Από τις δολοφονίες του Σαμπάνη και του Φραγκούλη στο Romáland

Ο Ανέστης Αζάς και ο Πρόδρομος Τσινικόρης, επτά χρόνια μετά την “Καθαρή Πόλη”, επιστρέφουν στη Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση με μία παράσταση που και πάλι ισορροπεί ανάμεσα στο ντοκιμαντέρ και τη μυθοπλασία. Θέμα της, η ζωή των Ελλήνων Ρομά.

Οι δύο σκηνοθέτες έκαναν μία πολύμηνη έρευνα περιηγούμενοι από το Ζεφύρι και τον Ασπρόπυργο μέχρι τη Θεσσαλονίκη, τη Λάρισα και τις Σέρρες, φιλοδοξώντας να αφηγηθούν ένα ανεστραμμένο ταξίδι στη σύγχρονη ιστορία της Ελλάδας μέσα από την οπτική γωνία των Ρομά.

Αποτέλεσμα η παράσταση Romáland που θα παρουσιαστεί στην Κεντρική Σκηνή της Στέγης του Ιδρύματος Ωνάση από 2 έως 26 Νοεμβρίου.

Ακολουθώντας την παράδοση του θεάτρου-ντοκιμαντέρ στο οποίο και “ειδικεύονται”, διαμορφώνουν την παράσταση με τη συμμετοχή Ρομά πρωταγωνιστών, που αφηγούνται ζωντανά τις πραγματικές τους ιστορίες, στοχεύοντας να αναδείξουν τους πολλαπλούς κοινωνικούς αποκλεισμούς που αντιμετωπίζουν και τις καθημερινές προσπάθειές τους να τους ξεπεράσουν.
Σημειώστε πως η “Καθαρή Πόλη” – παράσταση στην οποία πρωταγωνιστούσαν πέντε μετανάστριες που εργάζονταν ως καθαρίστριες στην Ελλάδα- σηματοδότησε ένα αντιρατσιστικό σκηνικό ντοκουμέντο σε μια εποχή που ο ακροδεξιός λόγος διατυπωνόταν ανεξέλεγκτα. Η παράσταση εξελίχθηκε σε μια από τις μεγαλύτερες διεθνείς επιτυχίες και τις πλέον πολυταξιδεμένες παραγωγές του νεότερου ελληνικού θεάτρου, σταθμεύοντας σε 42 πόλεις και πάνω από 20 χώρες.

Ο Σαμπάνης, ο Φραγκούλης και το ρατσιστικό παραλήρημα

Κατά τη διάρκεια του τελευταίου έτους, την κοινή γνώμη και τα ΜΜΕ απασχόλησαν οι δολοφονίες δύο νεαρών Ρομά στο πλαίσιο καταδίωξής τους από την αστυνομία, του Νίκου Σαμπάνη στην Αθήνα και του Κώστα Φραγκούλη στη Θεσσαλονίκη. Οι δύο υποθέσεις πρόκειται σύντομα να εκδικαστούν από την ελληνική δικαιοσύνη και αποτελούν εμβληματικά γεγονότα με θύματα τσιγγάνους, που δυστυχώς δεν είναι τα μόνα.

Παράλληλα, όμως, και σε πλήρη αντίφαση με τα πραγματικά περιστατικά ρατσιστικής βίας, η λαϊκή φαντασία αρέσκεται να βλέπει τους τσιγγάνους ως ανέμελους διασκεδαστές, παιδιά της φύσης που ζουν έξω από νόρμες και κανόνες. Ωστόσο, υπάρχει τόσο χαώδης διαφορά ανάμεσα στους Ρομά και τους «μπαλαμούς»; Μήπως η ζωή των Ρομά παρουσιάζει αρκετές ομοιότητες με προηγούμενες γενιές;

 

Η ιδέα για την παράσταση “Romáland” γεννήθηκε από τα διαδοχικά περιστατικά ακραίας αστυνομικής βίας σε βάρος Ρομά. Στην πορεία, η έρευνα οδηγήθηκε και σε άλλες εκφάνσεις βίας κατά της συγκεκριμένης κοινότητας. Ο Ανέστης Αζάς και ο Πρόδρομος Τσινικόρης συνέταξαν ένα «Χρονολόγιο Βίας», το οποίο ξεκινάει από τη δεκαετία του 1990, διαπιστώνοντας πως, έκτοτε, σχεδόν κάθε χρόνο κάποιος/-α Ρομά πέφτει νεκρός/-ή, είτε στη διάρκεια αστυνομικής καταδίωξης είτε ως θύμα αυτόκλητων λευκών τιμωρών που ανοίγουν αδιακρίτως πυρ μέσα σε καταυλισμούς.

Μια παράσταση με μη… επαγγελματίες

Εμείς μιλήσαμε με τον Ανέστη Αζά και τον Πρόδρομο Τσινικόρη που έχουν κάνει όλη την έρευνα, και έχουν επιμεληθεί το κείμενο και τη σκηνοθεσία, με τον Παναγιώτη Μανουηλίδη που έχει γράψει τη μουσική και έχει κάνει τον ηχητικό Σχεδιασμό και με την Oliwia Twardowska που έχει γυρίσει τα βίντεο.

Ανέστη και Πρόδρομε (αλφαβητική η σειρά) πώς είναι να δουλεύετε με μη επαγγελματίες του χώρου;
Ανέστης Αζάς: Δεν είναι η πρώτη φορά που δουλεύουμε με μη επαγγελματίες περφόρμερ. Στα πρώτα στάδια είναι διαφορετικό από όταν συνεργάζεσαι με ηθοποιούς, με την έννοια ότι το μεγαλύτερο μέρος της δουλειάς αφιερώνεται στη συγγραφή του κειμένου. Το κείμενο αποτελεί το βασικότερο στοιχείο στο οποίο πρέπει να συμφωνήσουμε, καθώς δεν είναι κάτι που έχει γράψει κάποιος τρίτος και εμείς το ερμηνεύουμε, αλλά είναι οι προσωπικές ιστορίες των πρωταγωνιστριών/ -ων. Εκεί πρέπει να συμφωνήσουμε, τι ειπώνεται και με ποιο τρόπο, ώστε και οι δύο πλευρές να είμαστε ικανοποιημένοι και να μπορούμε να το υποστηρίξουμε.
Όταν αρχίζει μετά η διαδικασία της αναπαράστασης ισχύει ό,τι ισχύει και στο κλασικό θέατρο, δηλαδή τι λες, πώς το λες, που το απευθύνεις, τι κάνεις.

Πρόδρομος Τσινικόρης: Καταρχάς πρέπει πρώτα και να τους βρεις. Ένα πολύ μεγάλο κομμάτι της προετοιμασίας και της έρευνας αναλώνεται στην αναζήτηση των πιθανών πρωταγωνιστών και πρωταγωνιστριών και τις συναντήσεις μαζί τους. Λέμε πολλές φορές πως το θέατρο ντοκιμαντέρ διαφοροποιείται από το «κανονικό» θέατρο, γιατί σου δίνει την ευκαιρία να ταξιδεύεις για παράδειγμα μέσα στην πόλη και να γνωρίζεις ανθρώπους που δεν θα γνώριζες σε άλλη περίπτωση.

Για την συγκεκριμένη παράσταση βρεθήκαμε  στον Δενδροπόταμο, στο Ζεφύρι και σε καταυλισμούς στον Ασπρόπυργο. Αυτές οι συναντήσεις, σε μέρη έξω από τη δική μας κανονικότητα, μας δίνουν την ευκαιρία και να γνωρίσουμε τα ίδια άτομα καλύτερα, και να εμβαθύνουμε στο θέμα μας καλύτερα, αλλά και να αναθεωρήσουμε τις όποιες απόψεις μπορεί να είχαμε για τη δική τους καθημερινότητα. Η γνωριμία ουσιαστικά χειραφετεί και ενδυναμώνει. Και τις δυο πλευρές.

Μπορεί να μετακινηθεί η κοινωνία μέσω μίας παράστασης που καταπιάνεται με ευαίσθητα κοινωνικά ζητήματα;
Ανέστης Αζάς: Ναι, ειδικά η τέχνη, μπορεί να μετατοπίσει το βλέμμα των ανθρώπων, θέλουμε μέσα από αυτή την παράσταση οι θεατές να καταλάβουν λίγο καλύτερα την κατάσταση, την οποία βιώνουν οι Έλληνες Ρομά, και ίσως την επόμενη φορά που θα συναντήσουν κάποιον στη ζωή και την καθημερινότητα τους να είναι πιο ανοιχτοί. Άλλωστε και εμείς που κάναμε την παράσταση μετατοπιστήκαμε μέσα από αυτή τη διαδικασία και είδαμε ότι οι δύο αυτοί «κόσμοι» δεν είναι τελικά και τόσο διαφορετικοί.

Πρόδρομος Τσινικόρης: Νομίζω πως αν δεν πιστεύαμε και οι ίδιοι, πως μέσω της Τέχνης μπορεί να αλλάξει μια κοινωνία προς το καλύτερο, δεν θα το κάναμε. Προφανώς με ένα έργο δεν αλλάζουν όλοι και όλες μαζί, παραείναι διαδραστική και γεμάτη ιστορίες και εικόνες η εποχή μας σήμερα, αλλά παραφράζοντας τον ορισμό του Άμλετ για την τέχνη θα μπορούσαμε να πούμε: «η μετατόπιση δεν είναι για πολλούς, ούτε για λίγους. Είναι για τον καθένα και την καθεμία ξεχωριστά».

Τώρα που η παράσταση είναι στην τελική της ευθεία, ποιο θα λέγατε πως είναι το πιο αποκαλυπτικό πράγμα/ γεγονός που βιώσατε;
Ανέστης Αζάς: Το πιο ακραίο είναι οι συνθήκες της φτώχειας, τις οποίες συναντάς όταν κάνεις μια τέτοια έρευνα, χωρίς να λέμε ότι αυτό αφορά όλους τους Έλληνες Τσιγγάνους, ένα μεγάλο μέρος των οποίων ζούνε πλέον πλήρως ενταγμένοι στον αστικό ιστό.

Ωστόσο, αν πας σε καταυλισμούς στην άκρη της πόλης, σε περιβάλλοντα επικίνδυνα για την υγεία, κοντά σε πυλώνες υψηλής τάσεις, ρέματα και χωματερές, έρχεσαι αντιμέτωπος με μια άλλη Ελλάδα: παράγκες, οικισμοί χωρίς αποχέτευση, λάσπες, σκουπίδια, προβλήματα υγείας, γυμνά καλώδια. Και το πιο σοκαριστικό είναι το δικό μας στερεότυπο, των «μπαλαμών» δηλαδή, ότι δήθεν αυτοί οι άνθρωποι έτσι θέλουν να ζουν. Κανείς άνθρωπος δε θέλει να ζει έτσι.

Πρόδρομος Τσινικόρης: Το γεγονός ότι ζούμε σε μια εποχή, στην οποία τα περισσότερα άτομα δεν θέλουν να απομακρυνθούν από κατασκευασμένες από την κοινωνία θέσεις. Και αυτό δεν ισχύει βέβαια μόνο για τα Ρομά, αλλά στη συγκεκριμένη περίπτωση, οι προκαταλήψεις για τα άτομα αυτά, παραμένουν πιο ισχυρές από το ενδιαφέρον να τα ακούσουμε ή να τα ανακαλύψουμε πραγματικά. Αυτό το βλέπουμε στα σχόλια για την παράσταση στα διάφορα κοινωνικά δίκτυα, όπου όλα τα Ρομά αντιμετωπίζονται, αδιάκριτα, ως παραβατικά. Και είναι πιο εύκολο για αυτούς τους ανθρώπους να σχολιάζουν την όποια «πραγματικότητα» γύρω τους, από το να αναρωτιούνται, γιατί η πραγματικότητα είναι έτσι.

Οι ήχοι των Ρομά…

Παναγιώτη, εσένα τι σε συγκινεί στη μουσική ιδιόλεκτο των Ρομά;
Παναγιώτης Μανουηλίδης: Προσωπικά δεν έχω γνωρίσει ανθρώπους με μεγαλύτερο πάθος και αγάπη για τη μουσική από τους Ρομά. Δε μιλάω για εκτελεστές μουσικής, αλλά για ακροατές. Έχουν εθισμό. Η μουσική των Ρομά έχει αίμα και σώμα, έχει ιδρώτα, χιούμορ, δράμα, ερωτισμό και αποτελεί σημαντικό και αναπόσπαστο κομμάτι της μουσικής μας παράδοσης.

Τι ήχους θα ακούσουμε στην παράσταση αυτή; Πώς τους εμπνεύστηκες;
Παναγιώτης Μανουηλίδης: Γνωρίζω την μουσική των Ρομά από μικρός. Σαν παιδί είχα φίλους Ρομά και έχω πολύ δυνατές μουσικές αναμνήσεις από τότε. Στο Romáland χάρηκα πολύ που είχα την ευκαιρία να φτιάξω
μουσική με αυτόν τον τρόπο. Αυτό που με ενδιέφερε, όμως, περισσότερο ήταν να μη βασιστώ αποκλειστικά στο φολκλόρ και στα στερεότυπα, αλλά να φτιαχτεί κάτι πιο ουσιαστικό, πιο αληθινό.

Εσένα Oliwia, πόσο εύκολο ήταν να εισχωρήσεις στις ιδιωτικές στιγμές αυτών των ανθρώπων και να τις βιντεοσκοπήσεις;
Oliwia Twardowska: Το να βρίσκεσαι με τον άλλον και να κρατάς μια κάμερα δεν είναι ποτέ εύκολο. Έχει κάτι βίαιο, αδιάκριτο, απόλυτο. Όταν κινηματογραφώ, πρώτα προσπαθώ να αφουγκραστώ, να συνδεθώ με τους άλλους μέσα από την κοινή εμπειρία του εδώ και τώρα. Στην περίπτωση του Romáland ήμουν τυχερή, γιατί ο Πρόδρομος και ο Ανέστης, όντας πραγματικοί δεξιοτέχνες της έρευνας, δημιούργησαν εμπιστοσύνη με τους πρωταγωνιστές Ρομά και έθεσαν τα θεμέλια για μένα.

Έτσι, όταν μπήκα στο πρότζεκτ και άρχισα να επισκέπτομαι τα σπίτια των ανθρώπων, οι καρδιές και οι πόρτες τους ήταν κατά κάποιον τρόπο ήδη ανοιχτές σε μένα – μια περίεργη επισκέπτρια με μια κάμερα. Οι επισκέψεις μου στο Ζεφύρι και στον Ασπρόπυργο ήταν συγκλονιστικές εμπειρίες, καθώς έπρεπε να ισορροπήσω μεταξύ σεβασμού και περιέργειας.

Πάντα στοχεύω σε μια αληθινή ματιά στο περιβάλλον, φιλτραρισμένη μέσα από τη δική μου ευαισθησία. Στη δουλειά που κάνω, είναι κρίσιμο να αναγνωρίζω ότι η πρόθεση βρίσκεται πίσω από τα πάντα. Μερικές φορές είναι ανεπαίσθητη, κι όμως είναι πάντα εκεί.

Οι συναντήσεις μου με τη Μέλπω και την Αγγελική (παίζουν και οι δύο στην παράσταση) στα σπίτια τους έχουν μεγάλη αξία για μένα. Με υποδέχτηκαν με ζεστασιά, εμπιστοσύνη και αγάπη. Η δική μου πραγματικότητα διευρύνθηκε γιατί, όταν μπήκα στη ζωή τους, έγιναν κι εκείνοι μέρος της δικής μου. Πρόκειται για μια ολιστική εμπειρία. Είμαι βαθιά εμπνευσμένη και επιθυμώ να μοιραστώ περισσότερες ιστορίες των Ρομά.

Πάντα σκέφτομαι πως υπάρχουν ορισμένα ντοκιμαντέρ που αποτελούν αντανάκλαση της ουσίας της κοινωνίας, τονίζοντας τη σημασία της ενσυναίσθησης. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο έχω μεγάλη πίστη στο πρότζεκτ Romáland. Πιστεύω ότι η ενσυναίσθηση είναι τόσο σημαντική που και θα έπρεπε να είναι ένα υποχρεωτικό μάθημα στα σχολεία παγκοσμίως.

Τώρα που η παράσταση είναι στην τελική της ευθεία, ποιο θα έλεγες πως είναι το πιο αποκαλυπτικό πράγμα/ γεγονός που βίωσες;
Oliwia Twardowska: Τελικά, το πιο αποκαλυπτικό είναι η μεταμόρφωση μέσα στο τοπίο του ίδιου μου του μυαλού. Ο ορίζοντας της σκέψης μου έχει διευρυνθεί πολύ περισσότερο και η καρδιά μου έχει γεμίσει
αγάπη – δεν πρόκειται για ρομαντισμό – μιλάω για μια σκληρή και ανθρώπινη αγάπη και ενσυναίσθηση προς τα πρόσωπα που συνάντησα. Έχω καταλάβει ότι όσο κι οι άνθρωποι της κοινωνίας μας φοβούνται τους Ρομά, οι ίδιοι οι Ρομά φέρουν τον ίδιο φόβο, μας φοβούνται!
Είναι μια ισχυρή συνειδητοποίηση που υπογραμμίζει μια θεμελιώδη αλήθεια: ο φόβος είναι σαν ένας ιός, ένα εμπόδιο στο να δούμε τη βαθύτερη, κοινή ανθρώπινη πραγματικότητα.