Ποιος πραγματικά παίρνει τις αποφάσεις στο Ιράν;

Η Μέση Ανατολή βράζει. Η Γάζα συνεχίζει να σφυροκοπείται και η επί δεκαετίες εχθρότητα του Ιράν με το Ισραήλ έφτασε σε νέα επικίνδυνα ύψη τις τελευταίες εβδομάδες με απροκάλυπτα στρατιωτικά χτυπήματα στα εδάφη τους.

Καθώς η κρίση εξελίσσεται, ένα κρίσιμο ερώτημα γεννάται και αυτό δεν είναι άλλο από το ποιος αποφασίζει για τις κινήσεις του Ιράν.

Ενώ η χώρα των σχεδόν 90 εκατ. κατοίκων φαίνεται να βρίσκεται υπό τον αυστηρό έλεγχο ενός και μόνο κληρικού, η άρχουσα ελίτ της Ισλαμικής Δημοκρατίας έχει εισέλθει στην πραγματικότητα σε μια περίοδο σημαντικών αλλαγών. Καθώς οι φατρίες προετοιμάζονται για τη μάχη διαδοχής του ανώτατου ηγέτη Αγιατολάχ Αλί Χαμενεΐ, το μέλλον του καθεστώτος διαμορφώνεται όλο και περισσότερο από τις ένοπλες δυνάμεις και τους σκληροπυρηνικούς του, διαπιστώνουν οι Financial Times σε εκτενές άρθρο τους.

Ο ρόλος του Χαμενεΐ

Ο Χαμενεΐ είναι αναμφισβήτητα ο άνθρωπος που έχει τον τελευταίο λόγο στη λήψη αποφάσεων τόσο επί εσωτερικών θεμάτων όσο και εξωτερικών.

Αυτό που κηρύσσει είναι πως ο ισλαμικός κόσμος πρέπει να είναι αυτόνομος στον αγώνα του για δικαιοσύνη και υπερασπίζεται την εξωτερική και στρατιωτική πολιτική του Ιράν, καθώς και ένα αμφιλεγόμενο πυρηνικό πρόγραμμα, το οποίο δηλώνει ότι είναι καθαρά για ειρηνικούς σκοπούς, επικαλούμενος θρησκευτικά κείμενα.

Ο Χαμενεΐ, όμως, είναι επίσης ρεαλιστής και έχει λάβει υπόψη του την καθοδήγηση του προκατόχου και μέντορά του, Αγιατολάχ Ρουχολάχ Χομεϊνί, ότι η επιβίωση του καθεστώτος υπερτερεί της σημασίας ακόμη και των βασικών ισλαμικών αρχών.

Ο Χαμενεΐ παίρνει υπολογισμένα ρίσκα όταν οι αντίπαλοί του ξεπερνούν τις κόκκινες γραμμές. Αφού οι ΗΠΑ το 2020 σκότωσαν τον Qassem Soleimani, τον αγαπημένο του διοικητή των Φρουρών της Επανάστασης, ενέκρινε μια πυραυλική επίθεση σε αμερικανική βάση στο Ιράκ που τραυμάτισε περισσότερους από 100 στρατιώτες αλλά δεν προκάλεσε θανάτους.

Το τελευταίο του χρονικά “τζογάρισμα” – μια απόκλιση από την καθιερωμένη προσέγγιση της “στρατηγικής υπομονής” – ήρθε σε συνέχεια της ισραηλινής επίθεσης στο προξενείο του Ιράν στη Δαμασκό την 1η Απριλίου. Θεωρώντας ότι επρόκειτο για επίθεση στο ιρανικό έδαφος, ο Χαμενεΐ ενέκρινε το πρώτο απευθείας χτύπημα του Ιράν στο Ισραήλ, εκτοξεύοντας ένα μπαράζ από περισσότερους από 300 πυραύλους και μη επανδρωμένα αεροσκάφη.

Ακόμα και αυτή η επίθεση, ωστόσο, θεωρήθηκε από την Τεχεράνη ως σχεδιασμένη να περιορίσει την κλιμάκωση αποφεύγοντας μεγάλες απώλειες. Ιρανοί διπλωμάτες έστειλαν μηνύματα που προειδοποιούσαν για τα αντίποινα, τονίζοντας παράλληλα την ανάγκη για αποκλιμάκωση. Μετά τα αντίποινα του Ισραήλ την Παρασκευή, η δημόσια αντίδραση του Ιράν ήταν ήπια, σηματοδοτώντας ότι το καθεστώς ήθελε να αποφύγει μια ευρύτερη σύγκρουση.

Παρά την ηλικία του, ο Χαμενεΐ παραμένει ενεργός, εκφωνεί μακροσκελείς ομιλίες και εμφανίζεται δημόσια μερικές φορές χωρίς το μπαστούνι του. Ενθουσιώδης αναγνώστης της παγκόσμιας ιστορίας, της φιλοσοφίας και της λογοτεχνίας, ο Χαμενεΐ επιδιώκει να καταστήσει το Ιράν, το οποίο διεξήγαγε πόλεμο εναντίον του Ιράκ του Σαντάμ Χουσεΐν τη δεκαετία του 1980, εξέχουσα περιφερειακή δύναμη.

Διατηρεί τους σκληροπυρηνικούς σε σημαντικές θέσεις και έχει εκφράσει την ικανοποίησή του για τον πρόεδρο Εμπραχίμ Ραΐσι, ο οποίος εξελέγη το 2021 με ρεκόρ χαμηλής συμμετοχής, κάτι που θεωρήθηκε ως μήνυμα δημόσιας δυσαρέσκειας. Σε αντίθεση με τους προηγούμενους αρχηγούς κυβερνήσεων, ο Ραΐσι δεν έχει αμφισβητήσει τον ανώτατο ηγέτη και έχει ακολουθήσει στενά τις κατευθυντήριες γραμμές του.

Οι Φρουροί της Επανάστασης

Παράλληλα, ο Χαμενεΐ ελέγχει το Σώμα των Φρουρών της Ισλαμικής Επανάστασης και έχει συμβάλει στη μετατροπή τους σε έναν από τους σημαντικότερους -αν όχι τον σημαντικότερο- θεσμούς του Ιράν, επισημαίνουν οι Financial Times. Οι διοικητές των Φρουρών είναι πιστοί σε αυτόν ως επικεφαλής των ενόπλων δυνάμεων, καθώς και στην ιδεολογία του.

Ωστόσο, ο ίδιος ακούει τις συμβουλές τους, ακόμη και σε μη στρατιωτικές υποθέσεις. Οι Φρουροί χρησιμεύουν ως ο πρωταρχικός μηχανισμός του Χαμενεΐ για την άσκηση εξουσίας στο Ιράν και τη Μέση Ανατολή. Η επιρροή τους παίζει ρόλο στην εξωτερική πολιτική, την οικονομία, τα πολιτιστικά και κοινωνικά ζητήματα και την εσωτερική πολιτική. Επί της ουσίας, δηλαδή, αποτελούν μια ισχυρή σκιώδη κυβέρνηση.

Πιέζει ο Χαμενεϊ και οι Φρουροί για γενικευμένη σύρραξη με ΗΠΑ και Ισραήλ;

Λαμβάνοντας μια συγκρουσιακή στάση καθ’ όλη τη διάρκεια της σχεδόν 35ετούς θητείας του, ο Χαμενεΐ προσπάθησε να καταπολεμήσει και να υπονομεύσει συστηματικά τις ΗΠΑ και το Ισραήλ – χωρίς όμως να προκαλέσει ανοιχτό πόλεμο.

Υποστηρίζοντας οργανώσεις όπως η Χαμάς και η Χεζμπολάχ σε όλη τη Μέση Ανατολή, έχει ορκιστεί να διώξει τις ΗΠΑ από την περιοχή. Ενώ οι αμερικανικές μυστικές υπηρεσίες δεν έχουν βρει αποδείξεις ότι το Ιράν συμμετείχε στην επίθεση της Χαμάς κατά του Ισραήλ στις 7 Οκτωβρίου, η Τεχεράνη έχει υποστηρίξει τις επιθέσεις κατά του Ισραήλ ως αντίποινα για την εισβολή στη Γάζα. Ωστόσο, η Χεζμπολάχ του Λιβάνου, ο σημαντικότερος πληρεξούσιος του Ιράν, έχει επιδείξει προσοχή στις αψιμαχίες της με το Ισραήλ αποφεύγοντας μία γενικευμένη σύρραξη.

Η επιφυλακτικότητα του Χαμενεΐ σχετικά με έναν πόλεμο ευρείας κλίμακας ισχύει και για ορισμένα κορυφαία στελέχη των Φρουρών, οι οποίοι υπηρέτησαν κατά τη διάρκεια του πολέμου Ιράν-Ιράκ. Όταν το Ιράν εκτόξευσε πυραύλους κατά του Ισραήλ στις 13 Απριλίου, ήταν οι Φρουροί και όχι το υπουργείο Εξωτερικών που κάλεσε τον Ελβετό πρέσβη για να μεταφέρει ένα μήνυμα στις ΗΠΑ, σηματοδοτώντας την απροθυμία του Ιράν να κλιμακώσει τις εχθροπραξίες, σύμφωνα με έναν υψηλόβαθμο αξιωματούχο.

Ο ρόλος των υπόλοιπων κληρικών του Ιράν

Οι κληρικοί του Ιράν παρέχουν θρησκευτική νομιμοποίηση στους ηγεμόνες της χώρας, συμπεριλαμβανομένου του ανώτατου ηγέτη, ο οποίος πρέπει να είναι σιίτης μουσουλμάνος κληρικός. Αλλά οι περισσότεροι από αυτούς έχουν μικρή επιρροή στις καθημερινές αποφάσεις, αναφέρει το άρθρο των Financial Times.

Η Συνέλευση των Εμπειρογνωμόνων, που αποτελείται από 88 κληρικούς, είναι υπεύθυνη για τον διορισμό του επόμενου ηγέτη μετά τον θάνατο του Χαμενεΐ. Υποτίθεται, επίσης, ότι παρακολουθεί τις ενέργειές του, αν και δεν έχει ασκήσει ποτέ καμία εποπτεία.

Κυρίως συγκεντρωμένοι στις ιερές πόλεις Κομ και Μασχάντ, οι κληρικοί δίνουν προτεραιότητα στις θρησκευτικές σπουδές και επικεντρώνονται σε πολιτιστικά και κοινωνικά ζητήματα όπως ο ρόλος των γυναικών, η επιβολή του χιτζάμπ, οι περιορισμοί στη μουσική και η απαγόρευση του αλκοόλ.

Η δημοτικότητα πάντως των κληρικών, ο αριθμός των οποίων έχει αυξηθεί σε εκατοντάδες χιλιάδες άτομα που σπουδάζουν και εργάζονται σε κρατικά χρηματοδοτούμενα ιδρύματα, έχει πρόσφατα μειωθεί.

Ο ρόλος των μεταρρυθμιστών και των κεντρώων στο πολιτικό τοπίο του Ιράν

Από το 1997, Ιρανοί φιλελεύθεροι και κεντρώοι προσπάθησαν να πείσουν τον Χαμενεΐ να επιτρέψει πολιτικές και οικονομικές μεταρρυθμίσεις. Ωστόσο, οι μεταρρυθμιστικές πρωτοβουλίες από τον Μοχάμεντ Χαταμί, τον πρώην πρόεδρο, βρήκαν εμπόδιο από τους σκληροπυρηνικούς που τις χαρακτήρισαν ως σχέδια για την υπονόμευση της Ισλαμικής Δημοκρατίας και την ευθυγράμμισή της με τη Δύση.

Οι υποψήφιοι μεταρρυθμιστές εμποδίστηκαν να διεκδικήσουν προεδρικές και βουλευτικές εκλογές. Το καθεστώς παρέμεινε ακλόνητο ακόμη και όταν οι μεταρρυθμιστές επιδίωξαν συμβιβασμό και στήριξαν τον κεντρώο Χασάν Ροχανί, ο οποίος κέρδισε δύο προεδρικές θητείες και βοήθησε στην επίτευξη της πυρηνικής συμφωνίας του 2015 με τις παγκόσμιες δυνάμεις που χαλάρωσε τις κυρώσεις με αντάλλαγμα τον έλεγχο στα πυρηνικά προγράμματα του Ιράν.

Η αποτυχία αυτής της συμφωνίας, που τορπιλίστηκε από τον πρώην πρόεδρο των ΗΠΑ Ντόναλντ Τραμπ, βοήθησε τους σκληροπυρηνικούς να εδραιώσουν τον έλεγχό τους σε όλους τους κλάδους του κράτους. Τουλάχιστον τρεις μεγάλοι γύροι αντικαθεστωτικών διαδηλώσεων σε ολόκληρη τη χώρα από το 2009 έχουν καταπνιγεί, με εκατοντάδες νεκρούς.

Οι μεταρρυθμιστές θέλουν να μειώσουν τις εντάσεις -τόσο με τις ΗΠΑ όσο και σε ολόκληρη τη Μέση Ανατολή- για να δώσουν προτεραιότητα στην οικονομική ανάπτυξη και να προσελκύσουν ξένες επενδύσεις. Αλλά οι σκληροπυρηνικοί θεωρούν αυτό ως δούρειο ίππο που θα επέτρεπε στην Αμερική να αλλάξει το καθεστώς στην Τεχεράνη. Οι σκληροπυρηνικοί ευνοούν τις συνεργασίες με τη Ρωσία και την Κίνα, υποστηρίζοντας ότι οι κυρώσεις των ΗΠΑ κατά του Ιράν βοηθούν τη χώρα να ενισχύσει την αυτοδυναμία της.

Ο Χαμενεΐ, καταλήγουν οι Financial Times, διατηρούσε σχέσεις με ορισμένες από τις μεταρρυθμιστικές προσωπικότητες του Ιράν τόσο πριν όσο και μετά την επανάσταση. Αλλά δεν τους επέτρεψε πρόσφατα να αναλάβουν σε θέσεις επιρροής, στηριζόμενος σε σκληροπυρηνικούς για να προστατεύσει το όραμά του για το Ιράν, τόσο πριν όσο και μετά τον θάνατό του.