Η ΕΥΓΕΝΙΑ ΣΑΡΡΗ ΕΡΕΥΝΑ ΕΓΚΛΗΜΑΤΑ ΑΝΑΛΥΟΝΤΑΣ ΛΕΞΗ-ΛΕΞΗ ΤΟΝ ΛΟΓΟ ΤΩΝ ΥΠΟΠΤΩΝ

Ο Σύλλογος Ελλήνων Εγκληματολόγων Παντείου Πανεπιστημίου την κάλεσε στα μέσα Απριλίου να παραδώσει ένα σεμινάριο με θέμα “Έγκλημα και Λόγος: Η χρήση της Ανάλυσης Λόγου για την αποκάλυψη της αλήθειας σε ένα έγκλημα”. 

Παρακολούθησα και η ίδια το σεμινάριο καθώς ομολογώ ότι με εξιτάρει η διερεύνηση εγκλημάτων από τη σκοπιά της κατανόησης της ανθρώπινης ψυχολογίας και συμπεριφοράς. Και σίγουρα δεν είμαι η μόνη.

Για την ιστορία, τα τελευταία χρόνια έχει εμφανιστεί στη βιβλιογραφία το λεγόμενο “CSI effect”: το φαινόμενο αναφέρεται στην εκτεταμένη απεικόνιση της εγκληματολογικής επιστήμης σε σειρές όπως το CSI: Crime Scene Investigation και πώς αυτή επηρεάζει την αντίληψη των ενόρκων στα δικαστήρια. Το περιοδικό Time χρησιμοποίησε για πρώτη φορά το 2002 τον όρο “CSI effect” για να περιγράψει την αυξανόμενη ευαισθητοποίηση των ενόρκων ως προς την αξία των αποδεικτικών στοιχείων από τη σκηνή του εγκλήματος. Το “φαινόμενο CSI” λέγεται ότι ευθύνεται ακόμα και για την αύξηση στα πανεπιστήμια στη ζήτηση μαθημάτων όπως η Εγκληματολογία και η Ιατροδικαστική. 

Η Ευγενία Σαρρή βγάζει το κοστούμι της πρωινής της δουλειάς ως καθηγήτρια αγγλικών και ξεκινάει την έρευνα πάνω σε άλυτες ποινικές υποθέσεις. Δουλειά της είναι να ακούει και να διαβάζει καταθέσεις κατηγορουμένων ή μαρτύρων, συνεντεύξεις υπόπτων και να κάνει ανάλυση του λόγου τους προκειμένου να υποδείξει τα προβληματικά σημεία που απαιτούν περαιτέρω διερεύνηση. 

Ερωτεύτηκε το εν λόγω αντικείμενο αμέσως αφού παρακολούθησε έναν Αμερικανό αναλυτή λόγου που έμελλε να γίνει ο δάσκαλός της. 

Ο τομέας της Ανάλυσης Λόγου είναι τελείως άγνωστος στην Ελλάδα. Statement Analysis ή Forensic Linguistics, στα αγγλικά, θα λέγαμε ότι πρόκειται για ένα κράμα ψυχολογίας, εγκληματολογίας και γλωσσολογίας.

Στα τέλη Μαΐου, η Σαρρή θα κυκλοφορήσει το πρώτο της βιβλίο (“Ανάλυση Λόγου: Η αλήθεια πίσω από τις λέξεις”, εκδόσεις Ρέω) συστήνοντας στο ελληνικό κοινό την Ανάλυση Λόγου ενώ ως case study μελετά την “υπόθεση Καρολάιν”. 

Το παράπονό της είναι ότι έχει έτοιμο ακόμα ένα βιβλίο το οποίο αναγκάζεται να το κρατάει στο συρτάρι γιατί αγγίζει μία “πολύ περίεργη υπόθεση” που δεν έχει τελεσιδικήσει.  

 

“Είμαστε φτιαγμένοι για να λέμε την αλήθεια. Είναι μία φυσική διαδικασία”. Δικά σας λόγια από το σεμινάριο του Συλλόγου Εγκληματολόγων. Πώς εξηγείται αυτό;

Είναι η κατασκευή μας τέτοια. Υπάρχει μία πληροφορία στον εγκέφαλό μας και αυτή η πληροφορία εκφράζεται με τον λόγο. Αυτή είναι μία αυτόματη διαδικασία που γίνεται μέσα σε νανοσεκόντ χάρη στην ταχύτητα του εγκεφάλου μας. Το να πεις ψέματα ή το να προσπαθήσεις να κρύψεις κάτι, είναι κόντρα σε αυτή τη φυσική διαδικασία. Ακριβώς αυτό, όμως, δικαιολογεί την ύπαρξη της Ανάλυσης Λόγου και την καθιστά αποτελεσματική. Όταν πάω να διακόψω μία φυσική διαδικασία είτε με λογοκρισία είτε αλλάζοντας λέξεις είτε εμποδίζοντας τη ροή του λόγου μου, αυτό γίνεται αισθητό στον λόγο. Κι εκεί είναι που παρεμβαίνουμε εμείς. 

Άρα τι είναι και τι κάνει η Ανάλυση Λόγου;

Η Ανάλυση Λόγου είναι μέθοδος για να διεισδύσουμε στη λεκτική επικοινωνία. Βασίζεται σε δεδομένα που συνέλεξαν επί δεκαετίες επαγγελματίες που ασχολούνταν με την ανάκριση υπόπτων. Άνθρωποι που δούλευαν σε μυστικές υπηρεσίες άρχισαν να παρατηρούν μοτίβα συμπεριφοράς σε αυτούς που ψεύδονταν στις καταθέσεις τους. Αυτά τα μοτίβα επαναλαμβάνονταν τόσο σταθερά που έθεσαν τα θεμέλια για τις πρώτες αρχές της Ανάλυσης Λόγου. Παππούς του Statement Analysis θεωρείται ο 80χρονος Avinoam Sapir που δούλευε για τις ισραηλινές μυστικές υπηρεσίες. Το FBI και η CIA χρησιμοποιούν τα εργαλεία του Sapir εδώ και δεκαετίες για να αναλύουν τον λόγο αυτών που ανακρίνουν. 

Πρόκειται για έναν σύγχρονο τομέα εν εξελίξει. Συλλέγονται συνεχώς νέα δεδομένα προς μελέτη. Ένας συνάδελφος στην Αγγλία, για παράδειγμα, συγκεντρώνει τώρα εξαιρετικό υλικό για τα τηλεφωνήματα έκτακτης ανάγκης μελετώντας όλες τις κλήσεις που γίνονται στο 100.  

Τα τελευταία χρόνια δημοσιεύτηκαν και οι πρώτες επιστημονικές εργασίες οπότε παίρνει σιγά-σιγά και ακαδημαϊκή μορφή. 

Υπάρχουν κάποιοι συγκεκριμένοι κανόνες που ακολουθείτε;

Ναι, αλλά σε καμία περίπτωση δεν κάνουμε τυφλή εφαρμογή κανόνων. Δεν μιλάμε για κάτι τόσο απλοϊκό. Συνεκτιμώνται πολλοί παράγοντες: πρέπει να εξετάζουμε πώς λειτουργεί ο άνθρωπος σε ένα συγκεκριμένο πολιτισμικό πλαίσιο, το κοινωνικό, οικονομικό υπόβαθρο, κλπ. Δεν μπορείς να ερμηνεύεις μηχανιστικά. 

Ο Sapir λέει, για παράδειγμα, ότι οι δύο πιο σοβαροί δείκτες εξαπάτησης είναι το να εξηγείς γιατί έκανες κάτι χωρίς να έχεις ερωτηθεί γι’ αυτό καθώς και το ρήμα “έφυγα”. Όταν χρησιμοποιείς τη λέξη “έφυγα (από κάπου)” και όχι “πήγα (κάπου)” σημαίνει ότι το μυαλό σου είναι κολλημένο περισσότερο στον χώρο από τον οποίο έφυγες παρά στον χώρο στον οποίο κατευθύνθηκες, και αυτό πρέπει να το διερευνήσουμε. Υπάρχουν, λοιπόν, κάποιοι συγκεκριμένοι δείκτες που όταν τους συναντάς πρέπει να επιμείνεις – να εστιάσεις, δηλαδή, τις ερωτήσεις σου στα εν λόγω προβληματικά σημεία. 

Ποια είναι η διαδικασία όταν εργάζεστε στην ανάλυση ενός κειμένου;

Υπάρχουν δύο σχολές – αυτοί που διαβάζουν ολόκληρο το κείμενο μονομιάς για να πάρουν μία συνολική εικόνα του ατόμου και αυτοί που εργάζονται σειρά-σειρά χωρίς να θέλουν να επηρεαστούν από αυτό που ακολουθεί. Εντοπίζουμε τους δείκτες παραπλάνησης και αναλόγως τη βαρύτητα τούς χρωματίζουμε με ένα συγκεκριμένο χρώμα. Συμβαίνει να καθόμαστε 2 ώρες πάνω από μία σειρά ή για μία σελίδα να χρειαζόμαστε 6 ώρες. Στη δουλειά μας η ανταλλαγή απόψεων είναι πολύ σημαντική γιατί χρειάζεσαι την αμφισβήτηση ώστε να οδηγηθείς σε κάθε πιθανή εκδοχή. 

Η Ευγενία Σαρρή ανήκει σε μία ομάδα διεθνών αναλυτών που εργάζονται ως σύμβουλοι σε υποθέσεις. Προσλαμβάνονται από δημοσιογράφους που κάνουν αστυνομικό ρεπορτάζ ή μεγάλες έρευνες, από δικηγόρους, ιδιωτικούς ντετέκτιβ ή και από την αστυνομία. Πολλοί αναλυτές λόγου, κυρίως στην Αμερική, εργάζονται και σε επιχειρήσεις στο τμήμα των προσλήψεων προσωπικού ώστε να υποδεικνύουν τον καταλληλότερο υποψήφιο, ή εφόσον υπάρξει, για παράδειγμα, μία περίπτωση κλοπής ή παρενόχλησης μέσα στην εταιρεία, είναι αυτοί που διενεργούν τις συνεντεύξεις με το προσωπικό για να διαλευκάνουν την υπόθεση. 

Οφείλετε να καταλήξετε σε συμπεράσματα αθωότητας ή ενοχής;

Ως σύμβουλοι σε έρευνες καταλήγουμε σε συμπεράσματα τα οποία οφείλουν να είναι ανοιχτά. Η δουλειά μας δεν είναι να πούμε “αθώος” ή “ένοχος”. Υποβάλουμε την αναφορά μας με την ένδειξη “Deception indicated” – υπόδειξη εξαπάτησης, δηλαδή. Υποδεικνύουμε τα σημεία που αξιολογούμε ότι κάποιος λέει ψέματα ή αποκρύπτει πληροφορίες και αν δεν έχουμε τη δικαιοδοσία να κάνουμε εμείς απευθείας τη συνέντευξη, τότε δίνουμε οδηγίες για το τι πρέπει να ρωτήσουν οι ανακριτές και πώς να το ρωτήσουν. Όταν οι ερωτήσεις είναι σωστά εστιασμένες, αποσπούμε ομολογίες γιατί ο άλλος σκέφτεται, “για να με ρωτάει συνέχεια γι’ αυτό, κάτι ξέρει”.   

Στην Ελλάδα υπάρχουν άλλοι αναλυτές λόγου;

Όχι, δεν υπάρχουν. Μακάρι να υπήρχαν. Είναι πολύ χρήσιμο να εργάζεστε με κάποιον στην ίδια γλώσσα ώστε να μπορείς να πάρεις μία δεύτερη γνώμη. Για να ζητήσω μία δεύτερη γνώμη από την ομάδα μου πρέπει να μεταφράσω το εκάστοτε κείμενο στα αγγλικά και να τους αναλύσω κάθε φορά το κοινωνικό πλαίσιο. 

Με την αστυνομία συνεργάζεστε;

Όχι, γιατί στην Ελλάδα η αστυνομία υπάγεται σε μία κεντρική διοίκηση που εκκινεί από το υπουργείο. Τα αστυνομικά τμήματα δεν έχουν αυτόνομο προϋπολογισμό για να προσλάβουν έναν αναλυτή λόγου για εκπαίδευση ή για υποθέσεις. Ελπίζω όμως να προκύψει συνεργασία στο μέλλον.

Συνεπώς, στην Ελλάδα τι είδους συνεργασίες κάνετε;

Δουλεύω με δικηγόρους για να αξιολογήσουμε καταθέσεις μαρτύρων και να προετοιμάσουμε τους μάρτυρες, και έχω συνεργαστεί και με ψυχολόγους που θέλουν να εμβαθύνουν στην κατανόηση των θεραπευόμενών τους. 

Επικριτές της Ανάλυσης Λόγου την απαξιώνουν ως ψευδοεπιστήμη. Τι λέτε γι’ αυτή την κριτική;

Το γνωρίζω αλλά τι μπορούμε να κάνουμε; Ίσως το λένε επειδή μέχρι πρότινος δεν υπήρχε ακαδημαϊκή έρευνα στον κλάδο μας.

Εμείς γνωρίζουμε εμπειρικά ότι το Statement Analysis φτάνει σε ποσοστά επιτυχίας 99%. Ακόμα και στην εξέταση ενός ανώνυμου γράμματος, που δεν ξέρουμε το άτομο που το έγραψε, φτάνει έως και το 75%. Θα αναλυθεί το αν είναι άντρας ή γυναίκα, το μορφωτικό επίπεδο, η σχέση με τον παραλήπτη, κλπ. 

Θυμάστε κάποια υπόθεση που να πέσατε έξω;

Δεν είναι εύκολο να πέσουμε έξω γιατί δεν καταφεύγουμε εύκολα σε συμπεράσματα. Κάνουμε ερωτήσεις και υποδεικνύουμε πού πρέπει να εστιάσει η συνέντευξη και η έρευνα. Όσο πιο επιφυλακτικός και συγκρατημένος είναι ο αναλυτής, τόσο πιο έγκυρος θεωρείται. 

Θυμάμαι, όμως, μία υπόθεση με ανηλίκους που είχαμε αναλάβει στην Αμερική και ο ύποπτος είτε ήταν ο τέλειος ύποπτος είτε ήταν ο πιο άτυχος άνθρωπος στον κόσμο γιατί υπήρχε μία πληθώρα δεικτών παραπλάνησης. Ήταν πολύ δύσκολη υπόθεση και δεν μπορέσαμε να καταλήξουμε μέχρι που ο ύποπτος πέθανε και συνελήφθη κάποιος άλλος. 

Και η πιο δύσκολη υπόθεση που χειριστήκατε;

Κάθε υπόθεση που εμπλέκει παιδιά είναι ψυχοφθόρα. Δεν θα ξεχάσω ποτέ ένα κοριτσάκι στην Αμερική που το κακοποιούσαν υποχρεώνοντάς το να τρώει κόπρανα. Εκεί χρειαζόμασταν ένα δυνατό διάλειμμα κάθε λίγες ώρες γιατί μας διέλυε ψυχολογικά. 

Κινητήριος δύναμη είναι όμως πάντα το ότι μπορείς να συμβάλεις στην αλήθεια και τη δικαιοσύνη. 

Από τα νηπιαγωγεία στα εγκλήματα: “Αγαπούσα την Ψυχολογία, τους γρίφους αλλά ήμουν αφελής”

Ποια είναι η προσωπική σας διαδρομή που σας οδηγεί στο Statement Analysis;

Σπούδασα Παιδαγωγικά και Διοίκηση Επιχειρήσεων και έχω εργαστεί ως νηπιαγωγός. Αυτό που με εξίταρε όμως από φοιτήτρια ήταν η Ψυχολογία και τα τελευταία χρόνια έχω αφοσιωθεί στην επιμόρφωσή μου σ’ αυτόν τον κλάδο. Τρέφω μια αγάπη για τους γρίφους και τα μυστήρια αλλά ομολογώ ότι ήμουν και πολύ αφελής στη ζωή μου. Με τύφλωνε η προσδοκία μου και με έκανε να βρίσκω δικαιολογίες για τον άνθρωπο που είχα απέναντί μου ενώ η πληροφορία ήταν μπροστά στα μάτια μου. Με την Ανάλυση Λόγου έμαθα να ακούω και να σκέφτομαι πιο αποτελεσματικά. 

Πώς εντοπίσατε, όμως, αυτό το άγνωστο πεδίο;

Μια μέρα παρακολουθούσα ένα ντοκιμαντέρ για την πολύ γνωστή υπόθεση εξαφάνισης της μικρής Μαντλίν ΜακΚαν, όταν έπεσα στην ανάλυση του Peter Hyatt. 

Αμέσως είπα: “αυτό θέλω να κάνω”. 

Έστειλα email στον Hyatt, με δέχτηκε ως μαθήτριά του και το 2017 ξεκίνησα την εκπαίδευσή μου που διήρκησε τρία χρόνια. Ήταν αρκετά απαιτητική και σίγουρα πρέπει να αφήσεις πίσω τις παγιωμένες αντιλήψεις σου. 

Τελειώνοντας, όμως, είχα ένα μεγάλο πρόβλημα: στην Ελλάδα αυτό το αντικείμενο είναι παντελώς άγνωστο. Οπότε δεν έπρεπε μόνο να προωθήσω τον εαυτό μου σε έναν τομέα αλλά έπρεπε να προωθήσω και τον ίδιο τον τομέα. Σε αυτό με βοήθησε πολύ η υπόθεση της Πάτρας (σ.σ. υπόθεση Πισπιρίγκου). Μέσα από το μπλογκ που διατηρούσα και έγραφα για την υπόθεση, κατάφερα να έρθω σε επαφή με εγκληματολόγους και δικηγόρους που ήταν εξοικειωμένοι με την ειδικότητα του αναλυτή λόγου και με υποστήριξαν. 

Το μπλογκ σας το άνοιξατε εσπευσμένα αμέσως μετά τις πρώτες δηλώσεις του Μπάμπη Αναγνωστόπουλου και τη δολοφονία της συζύγου του, Καρολάιν, και του σκύλου τους. Η υπόθεση Καρολάιν αποτελεί άλλωστε και το case study του βιβλίου σας. Σας χτύπησε κάποιο καμπανάκι;

Ναι, από την πρώτη στιγμή. Υπήρχε τρομερή ψυχική απόσταση. Κάνει εντύπωση ότι ο Αναγνωστόπουλος δεν έκανε καμία έκκληση για βοήθεια. Δεν συναντάμε την προσδοκώμενη συμπεριφορά από κάποιον που μόλις έχει βιώσει ένα τέτοιο έγκλημα. Δεν αναφέρει ποτέ το όνομα της Καρολάιν, ενώ δίνει προτεραιότητα στο “εγώ”.  Προσφωνεί την αστυνομία “τα παιδιά” προσπαθώντας να πετύχει μια οικειότητα ενώ επαναλαμβάνει αρκετές φορές στις δηλώσεις του και στον επικήδειο, την ευχή “Να ‘στε καλά”. Σε μία τόσο κρίσιμη στιγμή, δηλαδή, προσπαθεί να δείξει ότι κάνει την υπέρβαση και νοιάζεται για τους άλλους, ότι είναι ένας καλός άνθρωπος. Εντόπισα πάρα πολλούς δείκτες και ξεκίνησα αμέσως να γράφω. Έπρεπε όμως να περιμένω να τελεσιδικήσει η υπόθεση για να εκδοθεί το βιβλίο. 

Σας φαντάζομαι να απολαμβάνετε και να μελετάτε ακόμα και τις αστυνομικές σειρές.

Ναι, βλέπω true-crime ντοκιμαντέρ και πολλές αστυνομικές σειρές. 

Παρατηρείτε αν οι σεναριογράφοι έχουν διαβάσει το μάθημά τους για την ανάλυση λόγου;

Αναπόφευκτα! Συνήθως οι ευρωπαϊκές ταινίες προσέχουν τον λόγο στην ανάκριση. Έβλεπα πρόσφατα την αγγλική σειρά, Scott & Bailey, και με εντυπωσίασε το πόσο καλοστημένη ήταν η ανάκριση. Οι ντετέκτιβ επένδυαν στο να χτίσουν σχέση με τον ύποπτο και έκαναν ωραίες, ανοιχτές ερωτήσεις – “Υπάρχει μάρτυρας που λέει ότι σε είδε εκεί. Τι έχεις να πεις γι’ αυτό;”. 

Κάντε μας ένα σύντομο μάθημα ανάλυσης λόγου. Ποιοι είναι άλλοι δείκτες που εντοπίζετε;

Η άρνηση είναι πολύ σημαντική. Ό,τι δηλώνεται με άρνηση είναι αμέσως δείκτης και πρέπει να δούμε πού μπορεί να μας οδηγήσει. Φανταστείτε να σας ρωτήσω, “Πώς πέρασες το Πάσχα;” και να μου απαντήσετε εξιστορώντας ό,τι δεν κάνατε το Πάσχα. Φυσικά, μιλάμε για απαντήσεις που μπορούν να δοθούν με σαφήνεια σε κατάφαση. 

Άλλος δείκτης είναι οι περιττές λέξεις και τα επιρρήματα. Όταν κάποιος φορτώνει την πρότασή του με λέξεις που αν τις αφαιρέσουμε, η πρόταση θα στέκει από μόνη της, τότε έχουμε έναν δείκτη. Ο κανόνας λέει πως οτιδήποτε είναι περιττό στον λόγο, είναι πολύ χρήσιμο στην ανάλυση. Με τις περιττές λέξεις συνήθως κερδίζουμε χρόνο καθυστερώντας να αφηγηθούμε το δύσκολο σημείο που μας προκαλεί άγχος. Η γλώσσα της αλήθειας είναι απλή. 

Επίσης, κάποιος που αφηγείται μία μη βιωμένη εμπειρία, κάνει άλματα στον χρόνο. Σου λέει τι έκανε μέχρι τις 12 η ώρα και μετά μιλάει για τις 3 – ναι, αλλά 12-3 τι έκανες; 

Ή, η Αρχή του Καλού Ανθρώπου: όταν σε ρωτάω “πότε είδες τελευταία φορά το παιδί σου;” είναι τελείως περιττό να μου εξηγείς πόσο καλή μητέρα είσαι ή ότι το φιλάς κάθε βράδυ. Κάτι θες να καλύψεις – αυτό δεν συνεπάγεται ενοχή του ατόμου αλλά ίσως θέλει να αποκρύψει πχ. μία καταγγελία εναντίον της στην πρόνοια. 

Και υπάρχουν πολλοί δείκτες ακόμα. 

Σας ευχαριστώ. Αν, λοιπόν, κάτι μπορούμε να μάθουμε από την Ανάλυση Λόγου και για την υπόλοιπη ζωή μας είναι να είμαστε ενεργοί ακροατές;

Ναι, αυτό είναι το πιο σημαντικό. Να μάθουμε να ακούμε και να μάθουμε να ρωτάμε. Λίγοι άνθρωποι ακούν. Εγώ άλλαξα πολύ μέσα από αυτό. Απέκτησα μια καινούρια οπτική για τον κόσμο. Άρχισα να ακούω πολύ προσεκτικά τι μου λέει ο άλλος, από τα πιο σοβαρά μέχρι τα πιο μικρά που έχουν πλάκα – όχι ότι δεν την πατάω βέβαια κι εγώ πού και πού!