Ένα σωσίβιο του γήινου πολιτισμού: το δημόσιο πανεπιστήμιο

Εισαγωγή στο θέμα με διάσπαρτες θέσεις ευρύτερης αποδοχής: Σε αντίθεση με προηγούμενους, ο σύγχρονος πολιτισμός συλλογίζεται το ενδεχόμενο του καθολικού του αφανισμού.

Κίνδυνοι: μια καταστροφική υποβάθμιση του γήινου περιβάλλοντος, μια σύρραξη με πυρηνικά, ή μια κατασκευή ρομπότ ευφυέστερων του ανθρώπου. Η προηγμένη τεχνολογία μπορεί να συμβάλει είτε στην πρόκληση της φθοράς (πχ με την παραγωγή ρύπων), είτε αντιθέτως στη σωτηρία της γης (πχ μέσω της τεχνητής νοημοσύνης, με έγκαιρες μετρήσεις και διαγνώσεις που επιτρέπουν διορθωτικές παρεμβάσεις).

Όλα λοιπόν εξαρτώνται από τη γνώση – κοινής αποδοχής κι αυτό. Η παιδεία σήμερα δυνάμει είναι είτε καταστροφική είτε ζωτική για την επιβίωσή μας. Καταστροφική θα αποβεί, αν αφεθεί στον συλλογικό, αγοραίο ή εθνικιστικό, ή στον ατομικό, ανταγωνισμό. Ζωτική, στο μέτρο που θα υπηρετεί το γενικό συμφέρον, την κοινωνική ειρήνη και ευημερία και την επιβίωση του περιβάλλοντος. Αυτήν την τελευταία, την ανιδιοτελή γνώση, μπορεί σήμερα να την προσφέρει οργανωμένα μόνο ένα δημόσιο πανεπιστήμιο: Χάρη στη δημόσια χρηματοδότηση, τη δωρεάν – δηλαδή και χωρίς οικονομικές διακρίσεις – παροχή της, καθώς και μέσω των θεσμών αυτοδιοίκησης, μπορεί αυτό να είναι ανεξάρτητο και να αποκρούει τις χειραγωγήσεις. Με ωμότερη διατύπωση, να αποφεύγει τις υποδουλώσεις σε αγοραίους ή άλλους ανταγωνιστικούς χρηματοδότες, που καθορίζουν τις στοχοθεσίες της έρευνας και της εκπαίδευσης.

Γι΄ αυτό εδώ στον τίτλο η δημόσια παιδεία χαρακτηρίζεται σωσίβιο. Εντωμεταξύ η άλλη πλευρά, η ανταγωνιστική οικονομία της γνώσης, παράγει διάφορα μυθεύματα για να εξουδετερώσει τη δυναμική της ανιδιοτέλειας και του δημόσιου συμφέροντος. Ανάμεσα σε αυτά τα μυθεύματα βασική θέση έχει η προπαγάνδα, ότι χωρίς προδιαγραφές τυποποιημένης αριστείας πρόοδος δεν δημιουργείται. Καθώς η συζήτηση (ευτυχώς) εξελίσσεται και (δυστυχώς) χαώνεται, κωδικοποιώ παρακάτω κάποια (αντ)επιχειρήματα.

– Η μάθηση (έρευνα – εκπαίδευση) προοδεύει και γίνεται πιο αποτελεσματική όχι χάρη στη σοφία ενός ή λίγων αρίστων, αλλά χάρη στη «σοφία του πλήθους». Crowd wisdom. Με τη συμμετοχή δηλαδή όσων περισσότερων ανθρώπων γίνεται και με ανοιχτό και ανεπηρέαστο διάλογο κατά την παραγωγή και καλλιέργειά της. Τη θέση αυτή τη συναντούμε τόσο στην κλασική φιλοσοφία (στον Αριστοτέλη), όσο και στη φιλοσοφία της τεχνητής νοημοσύνης (στον Alex Pentland).

– Όποιος χρηματοδοτεί την έρευνα μπορεί να τη χειραγωγεί. Για παράδειγμα, μια φαρμακευτική επιχείρηση δεν είναι πιθανό να προωθήσει έρευνες που θα αναδείξουν ελαττωματικότητα των προϊόντων της.

– Η αγορά γενικά δεν έχει ενδιαφέρον χρηματοδότησης της γνώσης που είναι ανταγωνιστική προς τα συμφέροντά της. Ως ανταγωνιστική γνώση θεωρεί και αυτήν που προάγει το κοινό καλό (πχ την προστασία του περιβάλλοντος, την διασφάλιση των προσωπικών δεδομένων, την κοινωνική ισότητα), στο μέτρο που αυτή την οδηγεί σε δαπάνες και περιορίζει την κερδοφορία της.

– Η αυτοδιοίκηση του δημόσιου πανεπιστημίου δεν διασφαλίζει μόνο αντιπροσώπευση και λογοδοσία διαχείρισης, αλλά ως διαδικασία – πλαίσιο ανοιχτού διαλόγου αποτελεί επίσης τρόπο παραγωγής γνώσης. Στη δημοκρατία άλλωστε όσοι διοικούν πρέπει να προέρχονται από το σώμα των διοικουμένων και επηρεαζομένων.

– Η δωρεάν φοίτηση στο πανεπιστήμιο δεν αποτελεί απλώς μια στήριξη στους φτωχούς και στους αδυνάτους. Αποτελεί κατεξοχήν μέσο διεύρυνσης της συμμετοχής στη γνώση και επομένως μέσο καλλιέργειας και προόδου.

– Τα δήθεν υποκατάστατα της δωρεάν ανώτατης εκπαίδευσης, όπως η χορήγηση φοιτητικών δανείων και υποτροφιών, έχουν ήδη ναυαγήσει ως πολιτική. Παράγουν νέους επιστήμονες εξαρχής χρεωμένους και αιχμάλωτους στην αγορά, ακόμη και τραπεζικές πιστωτικές φούσκες. Ο Michael Sandel (Η τυραννία της αξίας, μτφρ. Μ. Μητσού, Πόλις 2022) το έχει τεκμηριώσει: Στα αμερικανικά πανεπιστήμια που εισήγαγαν ανάλογη πολιτική το ποσοστό συμμετοχής των φτωχών στην ανώτατη εκπαίδευση δεν αυξήθηκε. Αρνητική από κοινωνικοπολιτική άποψη συνέπεια υπήρξε ο στιγματισμός ως τεμπέληδων εκείνων που δεν εισάγονται στο πανεπιστήμιο.

* Στο ιδιωτικό πανεπιστήμιο η αντίθετη άποψη, αν και διαλεκτικά πάντοτε αναγκαία, περιορίζεται. Παράδειγμα πρόσφατο στις ΗΠΑ τα μέτρα κατά φοιτητών που διαδηλώνουν κατά της πολιτικής Νετανιάχου. Αντίθετα, το δημόσιο – αυτοδιοικούμενο πανεπιστήμιο δεν λογοκρίνει ούτε καν τις αναρχικές πολιτικές θεωρίες..

* Έχει πλέον αποδειχθεί ιστορικά παντού και από καιρό, ότι η ανάπτυξη ιδιωτικών πανεπιστημίων είναι λειτουργικά δεμένη με την υπονόμευση, συρρίκνωση και υποχρηματοδότηση των δημοσίων. Αν κάτι αποτελεί αναμφίβολο μύθευμα, είναι η ιδέα ότι η ανάπτυξη ιδιωτικών πανεπιστημίων ωφελεί τα δημόσια.

Βέβαια, αυτά είναι λίγα μόνο από τα πολλά θεμελιακά επιχειρήματα για την πρόληψη του ναυαγίου, ή έστω για το σωσίβιο της γνώσης. Ίσως επανέλθω.