Κυκλική οικονομία: Το αντίδοτο στην κλιματική κρίση

Τον Μάρτιο του 2022, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή πρότεινε την πρώτη δέσμη μέτρων για την επιτάχυνση της μετάβασης σε μια κυκλική οικονομία. Αυτά συμπεριλαμβάνουν μεταξύ άλλων την προώθηση βιώσιμων προϊόντων, την ενδυνάμωση των καταναλωτών για την πράσινη μετάβαση, την αναθεώρηση του κανονισμού για τα προϊόντα του κατασκευαστικού τομέα και μια στρατηγική για βιώσιμη υφαντουργία. Στόχος των παραπάνω μέτρων είναι να ενισχυθεί η προσπάθεια για την επίτευξη της κλιματικής ουδετερότητας έως το 2050, στο πλαίσιο της Πράσινης Συμφωνίας.

Πράγματι, το σημερινό γραμμικό μοντέλο παραγωγής φαίνεται πως αποτελεί την βασική αιτία της κλιματικής κρίσης. Σύμφωνα με εκτιμήσεις, τα παγκόσμια απόβλητα αναμένεται να φτάσουν τους 3,4 εκατ. τόνους έως το 2050, ενώ οι ειδικοί επισημαίνουν ότι αν η ανθρωπότητα συνεχίσει να εκμεταλλεύεται με τον ίδιο τρόπο τους φυσικούς πόρους, σε λίγες δεκαετίες θα χρειάζονται τρεις πλανήτες σαν τη Γη για να συντηρήσουν αυτόν τον τρόπο ζωής. 

Οι πεπερασμένοι πόροι και η κρισιμότητα της κατάστασης έχουν καταστήσει αναγκαία τη μετάβαση από μια κοινωνία που βασίζεται στο μοντέλο «κατασκευή-κατανάλωση-απόρριψη» προς μια κλιματική ουδέτερη, περιβαλλοντικά βιώσιμη και πλήρως κυκλική οικονομία, απαλλαγμένη από τοξικούς ρύπους, έως το 2050.

Τι είναι η κυκλική οικονομία

Η κυκλική οικονομία έρχεται ως απάντηση στη φιλοδοξία για αειφόρο ανάπτυξη και εστιάζει στη μείωση της σπατάλης των πόρων που χρησιμοποιούνται στην παραγωγική διαδικασία. Πρόκειται ουσιαστικά για ένα μοντέλο παραγωγής και κατανάλωσης, το οποίο περιλαμβάνει την ανταλλαγή, εκμίσθωση, επαναχρησιμοποίηση, επισκευή, ανακαίνιση και ανακύκλωση των υπαρχόντων υλικών και προϊόντων όσο το δυνατόν περισσότερο προκειμένου να παραταθεί ο κύκλος ζωής τους. Στην πράξη, η κυκλική οικονομία υποδηλώνει τη μείωση των αποβλήτων στο ελάχιστο δυνατό επίπεδο: όταν ένα προϊόν φτάνει στο τέλος της ζωής του, τα υλικά κατασκευής του διατηρούνται μέσα στην οικονομία με οποιοδήποτε δυνατό τρόπο για να χρησιμοποιηθούν ξανά και ξανά, δημιουργώντας προστιθέμενη αξία.

Το συγκεκριμένο παραγωγικό μοντέλο αποτελεί μια μετεξέλιξη της ανακύκλωσης, ωστόσο υπάρχει μια σημαντική διαφορά: Στην ανακύκλωση, ένα χρησιμοποιημένο προϊόν αποσυντίθεται σε πρώτες ύλες που ανακτώνται προς επαναχρησιμοποίηση. Αντίθετα, στην κυκλική οικονομία, στόχος είναι το οποιοδήποτε προϊόν να κρατηθεί «ζωντανό» για όσο το δυνατόν περισσότερο. Ουσιαστικά, το εν λόγω παραγωγικό μοντέλο προϋποθέτει σημαντικές αλλαγές στις διαδικασίες και τα επιχειρηματικά μοντέλα παραγωγής και κατανάλωσης, τα οποία σχεδιάζονται εξαρχής με γνώμονα τη μεταποίηση και την επαναχρησιμοποίηση των υλικών και των προϊόντων.

Οφέλη και προκλήσεις

Οι ειδικοί τονίζουν ότι η μετάβαση σε μια κυκλική οικονομία αποτελεί ίσως το ισχυρότερο αντίδοτο στην κλιματική κρίση. Είναι ενδεικτικό ότι σύμφωνα με τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Περιβάλλοντος, οι βιομηχανικές διεργασίες και η χρήση προϊόντων ευθύνονται για το 9,10% των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου στην ΕΕ, ενώ η διαχείριση των απορριμμάτων αντιπροσωπεύει το 3,32%. Η εξαρχής παραγωγή πιο αποδοτικών και βιώσιμων προϊόντων θα μείωνε την κατανάλωση ενέργειας και πόρων, καθώς και την ποσότητα των απορριμμάτων. 

Την ίδια στιγμή, η κυκλική οικονομία μειώνει την ανάγκη για άντληση νέων πόρων, δίνοντας έμφαση στην αξιοποίηση ανανεώσιμων πόρων, στην ανάκτηση και την επαναχρησιμοποίηση προϊόντων, στη διατήρηση ενός προϊόντος σε καλή λειτουργική κατάσταση για μακρύ χρονικό διάστημα και στη χρησιμοποίηση προϊόντων για την παροχή υπηρεσιών σε πολλαπλούς χρήστες (sharing economy). 

Παράλληλα, η επαναχρησιμοποίηση και η ανακύκλωσή ουσιαστικά μετριάζει τους κινδύνους που σχετίζονται με την προσφορά, όπως η αστάθεια τιμών, η διαθεσιμότητα και η εξάρτηση από τις εισαγωγές. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τις κρίσιμες πρώτες ύλες, οι οποίες απαιτούνται για την παραγωγή τεχνολογιών που είναι ζωτικής σημασίας για την επίτευξη κλιματικών στόχων, όπως οι μπαταρίες και οι ηλεκτρικοί κινητήρες.

Τέλος, η στροφή προς μια κυκλική οικονομία θα μπορούσε να αποφέρει σημαντικά οικονομικά οφέλη, όπως η αύξηση της ανταγωνιστικότητας, η τόνωση της καινοτομίας, η προώθηση της οικονομικής ανάπτυξης και η δημιουργία θέσεων εργασίας. Σύμφωνα με έκθεση του Ιδρύματος Ellen MacArthur, το συγκεκριμένο μοντέλο εκτιμάται ότι μπορεί να ξεκλειδώσει οφέλη ύψους τρισεκατομμυρίων δολαρίων μέχρι το 2030. Επιπλέον, εξασφαλίζει την παροχή πιο ανθεκτικών και καινοτόμων προϊόντων στους καταναλωτές, με αποτέλεσμα την εξοικονόμηση σημαντικών ποσών και την βελτίωση της ποιότητας ζωής.

Φυσικά, η μετάβαση από μια γραμμική σε μια κυκλική οικονομία έχει σημαντικές προκλήσεις, καθώς απαιτεί μια συνολική αλλαγή νοοτροπίας και συμπεριφοράς τόσο από τους καταναλωτές όσο και από τις επιχειρήσεις. Σε επιχειρηματικό επίπεδο, είναι απαραίτητο να πραγματοποιηθούν σημαντικές επενδύσεις με άξονα τη βιώσιμη ανάπτυξη. Σε ατομικό επίπεδο επιβάλλονται αλλαγές στη συμπεριφορά και τις συνήθειες των καταναλωτών και γι’ αυτόν τον λόγο κρίνεται αναγκαία η σωστή ενημέρωση και η ευαισθητοποίηση. Φυσικά, καθοριστικό ρόλο διαδραματίζει και η υποστήριξη από τις κυβερνήσεις, μέσω της υιοθέτησης πολιτικών που θα αποθαρρύνουν τη σπατάλη σε ατομικό επίπεδο, αλλά και μέσα από πρωτοβουλίες που θα δίνουν κίνητρα για πιο βιώσιμες επενδύσεις.  

Ο δρόμος προς ένα βιώσιμο μέλλον

«Ήρθε η ώρα να καθαρίσουμε τον κόσμο μας και να σημειώσουμε πρόοδο προς κυκλικές οικονομίες μηδενικών αποβλήτων, τόσο για τους ανθρώπους, όσο και για τον πλανήτη». Η παραπάνω δήλωση του γενικού γραμματέα του ΟΗΕ Αντόνιο Γκουτέρες με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Μηδενικών Αποβλήτων φανερώνει την αναγκαιότητα επαναπροσδιορισμού του τρόπου με τον οποίο η ανθρωπότητα παράγει και καταναλώνει. Η κυκλική οικονομία αποτελεί ίσως ένα από τα πιο φιλόδοξα project του 21ου αιώνα, καθώς έρχεται να αντικαταστήσει μια ουσιαστικά παγιωμένη πρακτική. Ωστόσο είναι πλέον σαφές ότι αποτελεί μονόδρομο για ένα πραγματικά βιώσιμο μέλλον.