοφορούν σε φωτογραφικό λεύκωμα από τον γαλλικό εκδοτικό Atelier EXB – διηγείται:

“Το απόγευμα της 11ης Σεπτεμβρίου 1973, χιλιανά στρατιωτικά αεροσκάφη βομβάρδισαν το προεδρικό μέγαρο La Moneda στο Σαντιάγο και ο στρατός κατέλαβε την έδρα της εξουσίας. Ο σοσιαλιστής πρόεδρος Σαλβαδόρ Αλιέντε αρνήθηκε να παραδοθεί στους πραξικοπηματίες και αυτοκτόνησε μετά από τρία χρόνια αριστερού καθεστώτος, που αποτελούσε τη μεγάλη ελπίδα των αγροτών και της εργατικής τάξης. Σε μία… ήπειρο που είχε συνηθίσει τα στρατιωτικά πραξικοπήματα και τη βία συχνά χειραγωγούμενη από τις Ηνωμένες Πολιτείες ο Αλιέντε έφερε την ελπίδα. Η δικτατορία του στρατηγού Πινοσέτ που ακολούθησε, κράτησε μέχρι το 1990, και συνοδεύτηκε από παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, 3.200 θανάτους και “εξαφανίσεις” και περίπου 38.000 βασανισμούς. Αρκετές χιλιάδες άνθρωποι, ίσως και ένα εκατομμύριο, εξορίστηκαν.

Δύο χρόνια πριν από το πραξικόπημα, ο Ντεπαρντόν, νεαρός ρεπόρτερ στο φωτογραφικό πρακτορείο Gamma, του οποίου ήταν και ένας από τους ιδρυτές, έφτασε στη Χιλή για να καταγράψει την πρώτη επέτειο της νίκης της Λαϊκής Ενότητας.  Τον συνόδευε ο φίλος του, ο δημοσιογράφος Robert Pledge, ο οποίος εργαζόταν τότε στο περιοδικό Zoom. Εκτός από μια συνάντηση με τον πρόεδρο Αλιέντε, επικεντρώθηκε κυρίως στον κόσμο των αγροτών.

Tον Σεπτέμβριο του 1973, ο Μπάρνετ, δημοσιογράφος του Gamma της Νέας Υόρκης, ο οποίος είχε μόλις υπογράψει συμβόλαιο με το περιοδικό Life και ο οποίος αργότερα εντάχθηκε στο πρακτορείο Contact Press Images όταν ο Robert Pledge το ίδρυσε στη Νέα Υόρκη το 1976, κάλυψε τα τραγικά μεθεόρτια του πραξικοπήματος: συλλήψεις, κρατούμενους να οδηγούνται στο Εθνικό Στάδιο – όπου βασανίστηκαν και εκτελέστηκαν – το κάψιμο βιβλίων, το αχανές νεκροταφείο όπου θάβονταν τα θύματα, την κηδεία του ποιητή Πάμπλο Νερούδα που πέθανε δώδεκα μέρες μετά το πραξικόπημα και πολλοί πιστεύουν ότι δηλητηριάστηκε. Κατέγραψε δηλαδή τις απαρχές αυτού που έμελλε να γίνει μια αιματηρή δικτατορία.

Οι φωτογραφίες αυτές, οι οποίες προορίζονταν αρχικά μόνο για τον Τύπο και τη βιομηχανία ειδήσεων, αποτελούν πλέον ιστορικά ντοκουμέντα και μέρος της μνήμης μας. Μαρτυρούν επίσης την αισθητική της δημοσιογραφικής εικόνας σε μια εποχή που η φωτογραφία ήταν κυρίαρχη και καθοριστική για τον Τύπο. Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο θεωρήσαμε απαραίτητο να παρουσιάσουμε τις διαφορετικές εκτυπώσεις, αυτές που διανεμήθηκαν στις εφημερίδες στο παρελθόν και αυτές που χρησιμοποιούνται τώρα για την έκθεση και το βιβλίο.”

Ξαφνικά ήρθε ο Αλιέντε και τα άλλαξε όλα

Ο Luis Poirot de la Torre γεννήθηκε στο Σαντιάγο το 1940. Ως φωτογράφος της προεδρικής εκστρατείας του Σαλβαδόρ Αλιέντε το 1970, κάλυψε την κρατική επίσκεψη του Φιντέλ Κάστρο στη Χιλή στα τέλη του 1971. Αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τη Χιλή μόλις η χούντα ανέβηκε στην εξουσία το 1973. Φωτογράφισε επίσης το ερειπωμένο παλάτι La Moneda μετά τον βομβαρδισμό στις 11 Σεπτεμβρίου. Ο Poirot αναφέρει σε κείμενό του από το βιβλίο “Septembre au Chili,1971/1973”: 

“Η Χιλή, όπου γεννήθηκα το 1940, ήταν για πολλά χρόνια – μέχρι το 1970 – μια χώρα όπου συνηθίζαμε να λέμε: “Τίποτα δεν συμβαίνει εδώ”, συγκρίνοντάς την με την Ευρώπη ή τις Ηνωμένες Πολιτείες, και ήμασταν ανυπόμονοι να δούμε τι συμβαίνει κάπου αλλού. Η επικράτειά μας έμοιαζε με τόπο εξορίας από τον οποίο έπρεπε να δραπετεύσουμε. Ξαφνικά ήρθε ο Αλιέντε και τα άλλαξε όλα: ο υπόλοιπος κόσμος έστρεψε την προσοχή του σε εμάς. Διανοούμενοι και δημοσιογράφοι ήρθαν να δουν και να προσπαθήσουν να καταλάβουν τι σήμαινε αυτή η μοναδική εμπειρία του σοσιαλισμού, σε συνδυασμό με την ελευθερία. Όσοι από εμάς ζούσαμε εδώ δεν σκεφτόμασταν πλέον να φύγουμε. Εκείνη την εποχή έφτασαν ο Robert Pledge και ένας σιωπηλός φωτογράφος με μεγάλα έκπληκτα μάτια (Raymond Depardon). Όπως πολλοί επισκέπτες, φωτογράφισε το μεγάλο κοινωνικό θέατρο των δρόμων του Σαντιάγο, που καταλαμβάνονταν για πρώτη φορά από εργάτες και αγρότες, σε ένα μεγάλο τραγούδι ελπίδας και χαράς. Ο Pledge ήθελε να επισκεφθεί τις απομακρυσμένες περιοχές του νότου, τις περιοχές των ινδιάνων Mapuche και των αγροτών, που “αγνοούνταν” για δεκαετίες.

Ανακάλυψα μέσα από τις εικόνες του μια χώρα που δεν γνώριζα όταν ήμουν εξόριστος στο Παρίσι μετά το πραξικόπημα, και σήμερα μπορώ να δημιουργήσω μια σχέση μεταξύ αυτών των φωτογραφιών και εκείνων που τράβηξε ο Raymond Depardon χρόνια αργότερα στη Γαλλία, σε εξίσου απομακρυσμένες περιοχές.

Αυτές οι μακρινές φωτογραφίες του 1971 ήταν ο πρόλογος ενός οράματος που επισκεπτόταν τώρα τη γη των προγόνων του, έναν πολιτισμό που αγνοούσαν οι κάτοικοι των πόλεων εδώ και αλλού, στο παρελθόν και στο παρόν.[…]όταν ο Raymond Depardon μας επισκέφθηκε το 1971, σιωπηλός με τα μεγάλα έκπληκτα μάτια του, έψαχνε ήδη τον εσωτερικό του κόσμο, τον κόσμο που φωτογραφίζουν οι μεγάλοι φωτογράφοι.

ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 1973, για τον David Burnett: “Αμέσως μετά το πραξικόπημα, ο στρατός προσπάθησε να ελέγξει όλες τις πληροφορίες, ιδιαίτερα τις φωτογραφικές και κινηματογραφικές εικόνες. Κατέστρεψαν συστηματικά τα αρχεία των μεγάλων εκδοτών και μέσων ενημέρωσης που κατέγραφαν την κοινωνική, πολιτική και πολιτιστική ζωή της Χιλής από το 1900, καθώς και τον τύπο και τα ντοκιμαντέρ Chile Films, τα οποία αποτέλεσαν την απαρχή μιας αναγέννησης του εθνικού κινηματογράφου. Μόνο οι εγκεκριμένοι από την δικτατορία φωτογράφοι, οι οποίοι έπρεπε να φορούν μια διαπίστευση στο λαιμό τους και ένα βραχιόλι αναγνώρισης στο μανίκι τους, μπορούσαν να εργάζονται στο δρόμο.

Αν κάποιος άλλος κυκλοφορούσε με μια φωτογραφική μηχανή χωρίς διαπιστευτήρια κινδύνευε να καταγγελθεί στις περιπολίες που περιφέρονταν στην πόλη. Τα νέα μεταδίδονταν από στόμα σε στόμα. Έμαθα για το θάνατο του προέδρου Σαλβαδόρ Αλιέντε τη νύχτα της 11ης Σεπτεμβρίου από έναν αργεντίνικο ραδιοφωνικό σταθμό, για τη δολοφονία του τραγουδιστή Βίκτορ Χάρα [Ο Βίκτορ Χάρα συνελήφθη την επομένη του πραξικοπήματος, στις 12 Σεπτεμβρίου 1973, μεταφέρθηκε στο Στάδιο της Χιλής (Estadio Chile), όπου είχαν μεταφερθεί και άλλοι πολιτικοί κρατούμενοι, και αφού υπέστη βασανιστήρια, δολοφονήθηκε στις 16 Σεπτεμβρίου 1973] σχεδόν ένα μήνα αργότερα και για το θάνατο του Πάμπλο Νερούδα σε μια σύντομη παράγραφο που δημοσιεύτηκε ανάμεσα σε άλλες ειδήσεις, χωρίς λεπτομέρειες για την κηδεία του.

Οι στρατιωτικοί ήθελαν να σβήσουν την ιστορία της Χιλής και να γράψουν καινούργια… Σίγουρα φαντάζονταν ότι ξένοι φωτογράφοι όπως ο David Burnett θα έδιναν μια υποδειγματική εικόνα του στρατού. Αλλά ο David δεν μπορούσε παρά να συνεχίσει το έργο του Robert Capa που στάθηκε στο πλευρό της Δημοκρατίας κατά τη διάρκεια του ισπανικού εμφυλίου πολέμου, εκείνη του W. Eugene Smith και του August Sander που στάθηκε στο πλευρό των διωκόμενων από το ναζισμό, και όλων των φωτογράφων που έδωσαν φωνή σε αυτούς που οι αρχές ήθελαν να φιμώσουν.

Εικόνες της συστηματικής κατάχρησης της εξουσίας και της βίας, η απόγνωση των συγγενών που περιμένουν νέα στις πύλες ενός σταδίου, τα σοκάκια του νεκροταφείου γεμάτα με ανώνυμους τάφους, και μια πράξη αντίστασης, ίσως η πρώτη, η κηδεία του ποιητή Pablo Neruda περιτριγυρισμένη από στρατιώτες.”

*Υλικό και φωτογραφίες παραχωρήθηκαν από τη γκαλερί Château d’Eau.