ΓΙΑΤΙ ΣΥΝΗΘΙΖΕΙΣ ΚΑΙ ΒΑΡΙΕΣΑΙ ΕΥΚΟΛΑ

Διαβάζεις πως ξέσπασε κάπου στην Ευρώπη ένας πόλεμος. Σπεύδεις να μάθεις τι ακριβώς συμβαίνει. Ενδιαφέρεσαι για τις εξελίξεις και τις επόμενες ημέρες. Αυτό κρατά το πολύ μια εβδομάδα (αυτό δείχνουν τα νούμερα της επισκεψιμότητας σου σε σχετικές ειδήσεις).

Μετά συμπεριφέρεσαι σαν να αδιαφορείς. Γενικά έχεις παρατηρήσει πως βαριέσαι εύκολα. Συνηθίζεις εύκολα κάτι που αρχικά σε είχε ενθουσιάσει πάρα πολύ. Είτε είναι σχέση, είτε η δουλειά σου, είτε ένα άρωμα, είτε οι φωνές του γείτονα κάθε απόγευμα.

Τι έχεις πάθει;

Είναι υπαρκτό το ενδεχόμενο να μην είσαι αγνώμων για όσα έχεις στη ζωή σου και αντικειμενικά συνθέτουν μια καλή ζωή (όχι αυτήν των ονείρων σου μεν, με όλα τα απαραίτητα δε), αλλά δεν σε ενθουσιάζουν. Η αδυναμία να δεις την πραγματικότητα ως έχει, μπορεί να οφείλεται σε μια ‘κατασκευαστική’ λειτουργία του ανθρώπινου εγκεφάλου.

Στην ίδια λειτουργία οφείλεται και το γεγονός ότι δεν ακούς πια τον ήχο που είχες επιλέξει για ξυπνητήρι και ξυπνάει όλη τη γειτονιά.

Λέγεται habituation.

ΤΙ ΕΙΝΑΙ HABITUATION

Δεν υπάρχει επίσημος ορισμός της λέξης habituation που στα ελληνικά σημαίνει εξοικείωση. Δεν βοηθά το γεγονός ότι ως όρος χρησιμοποιείται σε διάφορους τομείς (ψυχολογία, νευροεπιστήμη, ιατρική) με διαφορετικό τρόπο.

Στη βάση υπάρχει το ίδιο γεγονός: η εξοικείωση με μια κατάσταση ή ένα ερέθισμα, στο βαθμό που μειώνεται η αποτελεσματικότητα του. Σε πιο απλά ελληνικά, όσο πιο πολύ ζούμε κάτι, τόσο λιγότερο του δίνουμε σημασία. Κάτι που δεν είναι πάντα κακό.

Ενδεικτικά, όπως δείχνουν έρευνες, η «μη συνειρμική μάθηση -που δεν έχει ανταμοιβή ή τιμωρία, σχετική με το ερέθισμα» είναι μια κοινή μορφή μάθησης. Ένα φυσιολογικό μέρος της εμπειρίας μας σε αυτόν τον κόσμο.

Μας επιτρέπει να συντονίζουμε ορισμένα πράγματα στο περιβάλλον μας, ώστε να μπορούμε να επικεντρωθούμε σε ό,τι είναι πιο σημαντικό αυτή τη στιγμή.

Θες παράδειγμα;

Είναι η τηλεόραση που έπαιζε στο backround όταν διάβαζες για το σχολείο και δεν σε ενοχλούσε.

Έχει διαπιστωθεί πως η εξοικείωση μας βοηθά να λειτουργούμε σε περιβάλλοντα, στα οποία κατακλυζόμαστε από αισθητηριακές εμπειρίες και πληροφορίες.

Την ίδια ώρα, μπορεί να διαλύσει σχέσεις και την ηρεμία μας.

Όλοι έχουμε πάθει το habituation μας

Κάποια κοινά παραδείγματα που μπορούν να σε βοηθήσουν αν οι συνήθειες σου σε έχουν ‘νικήσει’, είναι να σταματάς να παρατηρείς τον συνεχή θόρυβο που φτάνει στο διαμέρισμα σου από τον πολυσύχναστο δρόμο ή τις ράγες τρένου που είναι δίπλα.

Αυτό βέβαια, έχει και δεύτερη ανάγνωση: εξοικειώνεσαι με τις συνθήκες και ζεις καλύτερα. Για την ιστορία, τα πολύ έντονα ερεθίσματα τείνουν να οδηγούν σε πιο αργή εξοικείωση.

Πάμε παρακάτω.

Σου έχει τύχει να ‘λούζεσαι’ με το άρωμα σου αλλά να μην το μυρίζεις -ενώ υποφέρουν όσοι μπαίνουν στο ίδιο ασανσέρ με εσένα ή περνάς από δίπλα τους;

Ή να σε ενοχλεί στο δέρμα ένα νέο ρούχο, με τη δυσάρεστη αίσθηση να αμβλύνεται όλο και περισσότερο όσο το φοράς;

Όλες αυτές είναι περιπτώσεις habituation.

Πέραν βέβαια, της αισθητηριακής εξοικείωσης, υπάρχει και αυτή της ρουτίνας.

Είναι το αυτοματοποιημένο (δίχως σκέψη -πας σαν ζόμπι στο μπάνιο) βούρτσισμα των δοντιών σου κάθε πρωί, η διαδρομή από το σπίτι προς τη δουλειά και πίσω (φτάνεις στον προορισμό, ακυρώνοντας όλο και περισσότερα στοιχεία από όσα συμβαίνουν γύρω σου) ή να τσεκάρεις ασυνείδητα το τηλέφωνο σου -και αναρωτιέσαι γιατί το έκανες.

Το παράδειγμα που μάλλον μας αφορά όλους είναι η συναισθηματική αποκοπή από τις κακές ειδήσεις, στις οποίες εκτιθέμεθα καθημερινά.

Μελέτες ενημερώνουν ότι η εξοικείωση με τα βάσανα των άλλων μπορεί να κάνει λιγότερο πιθανό να βοηθήσουμε -και δη όταν έχουμε ‘συνηθίσει’ να βιώνουμε επαναλαμβανόμενες καταστροφές.

To habituation στις σχέσεις

Το ‘έχω δέσει το γάιδαρο μου’ πέρα από εξόχως υποτιμητική φράση για να περιγράψει μια σχέση, είναι η λαϊκή έκδοση του «εφησυχασμού των σχέσεων» που είναι μορφή του habituation. Δεν έχει σχέση με τη βαθύτερη αγάπη και την φροντίδα που έρχεται με τα χρόνια -όπου περνάει την σκυτάλη το πάθος του πρώτου καιρού.

Προφανώς και στην αρχή μιας σχέσης κάθε αίσθηση είναι συναρπαστική, αφού είναι καινούργια. Όταν ‘στερεύει’ αυτή η κάνουλα, παύουμε κι εμείς να παρατηρούμε ουσιαστικά τον/την σύντροφο μας.

Ερευνητές έχουν ανακαλύψει πως μπορεί να συμβεί γιατί

1. συνηθίζουμε τα καλά, αλλά και τα κακά (όσο περισσότερο γνωρίζουμε έναν άνθρωπο, σταματούμε να παρατηρούμε κάθε μικρό πράγμα που τον αφορά και συνηθίζουμε ολοένα και περισσότερο τις καλές και τις κακές του ποιότητες)
2. παραβλέπουμε κάποια πράγματα και εκνευριζόμαστε από άλλα (εξοικειωνόμαστε με συνήθειες του ανθρώπου μας που παλαιότερα θεωρούσαμε εκνευριστικές ή εκνευριζόμαστε από πράγματα που στην αρχή της σχέσης αγνοούσαμε).

Τι προκαλεί το habituation

Σε ό,τι αφορά το μηχανισμό του φαινομένου, οι ψυχολογικές θεωρίες που έχουν επικρατήσει είναι δύο:

•  ο εγκέφαλός μας δημιουργεί μοντέλα αναμενόμενων ερεθισμάτων. Έτσι, όταν εκτιθέμεθα επανειλημμένα σε ένα ερέθισμα, συγκρίνεται με το μοντέλο που έχει δημιουργήσει ο εγκέφαλός μας. Η συνήθεια συμβαίνει εάν το ερέθισμα ταιριάζει με το μοντέλο του εγκεφάλου.
• η επανειλημμένη έκθεση σε ένα ερέθισμα προκαλεί μειωμένη αισθητηριακή ευαισθησία και διέγερση κι έτσι συμβαίνει η εξοικείωση.

Μέσω της εξοικείωσης μπορούμε να κάνουμε τη ζωή μας καλύτερη (πχ είναι και η μέθοδος που χρησιμοποιούν οι ψυχολόγοι με ανθρώπους που θέλουν να διαχειριστούν φοβίες), κυρίως όμως την κάνουμε χειρότερη.

Αυτό συμβαίνει είτε γιατί παραβλέπουμε σημάδια που μπορούν να την απειλήσουν (πχ έναν συναγερμό), είτε επειδή καταχωρούμε στον εγκέφαλο μας σχέσεις ως δεδομένες (ενώ ξέρουμε πως ό,τι αφήνουμε, μας αφήνει) ή δυσφορούμε κάθε φορά που πρέπει να αλλάξουμε κάτι στη ρουτίνα μας (στην περίπτωση μου, είναι ακόμα και μια επιπλέον διαδρομή με το αυτοκίνητο, από αυτές που κάνω κάθε μέρα).

Την ίδια ώρα, έχει αποκαλυφθεί ότι χωρίς το habituation θα ζούσαμε ακόμα στις σπηλιές, αφού δεν θα βαριόμασταν ποτέ, θα ήμασταν ικανοποιημένοι με τα ελάχιστα και δεν θα είχαμε κίνητρα να δημιουργήσουμε.

Όπως συμβαίνει με όλα τα πράγματα, η εξοικείωση θέλει ένα μέτρο. Το overdose μας κάνει ανικανοποίητους και άπληστους και αυτό μπορεί να έχει θλιβερές συνέπειες στη ζωή μας.

Στο βιβλίο με τίτλο «Κοίτα ξανά: η δύναμη του να παρατηρείς αυτό που υπήρχε πάντα εκεί» (Look Again: The Power of Noticing What Was Always There) αναφέρεται το εξής:

«Aντί να επικεντρώνουμε απόλυτα στο πώς θα κάνουμε τη ζωή μας καλύτερη, χρειάζεται να μάθουμε και πώς να βλέπουμε καλύτερα τη ζωή μας. Να παρατηρούμε τα σπουδαία πράγματα που έχουμε συνηθίσει και δεν τους δίνουμε ιδιαίτερη σημασία».

ΠΩΣ ΜΠΟΡΟΥΜΕ ΝΑ ΑΠΑΛΛΑΓΟΥΜΕ

H Tali Sharot είναι διευθύντρια του Affective Brain Lab, καθηγήτρια γνωστικής νευροεπιστήμης, στο Κέντρο Υπολογιστικής Ψυχιατρικής του University College του Λονδίνου και στη σχολή του Τμήματος Εγκεφάλου και Γνωστικών Επιστημών στο MIΤ.

Μαζί με τον υπεύθυνο του Γραφείου Πληροφοριών και Ρυθμιστικών Υποθέσεων του Λευκού Οίκου επί Barack Obama, νομικό μελετητή και καθηγητή νομικής στο Harvard, Cass R. Sunstein έγραψαν το «Κοίτα ξανά: η δύναμη του να παρατηρείς αυτό που υπήρχε πάντα εκεί».

Οι συγγραφείς εξηγούν τους λόγους που ανταποκρινόμαστε όλο και λιγότερο σε πράγματα που αντιμετωπίζουμε επανειλημμένα, ώστε να ακυρώσουμε τον παράγοντα της συνήθειας και να αρχίσουμε να ανταποκρινόμαστε σε πράγματα με τα οποία έχουμε απευαισθητοποιηθεί.

Σε αυτά που προτείνονται είναι

α) να αλλάζουμε τακτικά τη ρουτίνα μας (πχ να δοκιμάσουμε ένα νέο χόμπι ή να επιστρέψουμε στο σπίτι από τη δουλειά, από διαφορετικό δρόμο)
β) να εστιάζουμε στο τώρα, με συνειδητή προσοχή στο περιβάλλον (αναγκάζω τον εαυτό μου να κοιτάξει γύρω του). Σιγά σιγά θα αρχίσουμε να παρατηρούμε πράγματα που έως τότε παραβλέπουμε.
γ) να αφιερώνουμε χρόνο στο να αναγνωρίζουμε και να εκτιμούμε ό,τι καλό συμβαίνει στη ζωή μας και να τους δίνουμε λίγη περισσότερη σημασία -ώστε να ακυρωθεί η εξοικείωση και να πάψουν να είναι δεδομένα στο μυαλό μας.
δ) να κάνουμε μικρά διαλείμματα από την καθημερινότητα μας. «Έτσι, ό,τι υπάρχει σε αυτήν ως σταθερά, συνηθίζουμε να υποθέτουμε πως δεν θα το χάσουμε. Δεν του δίνουμε ιδιαίτερη προσοχή και πάμε στο επόμενο που μας φαίνεται ενδιαφέρον. Αν όμως, ‘πειράξουμε’ την σταθερότητα, με ένα διάλειμμα από τη ‘συνήθεια’, η προσοχή μας θα επιστρέψει» γράφουν οι συγγραφείς του Look Again: The Power of Noticing What Was Always There στο περιοδικό TIME.

Η τελευταία πρόταση ενδείκνυται για τα ζευγάρια που νιώθουν πως έχουν νικηθεί από τη συνήθεια. Μελέτες δείχνουν πως όταν οι άνθρωποι περνούν περισσότερο χρόνο χωριστά από τον σύντροφό τους, αναφέρουν μεγαλύτερο σεξουαλικό ενδιαφέρον για αυτόν.

Η Sharot λύνει και το πρόβλημα όσων δεν μπορούν να πάρουν time out από την καθημερινότητα τους. Συστήνει την αλλαγή περιβάλλοντος, με τη βοήθεια της φαντασίας μας.

«Κλείστε τα μάτια σας και φανταστείτε τη ζωή σας, αλλά χωρίς το σπίτι σας, χωρίς τη δουλειά σας, χωρίς την οικογένειά σας. δημιουργήστε ζωντανές εικόνες με χρώμα και λεπτομέρεια. Αυτή η μικρή πράξη μπορεί να σας κάνει να νιώσετε τυχεροί για αυτό που έχετε.

Πώς όταν βλέπετε έναν εφιάλτη πως χάνεται έναν δικό σας άνθρωπο, ξυπνάτε ανακουφισμένοι όταν συνειδητοποιείτε πως ήταν όνειρο; Με τη βοήθεια της φαντασίας σας, θα νιώσετε το ίδιο ευγνώμονες».

Επίσης, μπορεί να βοηθήσει να δοκιμάσει κάτι νέο το ζευγάρι (μια νέα δραστηριότητα) και να μη ξεχνάει πώς άρχισαν όλα.

Ή έτσι λένε οι ειδικοί.