ΤΟ ΕΘΝΟΣ ΕΚΑΝΕ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ, ΤΟ ΕΘΝΟΣ ΤΗΝ ΞΕΚΑΝΕΙ

«Α! Σπουδαίος λαός, φτιαγμένος για να δίνει το παράδειγμα, για να δημιουργεί, για να πολεμά, πάντα πρωταγωνιστής στην Ιστορία, είτε είναι δυνάστης είτε θύμα είτε πρωταθλητής, με το ταλέντο του, άλλοτε ράθυμο κι άλλοτε τρομερό, να αντανακλάται πιστά, σαν τον καθρέφτη, στον στρατό του». 

Με τον τρόπο αυτόν τελειώνει  το 1938 ο συνταγματάρχης –ακόμη– Σαρλ ντε Γκωλ το βιβλίο του Η Γαλλία και ο στρατός της (Michel Winock, Charle de Gaulle,  Ένας επαναστάτης στοιχειωμένος από την Ιστορία, Ποταμός, 2022, σ. 40). Με τα λόγια τούτα λοιπόν, τα γλαφυρά και λυρικά μαζί, θέλει ο κάθε εθνικιστής να σκέφτεται το έθνος του. Στον ίδιο τον  Ντε Γκωλ δεν του άρεσε να τον θεωρούν εθνικιστή, αλλά μάλλον εραστή του Γαλλικού έθνους, έναν στρατιώτη-αρχηγό που το ενσαρκώνει.  Μικρή σημασία έχει όμως αν η λέξη αρέσει. Σημασία έχει το περιεχόμενο. Οι περισσότεροι εθνικιστές –με λίγες εξαιρέσεις– δεν θέλουν να αυτοπροσδιορίζονται έτσι, αλλά ως εραστές της πατρίδας τους, η οποία συμβαίνει πάντα να έχει μια «ιστορική αποστολή», να έχει δίκιο σε όλα, να πρέπει να σωθεί ή να πρωταγωνιστεί. 

Η αγάπη για το έθνος έφτιαξε την Ευρώπη. Το έθνος, ως μια ανθρώπινη κοινότητα αλληλεγγύης που θέλει να ζει στο κράτος του, είναι ένα δημιούργημα της Ευρώπης, καθώς από εδώ ξεκίνησε το οικουμενικό του ταξίδι. Αποκτά σάρκα και οστά με τη Γαλλική Επανάσταση, ενώ λίγα χρόνια πιο πριν ένα νέο έθνος γεννιόταν στην άλλη όχθη του Ατλαντικού, διεκδικώντας την ανεξαρτησία του από τη Βρετανική Αυτοκρατορία. 

Το έθνος φανερώνει την φοβερή πυγμή της ευρωπαϊκής χειραφέτησης ενάντια στους αυτοκράτορες, τους δεσπότες και τους βασιλιάδες. Είναι η δύναμη που αυθεντικά ενσαρκώνει τη συλλογική βούληση της κοινότητας που το συγκροτεί. Για τον λόγο αυτό, τα πιο διάσημα λόγια που έχουν ποτέ γραφτεί σε Σύνταγμα είναι οι τρεις πρώτες λέξεις του προοιμίου της Διακήρυξης Ανεξαρτησίας των ΗΠΑ: το συγκλονιστικό We the people. 

Το έθνος όμως είναι Ιανός.  Πρωταγωνιστεί, ως  υποκείμενο της εποποιΐας των μεγάλων επαναστάσεων του 19ου αιώνα –κατεξοχήν και του ελληνικού Αγώνα της Ανεξαρτησίας–  ως δύναμη απελευθέρωσης. Την ίδια στιγμή όμως, στο όνομά του θα γίνουν εγκλήματα. Κάθε έθνος έχει μια, λιγότερο ή περισσότερο, κλειστή ντουλάπα με τις αμαρτίες του. Διότι για να επικρατήσει θα χρειαστεί βία.  Δίκαια βία για εκείνο, άδικη για τους άλλους που την υφίστανται. 

Η Ευρώπη των εθνοτήτων είναι αυτή που θα οδηγηθεί στην καταστροφή του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Στην ταπεινωμένη από τη Συνθήκη των Βερσαλλιών Γερμανία θα βρεθεί το κατάλληλο λίπασμα για την καλλιέργεια του πιο διεστραμμένου εθνικισμού, ο οποίος μπολιασμένος από τον βιολογικό φυλετισμό θα κληρονομήσει στην ανθρωπότητα το πιο απάνθρωπο πολιτικό πείραμα που αυτή γνώρισε: το έθνος είναι το πρώτο συνθετικό του εθνικοσοσιαλισμού.

Η ήττα του ναζισμού το 1944 οδήγησε την Ευρώπη στη συνομολόγηση ενός άλλοτε άτυπου άλλοτε τυπικού (γραπτού δηλαδή) αντιφασιστικού συμβολαίου. «Νever again» λοιπόν! Ποτέ ξανά φασισμός, γενοκτονίες, σφαγές αμάχων, επιθετικοί πόλεμοι και όλα τα σχετικά. Κάπως έτσι, σε ένα νησιωτικό προορισμό εξορίστων της Ιταλίας, δεξιοί και αριστεροί εξόριστοι μαζί, συλλάβανε την ευρωπαϊκή ιδέα στο περίφημο Μανιφέστο του Βεντοτένε (1944).  Λίγα χρόνια αργότερα στα αποκαΐδια του Β΄ Παγκοσμίου, ο πρόγονος της ΕΕ φτιάχνεται από άνθρακα και χάλυβα (1951). 

Οι Δυτικοευρωπαίοι σκέφτηκαν ορθά ότι αναγκαία προϋπόθεση για να μην ξαναγίνουν τα ίδια είναι η οικονομική συνεργασία που θα οδηγήσει στην ευρωπαϊκή ενοποίηση. Είχαν δίκιο, μόνο που η οικονομική συνεργασία είναι αναγκαία πλην όμως δεν αρκεί.  Υπάρχει το έθνος. Κι όσο το έθνος θέλει μανιασμένα κι εγωιστικά να χωρίζει και να ενώνει ούτε το κοινό νόμισμα φτάνει, ούτε η κοινή Τράπεζα.  Στην πρώτη δυσκολία –όπως στα χρόνια της κρίσης– το έθνος προσφέρει το μόνο ασφαλές απάγκιο σε όλους: νικητές και νικημένους. Και αν εδώ προσθέσουμε αυτό που ονομάσαμε «παγκοσμιοποίηση», μια οικουμενική καπιταλιστική οικονομία που οξύνει τις ανισότητες τόσο μεταξύ όσο και εντός των εθνών, τότε δεν χρειάζεται μεγάλη διερώτηση γιατί καταλήξαμε εδώ. Ούτε το πώς πορευόμαστε σε τόσο σκοτεινό προορισμό μετά τις ευρωεκλογές… 

Και κάπως έτσι, στο όνομα της ρωσική απειλής, η Ευρώπη επαναστρατιωτικοποιείται και ο Ντε Γκωλ δε φαντάζει τόσο αναχρονιστικός που λέει ότι ο στρατός είναι ο καθρέφτης του έθνους. Κάπως έτσι λοιπόν το αντιφασιστικό συμβόλαιο της μεταπολεμικής Ευρώπης σβήνει στη λήθη.

Όπως πάντα,  η Ιταλία πάλι δείχνει τον δρόμο σε όλη την Ευρώπη. Λίγες μέρες μετά τις ευρωεκλογές, η Ρώμη φιλοξενεί τους G7 σε μια ιστορική στιγμή που η μεταφασίστρια Ιταλίδα πρωθυπουργός είναι by far ο ισχυρότερος πολιτικός ηγέτης σε όλη την Ευρωπαϊκή Ένωση. Ο Γάλλος πρόεδρος προκηρύσσει εκλογές, σε μια προσπάθεια να αναχαιτίσει την εκλογή της Λεπέν, πλην όμως τελικά όλοι φαίνεται να αντιλαμβάνονται ότι την επιταχύνει. Μετά τη  Ρώμη λοιπόν, έρχεται η ώρα της πόλης του φωτός και… then we take Berlin, όπως τραγουδούσε μελαγχολικά ο Λέοναρντ Κοέν. Εκτός αν κανείς αφελώς νομίζει ή ελπίζει ότι η δεύτερη  στις ευρωεκλογές AfD θα προτιμήσει να μείνει κόμμα-παρίας κι όχι διεκδικητής της Μπούντεσταγκ.

Κάπως έτσι …

Κάπως έτσι, τα πολυτελή σαλόνια της βόρειας και δυτικής Ευρώπης εξοικειώνονται με τη δυσώδη οσμή των «λαϊκιστικών» κυβερνήσεων της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης που ως πρότινος ήταν στιγματισμένες. Κάπως έτσι, ο Όρμπαν νιώθει δικαιωμένος. Κάπως έτσι, το κράτος του Ισραήλ αντιλαμβάνεται το Never again  όχι ως καθολική κατηγορική προσταγή αλλά ως Never again μόνο για τους Εβραίους ως θύματα. Κάπως έτσι, η Ρωσία αρνείται στους Ουκρανούς ότι είναι έθνος διότι κατά βάθος είναι Ρώσοι και δεν το ξέρουν και εφόσον δεν είναι έθνος, γιατί να έχουν κράτος;  Και κάπως έτσι, στο όνομα της ρωσική απειλής, η Ευρώπη επαναστρατιωτικοποιείται και ο Ντε Γκωλ δε φαντάζει τόσο αναχρονιστικός που λέει ότι ο στρατός είναι ο καθρέφτης του έθνους. Κάπως έτσι λοιπόν το αντιφασιστικό συμβόλαιο της μεταπολεμικής Ευρώπης σβήνει στη λήθη.

Το έθνος λοιπόν! Στο όνομά της διαβόητης «μη αλλοίωσής» του, οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις χαράσσουν τις πιο απάνθρωπες αντιμεταναστευτικές πολιτικές ακόμη κι αν οι εγχώριες οικονομίες μόνο εργατικά χέρια έχουν ανάγκη ενώ τα ασφαλιστικά ταμεία φωνάζουν για μετανάστες ώστε να επιζήσουν. Όλα αυτά όμως έπονται, διότι «το έθνος απειλείται».  

Κάπως έτσι λοιπόν έρχεται ο εκφασισμός των κοινωνιών μας. Μια διαδικασία σταδιακής διάβρωσης των ηθικών φραγμών και αξιών των κοινωνιών στο όνομα της προστασίας τους από την πραγματική ή νομιζόμενη απειλή. 

Το έθνος έκανε την Ευρώπη, το έθνος την ξεκάνει. Μπροστά μας λοιπόν έχουμε αντιφασισμό στην πράξη. Ξανά.