Οι εντυπωσιακοί “Δεσμώτες του Φαλήρου” χρειάστηκαν προστασία και μεταφέρθηκαν

Το 2016 σημαδεύτηκε αρχαιολογικά από την εύρεση, εντός του ΚΠΙΣΝ και συγκεκριμένα στην Εσπλανάδα, ομαδικής ταφής 78 “δεσμωτών” χωρισμένων σε τρία ορύγματα και αλυσοδεμένων μεταξύ τους στους καρπούς. Το εύρημα, που συμπεριλήφθηκε στα 10 σημαντικότερα αρχαιολογικά γεγονότα εκείνης της χρονιάς από το αμερικανικό περιοδικό Archaeology (μαζί με τον σκελετό του Ναυαγίου των Αντικυθήρων), χρονολογείται στο τρίτο τέταρτο του 7ου αι. π. Χ., μια εποχή γεμάτη ταραχές, εξεγέρσεις και επαναστάσεις μεταξύ οπαδών των αριστοκρατών και επίδοξων ανατροπέων (τυράννων). Είναι άνδρες που έχουν εκτελεστεί στο σημείο εκείνο για άγνωστους λόγους και τα σώματά τους τάφηκαν με τις αλυσίδες τους σε τρεις συστάδες. 

Από την αποκάλυψή του έως το τέλος του 2022, το οστεολογικό υλικό δεχόταν την φροντίδα των συντηρητών της Εφορείας Αρχαιοτήτων κατά χώραν. Όμως, δεδομένων των περιβαλλοντικών συνθηκών, της γειτνίασης με τον υδροφόρο ορίζοντα, τη συνεχή ανερχόμενη υγρασία, σε συνδυασμό με την ύπαρξη αλάτων και την διαρκή ανακρυστάλλωσή τους, αποφασίστηκε –μετά την ομόφωνα θετική γνωμοδότησή του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου- η προσωρινή μετακίνησή του από το χώρο εύρεσής του σε κατάλληλα διαμορφωμένη παρακείμενη θέση, επάνω σε υπόβαση σκυροδέματος.

Οι εργασίες μετακίνησης έγιναν, στις αρχές του 2023, με ολίσθηση επάνω σε σιδερένιες ράγες για τις δύο πρώτες συστάδες και από γερανοφόρο όχημα για την τρίτη συστάδα, αφού πρώτα το οστεολογικό υλικό εγκιβωτίστηκε σε ξύλινες κατασκευές και το σύνολο του ευρήματος συγκρατήθηκε με την κατασκευή μεταλλικού χωροδικτυώματος. Για τον έλεγχο των περιβαλλοντικών συνθηκών εγκαταστάθηκε εντός του προσωρινού κελύφους μηχανολογικός εξοπλισμός ύγρανσης-αφύγρανσης και κλιματισμού ενώ οι συνθήκες καταγράφονται διαρκώς μέσω ηλεκτρονικών καταγραφέων.

Στο σύνολο του σκελετικού υλικού εκτελούνται επεμβάσεις πρόληψης και σωστικές επεμβάσεις συντήρησης. Στόχος είναι η διατήρηση και η προστασία του ευρήματος, αλλά και της της ταφονομίας, διάταξης των σκελετικών καταλοίπων. Ιδιαίτερη σημασία δίνεται στις εργασίες συγκράτησης των πρανών του σκάμματος, ώστε να μην υπάρξει επιβάρυνση των οστών. Εκτελούνται συνεχώς στερεωτικές επεμβάσεις, καθώς και επεμβάσεις ενίσχυσης του οπλισμού προστασίας. Να σημειωθεί η δυσκολία στην εκτέλεση των εργασιών συντήρησης, καθώς η πρόσβαση στο εύρημα είναι δυσχερής.

Παράλληλα, ολοκληρώνεται ο διαγωνισμός για την επιλογή του αναδόχου για την κατασκευή του μουσειακού κελύφους προστασίας και ανάδειξης του ευρήματος, στην ίδια θέση στην οποία αποκαλύφθηκαν. Το έργο, προϋπολογισμού περίπου 6.500.000 ευρώ χρηματοδοτείται από το Ταμείο Ανάκαμψης. Το κέλυφος αποτελείται από υπόγειο χώρο περίπου 450 τ.μ. για την προστασία του σκελετικού υλικού, και ενός επίγειου, έκτασης περίπου 425 τ.μ., που θα φιλοξενεί το εποπτικό υλικό, τις υποδομές λειτουργίας και τους χώρους εξυπηρέτησης των επισκεπτών.

Οι αρχές του σχεδιασμού της κτηριακής υποδομής είναι αφ΄ενός μεν η αρμονική ένταξη του επίγειου τμήματος στην διαμορφωμένη Εσπλανάδα, και αφ΄ετέρου η διαμόρφωση ενός λιτού υπογείου κελύφους για την επανατοποθέτηση των «δεσμωτών», το οποίο θα επιτρέπει τη βέλτιστη θέαση και κατανόησή τους από τους επισκέπτες. Το σύνολο της μουσειακής υποδομής έχει σχεδιαστεί ώστε να είναι καθολικά προσβάσιμο.

Ποιοι είναι οι “δεσμώτες” του Φαληρικού Δέλτα

Ως προς τους δεσμώτες, στο πρώτο όρυγμα, που είναι και το πολυπληθέστερο, οι νεαροί, κυρίως, νεκροί είχαν τοποθετηθεί με φροντίδα ο ένας δίπλα στον άλλον, ενώ στο δεύτερο οι ταφές ήταν λιγότερο επιμελημένες. Στο τρίτο, που σημάνθηκε με ασβεστολιθική πλάκα, οι νεκροί έδιναν την εντύπωση ότι έπεσαν εν σειρά, σαν ντόμινο, σαν να εκτελέστηκαν επί τόπου. Η προκαταρκτική μελέτη έδειξε ότι η πλειονότητα των νεκρών ήταν άνδρες νεαρής ηλικίας, μεταξύ 20 και 34 ετών, χωρίς να λείπουν και οι έφηβοι κάτω των 19 ετών. Μάλιστα ένας από αυτούς ήταν 12-14 ετών, όπως έδειξε η αδιάπλαστη ρίζα στην ακτινογραφία του φρονιμίτη. Επιπλέον, η καλή σωματική τους κατάσταση δίνει κάποια πρώτα στοιχεία για το βιοτικό επίπεδο και την κοινωνική τους θέση, ενώ το μεγάλο ποσοστό καταγμάτων από τραυματισμούς στο κρανίο και στα δόντια φαίνεται ότι έγινε από κρούση λίγο πριν τον θάνατο.

Οι δεσμώτες βρέθηκαν κοντά σε άλλες ταφές ανθρώπων που βρήκαν βίαιο θάνατο και οι οποίες ανακαλύφθηκαν στις αρχές του 20ού αιώνα από τον αρχαιολόγο Στρατή Πελεκίδη. Πρόκειται για την ομαδική ταφή 18 ενταφιασμένων με κλοιούς, οι οποίοι είχαν προστεθεί σε ξύλινη σανίδα, γεγονός που οδήγησε στο συμπέρασμα ότι είχαν περάσει το μαρτύριο του αποτυμπανισμού (π.χ. αποτυμπανισμένος ήταν ο Προμηθέας), κάτι αντίστοιχο με τη ρωμαϊκή σταύρωση, το οποίο ήταν ουσιαστικά μια έσχατη ποινή. Σε πιο πρόσφατες ανασκαφές στο νεκροταφείο του Φαλήρου έχουν εντοπιστεί κι άλλες τέτοιες ταφές.

Τέλος, ευρήματα που συνοδεύουν τις ομαδικές ταφές των δεσμωτών είναι δυο σπονδικά αγγεία, δυο εντελώς όμοια δαχτυλίδια, η αιχμή βέλους στο θώρακα ενός νεκρού και ένα μαχαίρι που βρέθηκε παράλληλα και σε επαφή με την κνήμη ενός άλλου, σαν να ήταν κρυμμένο σε μπότα. Περισσότερες πληροφορίες για το αρχαϊκό νεκροταφείο του Φαληρικού Δέλτα παρέχει η ομιλία της κ. Χρυσουλάκη που έδωσε στο Μουσείο Ακρόπολης και η οποία έχει αναρτηθεί στην ιστοσελίδα του Ιδρύματος Μποδοσάκη.

Η Υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη παρακολούθησε τις εργασίες συντήρησης του ευρήματος των «Δεσμωτών του Φαλήρου», που εκτελεί συστηματικά η Εφορεία Αρχαιοτήτων Πειραιώς και Νήσων. Σε συνέντευξή της δήλωσε ότι στόχος είναι, στο τέλος του 2025, στον ίδιο χώρο, να μεταφερθούν και πάλι οι τρεις συστάδες του σκελετικού υλικού. Θα επανέλθουν στη θέση τους και θα υπάρχει πλέον ένα κέλυφος προστασίας, το οποίο θα καθιστά το εύρημα προσβάσιμο στο κοινό.