ΤΙ ΕΙΝΑΙ Η ΚΑΠΝΙΣΤΗ ΣΑΟΥΝΑ – ΠΩΣ Η ANNA HINTS ΕΙΔΕ ΤΗΝ ΕΠΟΜΕΝΗ ΤΑΙΝΙΑ ΤΗΣ ΣΕ ΟΡΑΜΑ

Στην καπνιστή σάουνα, δεν υπάρχει καμινάδα. Καθώς το ξύλο καίγεται, καπνός γεμίζει το δωμάτιο. Αφότου η σάουνα φτάσει την επιθυμητή θερμοκρασία, η φωτιά κατασβήνεται, όμως χάρη στην κατασκευή, το δωμάτιο συγκρατεί τη θερμότητα. Ο χρόνος που χρειάζεται για όλα αυτή τη διαδικασία, συχνά παίρνει μια ολόκληρη μέρα.

Στη Φινλανδία και την Εσθονία, οι καπνιστές σάουνες έχουν έναν χαρακτήρα σχεδόν ιερό. Έχουν ανακηρυχθεί εξάλλου κομμάτι της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς από την UNESCO – αλλά γιατί;

Εκεί οι γυναίκες συνήθιζαν να γεννούν, να γιατρεύονται, να εξομολογούνται, για αιώνες. Μαζί με ψαλμούς, και μακριά από τα βλέμματα των ανδρών, αυτός ήταν διαχρονικά ένας χώρος όπου κάτι το καθαρά σωματικό, συναντούσε το θείο, το υπερβατικό.

Εκεί είναι και που η Άννα Χιντς βρήκε την ιδέα για μια ταινία, για ένα ντοκιμαντέρ που δε μοιάζει με κανένα άλλο που έχεις δει, και το οποίο εν τέλει πήρε βραβείο σκηνοθεσίας στο θρυλικό φεστιβάλ Σάντανς. Σε αυτή την καπνιστή σάουνα, οι γυναίκες (και μόνο αυτές) μπορούν πάλι να εξομολογούνται και μέσα από αυτή τη διαδικασία, υπό μία έννοια, να γιατρεύονται.

Η Χιντς κατέγραψε πολλές ιστορίες, με πολλούς διαφορετικούς τρόπους, πάντα όμως υπογραμμίζοντας τη σωματικότητα. Κορμιά, φωνές, πρόσωπα και ιστορίες γίνονται ένα, σε μια κινηματογραφική ιερή σάουνα όπου οι ψαλμωδίες αυτή τη φορά έρχονται από τη μεγάλη οθόνη. Πώς όμως κατάφερε η νεαρή σκηνοθέτης να αποσπάσει από τόσες διαφορετικές γυναίκες, τόσο προσωπικές τους –ως τότε ακόμα και ανομολόγητες– ιστορίες;

Όλα ξεκινούν από την εμπιστοσύνη, με την πίστη σε ένα σινεμά ως απόλυτο safe space, όπου οι πάντες συνεργάζονται μεταξύ τους αρμονικά και με απόλυτη εμπιστοσύνη, κι όποια καμία καταπιεστική «ιδιοφυία» δεν έχει θέση. Και πηγαίνοντας ακόμα πιο πίσω, όλα ξεκινούν από τη σχέση της ίδιας με την καπνιστή σάουνα, κι εκείνη τη φορά που έμαθε μια σοκαριστική αλήθεια για τον παππού της που είχε μόλις πεθάνει – και τον σχεδόν ένα μήνα σε μοναστήρι που την βοήθησε να ακούσει (σαν σε όραμα) την εσωτερική της φωνή, που την καθοδήγησε με ασφάλεια και αφοσίωση, σε αυτό το παράτολμο πρότζεκτ.

Η Άννα Χιντς βρέθηκε καλεσμένη των Νυχτών Πρεμιέρας στην Αθήνα τον Σεπτέμβριο του ‘23, και είχαμε την ευκαιρία να μιλήσουμε μαζί της για την καπνιστή σάουνα και για τα safe spaces, καθώς η ταινία της, Η Αδελφότητα της Καπνιστής Σάουνας, κυκλοφορεί τώρα στα ελληνικά σινεμά – και είναι μια από τις καλύτερες της χρονιάς.

Από πού ήρθε η ιδέα για την ταινία; Υπήρχε μια πνευματικότητα σε αυτή την εκτέλεση.
Προέρχομαι από αυτή την κουλτούρα σάουνας, είναι κάτι που το συναντάς διαμέσου της Εσθονίας και είναι και υπό την προστασία της Ουνέσκο ως κομμάτι της κουλτούρας των ιθαγενών της Εσθονίας. Στις τοπικές παραδόσεις και τα έθιμα υπάρχουν και τραγούδια ή ακόμα και ψαλμοί που λένε – όλα αυτά είναι ακόμα ζωντανά εκεί.

Εμένα αυτή την εμπειρία μου την πέρασε η γιαγιά μου, ήταν θεραπεύτρια. Όταν ήμουν 11 κι ο παππους μου είχε μόλις πεθάνει, κι είχαμε το σώμα του στο σπίτι, πήγαμε σε καπνιστή σάουνα πριν την κηδεία, γιατί αυτό κάνεις μια μέρα πριν. Πήγα λοιπόν με τη γιαγιά μου, που αποκάλυψε ότι ο παππούς την είχε προδώσει και ζούσε με μια άλλη γυναίκα. Κι απελευθέρωσε τότε όλο το συναίσθημα που συνδεόταν με αυτή την προδοσία – θυμό, εκνευρισμό, πόνο, όλες τις πληγές. Έτσι ένιωσα ότι η γιαγιά είχε κάνει ειρήνη με τον παππού, και την επόμενη τον θάψαμε σε ειρήνη.

Εκείνη το ήξερε, αλλά τότε το μοιράστηκε μαζί σας;
Σωστά. Και κάπως αυτό το αίσθημα που ένιωσα τότε μίλησε στα κόκαλα και την ψυχή μου. Ότι σε αυτή τη γη υπάρχει κάπου ένα safe space όπου όλες οι εμπειρίες και τα αισθήματα μπορούν να μοιραστούν και να ακουστούν χωρίς να κατακρίνει κανείς.

Και είναι ένα μάθημα που πήρα σε όλη μου τη ζωή: Να μη φοβάμαι να κοιτάξω κατάματα κάτι άβολο, να μη φοβάμαι τη ντροπή ή τον πόνο. Όταν ρίχνεις φως σε κάτι, τότε δεν το καταπιέζεις. Γιατί όταν το καταπιέζεις γίνεται τέρας. Όταν το απελευθερώνεις, υπάρχει μια θεραπευτική δύναμη σε αυτό. Από εκεί προέρχεται το φιλμ, ήθελα να μοιραστώ με ένα τρόπο και τις δικές μου εμπειρίες, και το πώς είμαι κι εγώ μέλος μιας τέτοια αδελφότητας γυναικών.

Το 2015 πήγα σε μοναστήρι με τη μητέρα μου όπου παρέμεινα 26 μέρες σιωπηλή. Και στη σιωπή, ήρθε το όραμα αυτής της ταινίας. Είναι ενδιαφέρον γιατί μέσα από τη σιωπή, αρχίζεις να ακούς τις φωνές που είναι μέσα σου. Αλλά λες, ποια είναι η δική μου; Είναι όντως δική μου; Κι ήθελα να μπω σε μια καπνιστή σάουνα με στόχο να βάλω τη δική μου εμπειρία αλλά να δώσω και χώρο στις εμπειρίες των γυναικών.

Αυτό μεταφράζεται 100% στην ταινία, καθώς βλέπουμε φωνές, ιστορίες και σώματα κάπως να γίνονται ένα με έναν τρόπο. Σα να μην έχει σημασία από πού έρχονται, ποια φωνή είναι ποια.
Ακριβώς! Και σαν σκηνοθέτης αλλά και σαν άτομο, τα όνειρα είναι πολύ σημαντικό κομμάτι της πραγματικότητας κι όταν μου έρχεται κάτι σε όνειρα ή σαν όραμα, τότε ξέρω ότι είναι κάτι δυνατό. Κι όταν συνεχίζει να επισκέπτεται εκεί αποφασίζω πως ναι, αυτό πρέπει να γίνει, να βγει στον κόσμο.

Το πώς είναι γυρισμένο με έκανε να σκεφτώ ότι δεν υπάρχει ένας σωστός τρόπο να κάνεις αυτή τη διαδικασία. Άλλοι άνθρωποι κοιτάνε στα μάτια, άλλοι θέλουν να κρύβονται, δεν υπάρχει ένας τρόπος για να μοιραστείς μια ιστορία. Έτσι βλέπουμε άλλοτε ένα πρόσωπο όσο μιλάει, αλλού βλέπουμε ένα σημείο σώματος.
Σπούδασα φωτογραφία. Άλλοι σκηνοθέτες δουλεύουν με ανθρώπους και δεν σκέφτονται τόσο πολύ την οπτική γλώσσα. Εγώ σκέφτομαι πολύ έτσι, για μένα η σκηνοθεσία είναι το οπτική γλώσσα θα ακολουθήσουμε.

Η πρόκληση εδώ ήταν όταν έχω τόσα πολλά γυμνά γυναικεία σώματα, πώς θα είμαι σίγουρη ότι θα είναι γυρισμένα όχι με αντρικό βλέμμα, όχι ως αντικείμενα, όχι με σεξουαλικοποιημένη ματιά. Γιατί η καπνιστή σάουνα δεν είναι καθόλου σεξουαλικός χώρος.

Κι όταν λέω αντρικό βλέμμα, θέλω να υπογραμμίζω ότι είναι κάτι που πάει πέρα από το φύλο. Το male gaze είναι όπως ακριβώς το πατριαρχικό σκεπτικό. Και στην ίδια την ταινία μπορείς να ακούσεις ιστορίες για μητέρες που μετέδιδαν το αντρικό βλέμμα. Είναι ένας συγκεκριμένος τρόπος να κοιτάς τον κόσμο.

Για μένα λοιπόν ήταν σημαντικό να βρω αυτό τον τόνο. Οπότε το τέσταρα στο δικό μου σώμα πρώτα και μετά το έδειξα στις γυναίκες. Η διαδικασία είναι πολύ σημαντική, δεν έχει σημασία μόνο αν έχεις μια ιστορία ή ένα θέμα, αλλά πώς κάνεις το φιλμ. Και υπάρχουν πολλά προβλήματα για μένα στο πώς τα φιλμ συζητούνται σε σχολές με βάση την ιδέα ότι υπάρχει ο Σπουδαίος Σκηνοθέτης στη θέση ενός θεού, που έχει το δικαίωμα να παρενοχλεί και καταπιέζει.

Η ιδέα πως δεν χρειάζεται να δίνω λογαριασμό πουθενά, και πως όλοι θα θυσιάσουν τα πάντα για την τέχνη μου.
Ναι ακριβώς, κι είμαι πολύ εναντίον αυτού. Άρα ερχόμαστε στη διαδικασία και στο πώς γυρίσαμε την ταινία, πώς προσεγγίσαμε την οικειότητα. Είχα ας πούμε κανόνα ότι δε θα έπαιρνα με το ζόρι τίποτα από καμία. Θα έρθω και θα πω ανοιχτά ότι αυτό είναι που εγώ αναζητώ και μόνο όταν πεις ότι ναι, θέλω να είμαι μέρος του πρότζεκτ, τότε θα συνεχίσουμε. Αν νιώσω κάποια αμφιβολία, τότε όχι.

Βέβαια το φιλμ το ξεκίνησα πριν 7 χρόνια. Στο μεταξύ πολλά άλλαξαν στην κοινωνία, είχαμε το #me_too, άλλος είναι ο κόσμος πια. Και κάποιες από τις γυναίκες επικοινώνησαν μαζί μου και είπαν ότι ναι, τώρα θέλουν να είναι μέρος της ταινίας.

Δεύτερον, για να μπορέσω να έχω αληθινά ευάλωτες εξιστορήσεις, για να ανοιχτούν από τα μέσα τους οι γυναίκες, ένιωσα ότι κι εμείς ως παραγωγή έπρεπε να είμαστε ευάλωτη. Και μαζί με την παραγωγό πήραμε τεράστιο ρίσκο. Γιατί ξέρεις ότι παραδοσιακά η παραγωγή σου δίνει ένα χαρτί να υπογράψεις εξαρχής κι αυτό σημαίνει πως το υλικό ανήκει στην εταιρεία παραγωγής. Εγώ ήμουν εναντίον, είπα όχι. Θα είσαι στην καπνιστή σάουνα χωρίς να ξέρεις πώς θα παρουσιαστεί αυτό που μοιράζεσαι; Θα είναι σα να τους έπαιρνα τη φωνή τους.

Είχαμε όμως μεγάλη εμπιστοσύνη σε αυτές και σε αυτό που κάναμε, οπότε στο post-production τους έδειχνα το τελικό μοντάζ και τότε είχαν το δικαίωμα να πουν ναι ή όχι, και τότε υπέγραφαν. Τεράστιο ρίσκο.

Και τρομερά ιδεαλιστικό.
Αλλά όμως δούλεψε! Θέλω να πω ότι είναι πιθανό, ναι, είναι δυνατόν να δημιουργήσεις κάτι θαρραλέο και τολμηρό και οικείο, βασισμένο στην εμπιστοσύνη. Δεν επέβαλα ποτέ τη φωνή μου πάνω τους, τις συμπεριέλαβα στη διαδικασία. Και ξέρεις, ούτε μία δεν είπε όχι.

Ήξερες από πριν τι ιστορίες θα μοιραστούν, τι θα ακούσεις;
Είχαμε σαν κανόνα ότι δεν ήξερα τι θα είναι οι ιστορίες. Στο σετ δεν μιλάγαμε για το τι θα γινόταν στην σάουνα, οπότε κάθε φορά που μπαίναμε εκεί ήταν σα να περπατάμε στο άγνωστο.

Δεν είχες ιδέα, αλλά ήξερες γενικά τι έψαχνες;
Ήξερα για παράδειγμα ότι μια γυναίκα είχε περάσει καρκίνο του μαστού στη ζωή της αλλά δεν ήξερα λεπτομέρειες και φυσικά δεν ήξερα αν θα αποφάσιζε να το πει. Πάντα προέκυπτε κάτι νέο κι απαιτούσε από εμάς να είμαστε πολύ έτοιμοι όταν έφταναν στην επιφάνεια αυτές οι ιστορίες. Δεν επαναλαμβάνονταν, έπρεπε να είμαστε έτοιμες για το πώς να γυρίζουμε μέσα στην καυτή σάουνα. Και σωματικά και πνευματικά να είμαστε εκεί, αλλά και με πάγο γύρω από την κάμερα, τεχνικά πράγματα δηλαδή.

Αλλά και οπτικά. Ακολουθούσα ας πούμε ποιες γυναίκες θέλαν να δείξουν το πρόσωπό τους και ποιες όχι. Γενικά ακολουθούσα όπως ήθελαν οι γυναίκες. Αυτό είναι που ήξερα μόνο από πριν.

Οπότε υπάρχουν και πρακτικοί λόγοι πίσω την αισθητική προσέγγιση του φιλμ, αλλά και καλλιτεχνική πρόθεση την ίδια στιγμή, υπήρχε μια ισορροπία;
Μπορούμε να έχουμε ένα πολύ δυνατό καλλιτεχνικό αποτέλεσμα συμπεριλαμβάνοντας τις επιλογές των άλλων ανθρώπων. Στην σχολή καλών τεχνών έμαθα να μη φοβάμαι ποτέ τις προκλήσεις. Κάποιος λέει όχι, έτσι θέλω να είναι, τότε είναι δική σου δουλειά να βρεις έναν ενδιαφέροντα καλλιτεχνικό τρόπο – όχι να μεταχειριστείς ύπουλα το αντικείμενό σου φυσικά, αλλά να συμπεριλάβεις αυτή την κατεύθυνση και να βρεις μια διαδρομή μέσα από αυτό.

Μα είναι πάντα τρομερά ενδιαφέρον τι κάνει κάθε καλλιτέχνης με τους δεδομένους περιορισμούς.
Ναι, ακριβώς!

Στην αρχή όταν ζητούσαμε χρήματα δεν εγκριθήκαμε κι είπε η επιτροπή τότε διάφορα πράγματα, ότι δεν βγάζει νόημα το πρότζεκτ, ότι είναι ένας μικρός σκοτεινός χώρος, ότι αφορά μόνο γυναίκες και κανείς δε νοιάζεται. Όλα αυτά. Ή κι ότι δεν έχουν δει ποτέ τέτοιο φιλμ. Κι αυτό μου φάνηκε παλαβό – γιατί να κάνω ένα φιλμ που έχεις ήδη δει;

Όταν φέτος στο Σάντανς πήρα το βραβείο σκηνοθεσίας, η επιτροπή ήρθε για να με συγχαρεί, για τολμηρές αποφάσεις κλπ κλπ, και βασικά απαρίθμησαν τα ίδια ακριβώς σημεία που η πρώτη επιτροπή είχε αναφέρει ως αρνητικά, ως βάση για να απορρίψει τη χρηματοδότηση!

Οπότε ως σκηνοθέτης για μένα το ταξίδι είναι πώς θα φτάσω να εμπιστεύομαι τη φωνή μέσα μου. Είναι πολύ σημαντικό, και πρέπει να ξέρεις αν είναι η φωνή σου. Είναι κάτι πολύ σωματικό Απλά το νιώθεις!

Και τώρα, όταν λέω σε κάποιον μια ιδέα και μου λέει, περίμενε, δεν έχω ξαναδεί τέτοιο φιλμ, δε βγάζει νόημα, το παίρνω πάντα σαν κοπλιμέντο. Είναι κάτι καλό, θα το ακολουθήσω. Υπάρχει κάτι εκεί.