ΠΩΣ ΤΟ ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΟ ΑΛΛΑΖΕΙ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ ΜΑΣ

Μέσα σε 70 περίπου χρόνια ο πληθυσμός της Γης τριπλασιάστηκε: από 2,5 δις το 1950 γίναμε 8 δισεκατομμύρια το 2022. Το 2100, σύμφωνα με τις προβλέψεις, ο πλανήτης θα αριθμεί περίπου 11 δισεκατομμύρια ψυχές, με τον ρυθμό αύξησης να επιβραδύνεται σαφώς. Όσα άλλαξαν τις τελευταίες επτά-οκτώ δεκαετίες στον κόσμο μας σχετίζονται ιδιαίτερα με τις πληθυσμιακές άμπωτες και παλίρροιες.  

Στους καιρούς μας, η Κίνα γερνάει τόσο ραγδαία που οι επενδύσεις όλων των ειδών ανακατευθύνονται προς την ιδιαιτέρως νεανική Ινδία. Οι αφρικανικές πόλεις στο τέλος του αιώνα θα είναι από τις πιο μεγάλες παγκοσμίως. Η Ευρώπη θα γίνει ακόμα πιο γηραιά. 

Μαλθουσιανά όρια, θεωρίες και βέβαιες εξελίξεις 

Φυσικά, δεν είναι η πρώτη φορά που μας απασχολούν οι πληθυσμοί και ο τρόπος διαβίωσής τους. Σπαράγματα απογραφών έχουν φτάσει ως εμάς από την εποχή της Βαβυλωνίας και της φαραωνικής Αιγύπτου. Η πιο «διάσημη» θεωρία για το συσχετισμό πληθυσμιακής και οικονομικής ανάπτυξης είναι εκείνη του Ρόμπερτ Μάλθους. Θεωρεί πως εφόσον η αύξηση του πληθυσμού ξεπερνά την αγροτική παραγωγή τότε προκαλείται πείνα ή/και πόλεμος, με αποτέλεσμα τη φτώχεια και την ερήμωση. Υποτίθεται πως έχουμε αποδράσει από αυτή τη «μαλθουσιανή παγίδα» με τις απανωτές τεχνολογικές μας επαναστάσεις, αλλά κατά πόσο ισχύει; Ζούμε όντως σε κοινωνίες μετασπάνης όπως ισχυρίζονται όχι απαραιτήτως αθεράπευτα αισιόδοξοι ή τα χειρότερα είναι μπροστά μας; 

Κάθε απάντηση σε ερώτημα που κάνει προβολή στο μέλλον διατρέχει τον κίνδυνο να γελοιοποιηθεί από την επερχόμενη πραγματικότητα, εν τούτοις οι διεθνείς οργανισμοί φαίνεται να συγκλίνουν σε προβλέψεις για συγκεκριμένες εξελίξεις, όπως η περαιτέρω αύξηση του πληθυσμού με την ταυτόχρονη μείωση του ρυθμού της που αναφέρθηκε αρχικά. Συναφές με αυτά είναι και η γενική γήρανση: αυτή τη στιγμή οι ηλικιωμένοι (65 και άνω) αποτελούν την ταχύτερα αναπτυσσόμενη ηλικιακή ομάδα στον κόσμο, παρόλο που, λόγου χάρη, στην υποσαχάρια Αφρική ο συνολικός πληθυσμός προβλέπεται να διπλασιαστεί μέχρι το 2050, με τα άτομα σε ηλικία εργασίας (από 25 έως 64 ετών) να αυξάνονται ταχύτερα από οποιαδήποτε άλλη ηλικιακή ομάδα. Αυτό όμως δεν αναστρέφει τη γενική τάση της παγκόσμιας γήρανσης. 

Παράλληλα, η μετανάστευση θα συνεχίσει να διογκώνεται. Παρά το γεγονός πως μόνο 1 στους 30 πολίτες είναι μετανάστης σκεφτείτε αυτό το δεδομένο και ταυτόχρονα τον πλεονάζοντα θόρυβο που παράγει η ακροδεξιά γι’ αυτό το ζήτημα. Αναμένουμε ότι η μετανάστευση θα ξεπεράσει το 4% του παγκόσμιου πληθυσμού έως το 2030, περισσότερα από 350 εκατομμύρια άτομα. Η τελική σύγκλιση των προβλέψεων αφορά την συνέχιση της τάσης για αστικοποίηση. Σήμερα περισσότερο από το 50% του παγκόσμιου πληθυσμού ζει σε πόλεις. Το ποσοστό αυτό προβλέπεται να φτάσει το 85% έως το 2100.

Προβλήματα που γίνονται λύσεις, λύσεις που γίνονται προβλήματα

Ο οικονομολόγος David. E. Bloom αναρωτιόταν σε άρθρο του το 2020 στο site του ΔΝΤ:  «Αν και το παγκόσμιο κατά κεφαλήν εισόδημα υπερδιπλασιάστηκε, το προσδόκιμο ζωής αυξήθηκε κατά 16 χρόνια και η εγγραφή στο δημοτικό σχολείο έγινε σχεδόν καθολική μεταξύ των παιδιών κατά την περίοδο 1960-2000, η ταχεία αύξηση του πληθυσμού θέτει μυριάδες προκλήσεις που είναι τρομακτικές τόσο ιδιωτικά όσο και δημόσια». Κι έχει δίκιο. 

Η πληθυσμιακή έκρηξη προέρχεται κυρίως από τις αναπτυσσόμενες χώρες κι αυτό δεν πρόκειται να σταματήσει. Αυτό σημαίνει πως γεννιούνται περισσότεροι άνθρωποι με λιγότερες ευκαιρίες από ό,τι ποτέ στο παρελθόν. Παράλληλα, οι άνθρωποι που τώρα είναι πολύ νέοι και όσοι θα γεννηθούν τα επόμενα χρόνια στις αναπτυσσόμενες χώρες θα έχουν την ευκαιρία να βλέπουν πώς ζουν οι συμπολίτες τους στις ανεπτυγμένες χώρες ακαριαία, μέσω ίντερνετ, κι ίσως, λόγω αυτής της γνώσης, να θελήσουν να ζήσουν όπως οι συνομήλικοί τους, λόγου χάρη, στη Δανία και τον Καναδά. Δεν θα αυξηθεί η επιθυμία για μετανάστευση ή η οργανωμένη δράση ενάντια σε όσους κυριαρχούν και επιβάλλουν κακές συνθήκες διαβίωσης στον τόπο τους;

Η πληθυσμιακή έκρηξη προέρχεται κυρίως από τις αναπτυσσόμενες χώρες κι αυτό δεν πρόκειται να σταματήσει. Αυτό σημαίνει πως γεννιούνται περισσότεροι άνθρωποι με λιγότερες ευκαιρίες από ό,τι ποτέ στο παρελθόν.

Αντίστροφα, στις χώρες του πάλαι ποτέ δυτικού κόσμου η μείωση ή η μειούμενη αύξηση του πληθυσμού δημιουργεί ήδη σοβαρά προβλήματα στα ασφαλιστικά τους συστήματα και γενικά στο κοινωνικό κράτος, την άμυνα, την οικονομία και τις πολιτικές ισορροπίες. Η αναλογία εργαζόμενων/ συνταξιούχων ολοένα και γέρνει προς τους δεύτερους, οι κληρωτοί είναι διαρκώς λιγότεροι, οι επενδύσεις μειώνονται ή γίνονται πιο κοστοβόρες γιατί αφορούν και την εισαγωγή ανθρώπινου δυναμικού, ενώ πολιτικά είναι έγκυρος ο συσχετισμός πως οι γηραιότεροι άνθρωποι τείνουν να είναι πιο συντηρητικοί. Δημιουργούνται όμως και ευκαιρίες από την δημογραφική κρίση. Οι ιδιωτικές υπηρεσίες φροντίδας, λόγου χάρη σε προσωπικούς βοηθούς/ νοσοκόμους, αναμένεται να διπλασιαστούν μέσα στα επόμενα πολύ λίγα χρόνια, ιδιαίτερα στη Βόρεια Αμερική και κάθε υπηρεσία τέτοιου είδους είναι από τους πλέον αναπτυσσόμενους κλάδους, παράλληλα με την φαρμακευτική. 

Δείτε όμως και ένα ακόμα από τα περίεργα. Οι χώρες της Κεντρικής, Ανατολικής και Νοτιοανατολικής Ευρώπης, λίγα χρόνια μετά το σοκ της πτώσης του υπαρκτού σοσιαλισμού, άρχισαν να αναπτύσσονται σημαντικά, επιβάλλοντας κυρίως νεοφιλελεύθερες και ακροδεξιές πολιτικές. Έτσι, μεταξύ 1995 και 2017, οι χώρες αυτές έχασαν περίπου το 7% του εργατικού δυναμικού τους, κυρίως νέους και μορφωμένους εργαζόμενους. Τα Ηνωμένα Έθνη αναμένουν ότι ο πληθυσμός της περιοχής θα μειωθεί κατά 12% έως το 2050 ως αποτέλεσμα της γήρανσης και της μετανάστευσης, με το εργατικό δυναμικό να μειώνεται κατά ένα τέταρτο την ίδια περίοδο. Να, λοιπόν, αυτά τα κακά δημογραφικά νέα θα φρενάρουν την μείωση της απόστασης αυτών των χωρών από τις χώρες δυτικότερά τους και τελικά οι λύσεις τις οποίες επέλεξαν υπονόμευσαν μακροπρόθεσμα το μέλλον τους. 

Ακόμα ένα, τελευταίο. Εμείς οι τόσοι πολλοί που θα γίνουμε περισσότεροι μολύνουμε ήδη τον πλανήτη σε στεριά, αέρα και θάλασσα σε βαθμό τέτοιο που δεν καταφέρνει να ανακάμψει. Η δημογραφική αύξηση προμηνύει επίταση των διεργασιών της κλιματικής κρίσης με ανυπολόγιστο κόστος σε όλα τα πεδία της ζωής. 

«Η δημογραφία είναι μοίρα»

Αυτή η διάσημη φράση του κοινωνιολόγου Auguste Comte που ειπώθηκε δυο αιώνες πριν ισχύει και σήμερα: η δομή και το μέγεθος του πληθυσμού επηρεάζει εξαιρετικά το μέλλον. Εκείνο που δεν είναι μοίρα είναι να δημιουργούμε τις συνθήκες που ευνοούν το κακό ριζικό, ενώ έχουμε όλα τα εφόδια να ζήσουμε δισεκατομμύρια άνθρωποι σε αρμονία μεταξύ μας και με τη φύση. Έχουμε τα φόντα σε λίγα χρόνια να καταφέρουμε να εξαλείψουμε ασθένειες, να βοηθήσουμε όσο ποτέ συνανθρώπους μας με αναπηρία, να αυξήσουμε περαιτέρω το προσδόκιμο ζωής των νέων γενιών. Μπορούμε να δημιουργήσουμε χρόνους και τόπους που θα υποδεχτούν τους αγέννητους στις καλύτερες δυνατές συνθήκες για την ατομική και συλλογική τους αυτοπραγμάτωση. 

Ξέρουμε πως δεν υπάρχει δημογραφική κρίση που να μην επιλύεται, αρκεί να μοιράσουμε όσο το δυνατόν καλύτερα τα προνόμια που τώρα κάποιοι λίγοι απολαμβάνουν. «Η δημογραφία είναι μοίρα» σημαίνει επίσης πως ο ήλιος βασιλεύει για τη Δύση και η Ανατολή πιθανότατα θα ξαναγίνει το κέντρο του κόσμου και κάτι τέτοιο δε χρειάζεται να μας ανησυχεί. Μας αναλογεί να δεχτούμε δεκάδες εκατομμύρια μετανάστες στον πρώην δυτικό κόσμο· θα βοηθήσουμε τις οικονομίες μας και δεν έχουμε άλλη λύση για εμάς και τα παιδιά μας. 

Να σκεφτούμε τις βέβαιες γεωπολιτικές ανακατατάξεις που προκύπτουν και από τη δημογραφική ευμάρεια ορισμένων χώρων έναντι άλλων (π.χ. Τουρκία-Ελλάδα) ως ευκαιρία επίλυσης των διαφορών κι όχι όξυνσης του ανταγωνισμού. Οι μυριάδες άνθρωποι που περπατούν, αναπνέουν, αγωνίζονται κι ερωτεύονται σε αυτόν τον πλανήτη το τελευταίο πράγμα που πρέπει να ζητούν είναι ο πόλεμος. 

Στην Οκτάνα του ο Εμπειρίκος μιλούσε για μια νέα «Παγκόσμια Πολιτεία» που πρέπει να δημιουργήσουμε. Κι αν κάτι τέτοιο φαντάζει –αλλά και είναι– εξόχως ποιητικό, είναι παράλληλα και ντούρος ορθολογισμός το γεγονός πως πρέπει να σκεφτούμε τους τρόπους και τους όρους μιας έμπρακτης παγκόσμιας συνεργασίας μεταξύ των λαών, εκείνων που πληθύνουν κι εκείνων που μειώνονται, για να κατανοήσουμε καλύτερα τι μας περιμένει, πώς να το αντιμετωπίσουμε και πού θέλουμε να πάμε. Ο ανταγωνισμός δεν είναι πεπρωμένο ή φυσικό φαινόμενο. Όσες φορές στην ιστορία βγήκε μπροστά ή πάνω από την αλληλεγγύη μάς έκανε να πληρώσουμε ακριβά.