Ελένη Νικολαϊδου: Ποτέ δεν πρέπει να φοβόμαστε να κουβεντιάζουμε για τα ιστορικά γεγονότα

Το βιβλίο της Ελένης Νικολαϊδου “Καλή Πατρίδα, σύντροφε” επιχειρεί, επιτυχημένα όπως θα καταλάβει ο αναγνώστης, να συνδέσει τη μοίρα των Ελλήνων πολιτικών προσφύγων στη μακρινή Τασκένδη του Ουζμπεκιστάν με την αλλαγή πορεία της Σοβιετικής Ενωσης και του παγκοσμίου κομμουνιστικού κινήματος μετά το θάνατο του Στάλιν.

Τα γεγονότα δε της Τασκένδης τον Σεπτέμβριο του 1955 με την ανοιχτή ρήξη των δύο αντιμαχόμενων ομάδων στην Κομματική Οργάνωση Τασκένδης, που μπορούν να εκληφθούν και ως απόνερα της αλλαγής στάσης της ηγεσίας Χρουσόφ, αποτελούν την κορωνίδα των εξελίξεων για το εκτός Ελλάδος κομμουνιστικό κίνημα εκείνη την περίοδο.

Μιλήσαμε με τη συγγραφέα λίγο πριν την επίσημη παρουσίαση του βιβλίου για τη σημασία των γεγονότων και την αποτίμησή τους από το ΚΚΕ.

Η περίοδος μετά το θάνατο του Στάλιν ήταν σίγουρα κομβική για το παγκόσμιο κομμουνιστικό κίνημα. Το ΚΚΕ πως το επηρέασε;

Η διαδικασία της αποσταλινοποίησης που ακολουθεί τον θάνατο του Στάλιν χρησιμοποιείται ως σημείο εκκίνησης μιας αλληλουχίας εξελίξεων με τελικό στόχο τη μετατροπή που επιδιώκει ο Ν. Χρουσόφ. Τα μέλη του ΚΚΕ ήταν διασκορπισμένα στις Λαϊκές Δημοκρατίες και τη Σοβιετική Ένωση.

Οι πολιτικοί πρόσφυγες έφυγαν ενιαίοι, μία γροθιά, γύρισαν διαφορετικοί, διασπασμένοι, αλλιώτικοι. Σε αυτό συνέβαλε και η νέα ηγεσία της Σοβιετικής Ένωσης, η νέα γραμμή του Ν. Χρουσόφ, η οποία θα έπρεπε να επιβληθεί και σε όλα τα ΚΚ, πόσο μάλλον σε ένα ΚΚ που βρισκόταν εντός της Σοβιετικής Ένωσης, του ΚΚΕ.

Τα γεγονότα που διαδραματίστηκαν στην Τασκένδη, τον Σεπτέμβριο του 1955, ο χωρισμός των συντρόφων σε δύο στρατόπεδα, οι εκατέρωθεν παρεμβάσεις στις διαδικασίες, οι συγκρούσεις μεταξύ τους και ο διωγμός των ηττημένων δεν τιμούν ούτε τη σοβιετική παρέμβαση στα εσωτερικά του ΚΚΕ αλλά ούτε και την καθοδήγηση του ΚΚΕ.

Γιατί επιλέχθηκε η Τασκένδη ως τόπος διαμονής χιλιάδων Ελληνικών προσφύγων και σε ποιο έδαφος αναπτύχθηκαν οι διαφωνίες πολλών εντός της ελληνικής κοινότητας με την κεντρική πολιτική γραμμή;

Η Τασκένδη και το Τσιρτσίκ επιλέχτηκαν για να εγκατασταθούν οι Έλληνες πολιτικοί πρόσφυγες που κατέφυγαν στη ΣΕ. Ξεκάθαρο κριτήριο της επιλογής δεν υπάρχει σε δημοσιευμένο επίσημο κείμενο.

Εκτιμήσεις μπορεί να διατυπωθούν και η αλήθεια πρέπει να βρίσκεται στο μέσο όρο αυτών των εκτιμήσεων. Οι περιοχές που μεταφέρθηκαν παρείχαν, έστω και με πλίνθους και ξύλα, χτισμένα, έτοιμα κτίρια για να χωρέσουν τους/τις χιλιάδες μαχητές/τριες. Κτίρια που στην περίοδο του Β Παγκοσμίου Πολέμου είχαν χρησιμοποιηθεί για τη φύλαξη Γερμανών και Ιαπώνων αιχμαλώτων στρατιωτών.

Σε αυτή την περιοχή είχαν μεταφερθεί και αρκετά εργοστάσια λόγω του πολέμου. Ο στρατός του ΔΣΕ θα βοηθούσε στην ανοικοδόμηση της περιοχής και θα απασχολούνταν στα εργοστάσια που είχαν έλλειψη εργατικού δυναμικού. Επιπλέον η ΣΕ επέτρεψε να μπουν στα εδάφη της χιλιάδες στρατιώτες, εφάρμοσε δηλαδή τον προλεταριακό διεθνισμό, πρόσφερε πολιτικό άσυλο.

Παράλληλα οι στρατιώτες του ΔΣΕ, αν και άοπλοι, κατά κάποιο τρόπο θα έπρεπε και να μπορούν να ελεγχθούν. Ο στρατός αυτός, λοιπόν, δεν θα μπορούσε να εγκατασταθεί στο ευρωπαϊκό μέρος της ΣΕ, ούτε σε άλλη ΛΔ, γιατί θα έθετε σε κίνδυνο τις σχέσεις της ΣΕ και των ΛΔ με τις υπόλοιπες ευρωπαϊκές χώρες και θα έδινε αφορμή για πιθανά διπλωματικά επεισόδια.

Ο συνδυασμός των παραπάνω παραγόντων οδήγησε να γίνει η Τασκένδη, μετεμφυλιακά, η πιο γνωστή πόλη που φιλοξένησε τους Έλληνες πολιτικούς πρόσφυγες.
Οι διαφωνίες μεταξύ των πολιτικών προσφύγων ξεκίνησαν από την Κομματική Οργάνωση Τασκένδης και την προσπάθεια ελέγχου της από τους Σοβιετικούς. Σε αυτή την προσπάθεια προσέκρουσε η ηγεσία του ΚΚΕ και προκλήθηκαν τα επεισόδια της Τασκένδης τον Σεπτέμβριο του 1955.

Πόσοι τελικά από τους πολιτικούς πρόσφυγες της Τασκένδης και τα παιδιά τους επέστρεψαν στην Ελλάδα και σε ποιο χρονικό ορίζοντα;

Μία πρώτη ομάδα πολιτικών προσφύγων επαναπατρίστηκε την περίοδο 1957-1963. Σε αυτούς ανήκαν δύο κατηγορίες προσφύγων, όσοι είχαν φύγει από την Ελλάδα ως αιχμάλωτοι του ΔΣΕ και όσοι είχαν αυτομολήσει από τον «εθνικό» στρατό.

Με την επιβολή της στρατιωτικής δικτατορίας στην Ελλάδα στις 21 Απριλίου 1967 τα όνειρα για επαναπατρισμό έμειναν όνειρα χωρίς καμία ελπίδα πραγματοποίησής τους.Από το 1974 ξεκινάει ο μαζικός επαναπατρισμός των πολιτικών προσφύγων.Από το 1974 έως και το 1980 είχαν επαναπατριστεί 11.812 οικογένειες

Πόσο δύσκολος ήταν ο εντοπισμός των πηγών και των αρχείων της έρευνάς σας, ιδιαίτερα σε ότι έχει να κάνει με τα σοβιετικά αρχεία;

Υπήρξαν πηγές που ήταν γνωστές όπως οι αποφάσεις των ολομελειών, πηγές όπως τα πρακτικά ολομελειών με το χαρακτηρισμό “μόνο για εσωκομματική χρήση” που έπρεπε να τις ψάξω αρκετά γιατί είναι σπάνια ντοκουμέντα, άλλες πηγές που δόθηκε αγώνας να αποκτηθούν όπως είναι τα πρακτικά του 21ου Συνεδρίου του ΚΚΣΕ που με οδήγησαν να βρω αντίτυπο στην αγγλική γλώσσα που υπήρχε στο Silver Spring των ΗΠΑ.

Όσον αφορά στα ρωσικά αρχεία το 1993 διοργανώθηκε Συνέδριο στη Μόσχα όπου δημοσιεύθηκαν αποχαρακτηρισμένα αρχεία. Με τη συνδρομή του Αρχείου Εξωτερικής Πολιτικής της Ρωσικής Ομοσπονδίας, την Επιτροπή Σλαβικών Σπουδών, τo American Council of Learned Societies (ACLS) και το Social Science Research Council (SSRC) οι πηγές έγιναν προσιτές σε όλους τους ερευνητές. Η διαδικασία της εύρεσης των πηγών για τη συγγραφή του βιβλίου πήρε πάνω από τρία χρόνια.

Πώς αντιμετωπίζει σήμερα το ΚΚΕ τα γεγονότα εκείνης της εποχής και ιδιαίτερα ό,τι ακολούθησε το θάνατο του Στάλιν και την ηγεσία Χρουσόφ;

Η εκτίμηση του ΚΚΕ για τον Ν.Χρουσόφ είναι πως η αναρρίχησή του στη θέση του ΓΓ είχε τραγικά αποτελέσματα, ξεκίνησαν οι συμβιβασμοί και οι υποχωρήσεις.

Όσον αφορά στον Νίκο Ζαχαριάδη, το ΚΚΕ τον απεκατέστησε πλήρως και ακύρωσε όλες της αποφάσεις της 6ης Ολομέλειας του 1956 και της 7ης Ολομέλειας του 1957 καθώς και τα πορίσματα του 1964 και του 1967.

Σχετικά με τις εξορίες των αντιφρονούντων στην Σοβιετική Ένωση είναι λυπηρό να σκεφτεί κανείς πώς γίνεται σύντροφοι που για χρόνια προστάτευαν ο ένας τον άλλον τώρα να είναι στην ουσία εχθροί και ο πρώην σύντροφος που πλέον διαφωνεί να εξορίζεται. Πάντως αυτά τα γεγονότα δεν πρέπει να φοβόμαστε να τα κουβεντιάζουμε γιατί μάλλον είναι και το μοναδικό αντίδοτο για να μην επαναληφθούν.