ΕΙΔΑΜΕ ΤΗΝ “ΑΓΝΩΣΤΗ” MARTINE FRANCK ΣΤΗΝ ΑΝΔΡΟ – ΑΝ ΝΙΩΘΟΥΜΕ ΟΤΙ Η ΕΠΟΧΗ ΔΕΝ ΜΑΣ ΑΦΟΡΑ, ΠΩΣ ΘΑ ΑΛΛΑΞΕΙ;

Γυναίκα, φωτογράφος, με ουμανιστικές ανησυχίες και ενεργό μέλος της ελίτ του διάσημου πρακτορείου Magnum τη δεκαετία του ‘60. Η φράση θα μπορούσε να είναι και… ανέκδοτο για τα δεδομένα εκείνης της εποχής, κι όμως η Martine Franck ήταν υπαρκτό πρόσωπο.

Σε αυτή την ενδιαφέρουσα προσωπικότητα, την οποία (δυστυχώς) γνωρίζαμε κυρίως μέσα από το όνομα το συζύγου της – του θρυλικού φωτογράφου Henri Cartier-Bresson – αφιερώνει τη φετινή έκθεσή του στην Άνδρο, το Ίδρυμα Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή.

Η αναδρομική έκθεση της Martine Franck έχει τίτλο “Κοιτάζοντας τους άλλους” και περιλαμβάνει περίπου 150 φωτογραφίες της καθώς και σημαντικό αρχειακό υλικό, δίνοντας τη δυνατότητα στους επισκέπτες να παρακολουθήσουν όλη την εξέλιξη της καλλιτεχνικής της πορείας από τα πρώτα της βήματα το 1963 έως τον θάνατό της το 2012.

Παράλληλα στην Αθήνα στα εγκαίνια της “αδελφής” έκθεσης για τον Henri Cartier-Bresson (1908-2004) είδαμε εικόνες από το μοναδικό του λεύκωμα “Η αποφασιστική στιγμή “(Images à la sauvette) αλλά και φωτογραφίες που τράβηξε κατά τη διάρκεια των τριών ταξιδιών που πραγματοποίησε στην Ελλάδα.

Οι δύο “καλοκαιρινές” εκθέσεις του Ιδρύματος εκπηγάζουν από μία… φιλία. Ο Henri Cartier-Bresson και η σύζυγός του Martine Franck ήταν αγαπημένοι φίλοι του Βασίλη και της Ελίζας Γουλανδρή. Μάλιστα ο Cartier-Bresson εγκαινίασε τη νέα πτέρυγα του Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης στην Άνδρο το 1987 με μια έκθεση 150 φωτογραφιών του, που είχε εκείνος επιλέξει. Η Franck από την άλλη έχει φωτογραφήσει την Ελίζα Γουλανδρή στο Γκστάαντ τον Δεκέμβριο του 1999, μόλις έξι μήνες πριν τον θάνατο της.

Η υπεύθυνη Συλλογής Ιδρύματος Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή, Μαρία Κουτσομάλλη-Moreau ανέλαβε να καθοδηγήσει τη “βουτιά” μας στην προσωπικότητα και το έργο της Martine Franck, μιας φωτογράφου που βλέπει αυτή την τέχνη σαν “έναν τρόπο να είσαι με τους άλλους”. 

Παρούσα για τις απορίες μας στο Μουσείο στην Χώρα της Άνδρου ήταν και η Υπεύθυνη Συλλογών Ιδρύματος Henri Cartier-Bresson στο Παρίσι, Aude Raimbault, που έχει γνωρίσει από κοντά τη Franck και την περιγράφει ως μια ήρεμη γυναίκα με ενσυναίσθηση και ευαισθητοποιημένη σε κοινωνικά ζητήματα. 

“Κοιτάζοντας τους άλλους” στην έκθεση της Martine Franck στην Άνδρο

Η έκθεση της Franck δεν ακολουθεί αυστηρά χρονολογικά μονοπάτια, αλλά ξεδιπλώνεται στις θεματικές με τις οποίες ασχολήθηκε η φωτογράφος. ​​Οι ηλικίες της ζωής (παιδικά χρόνια, μύηση, γηρατειά), τα επαγγέλματα (εργατικό δυναμικό, εργάτες της θάλασσας, δημόσια πρόσωπα), τα πολιτικά θέματα (διαδηλώσεις, ναός Σαιν-Μπερνάρ, καταναλωτισμός), οι φεμινιστικοί αγώνες (εμβληματικές προσωπικότητες, στρατευμένες δουλειές, συλλογικές δράσεις), οι χώροι αναπαράστασης και κάποιες “τοπιογραφικές σκέψεις” της. 

Αυτές οι θεματικές, που θα την απασχολήσουν σε όλη της τη ζωή, σχετίζονται με το βασικό στοιχείο του χαρακτήρα της. Η περιέργεια για τους άλλους, αυτή η ειλικρινής έλξη που ένιωθε για τους ανθρώπους η οποία ήταν που αποτέλεσε τον πυρήνα του απαιτητικού φωτογραφικού της έργου. 

Κατεβαίνοντας τις σκάλες το πορτρέτο της Franck μοιάζει να ονειρεύεται, καθώς το διαπερνάει το εξωτερικό κυκλαδίτικο φως. Ποια ήταν η Martine Franck; 

Γεννημένη στο Βέλγιο το 1938, σε πλούσια οικογένεια, η Martine μεγάλωσε στις Ηνωμένες Πολιτείες και στην Αγγλία. Σπούδασε ιστορία της τέχνης στο Πανεπιστήμιο της Μαδρίτης και στην École du Louvre στο Παρίσι. 

Μια μέρα ξεκίνησε ένα ταξίδι για να σκεφτεί τι θα έκανε στη ζωή της και ο ξάδερφός της που λάτρευε τη φωτογραφία τής δάνεισε μία Leica. Δεν ήξερε πώς να τη χρησιμοποιήσει. Έμαθε εμπειρικά. Το 1963 και ενώ έχει τελειώσει τις σπουδές της φεύγει για ένα εξάμηνο ταξίδι στην Άπω Ανατολή με τη φιλη της Ariane Mnouchkine, το 1963-64. Είναι 25 ετών. Εκεί κρατάει φωτο-ημερολόγιο για να καταγράψει τις εμπειρίες της και ανακαλύπτει την κλίση της στη φωτογραφία. 

Η φιλία της με την Γαλλίδα θεατρική σκηνοθέτιδα και ηγέτιδα του θιάσου το Θέατρο του Ηλίου (Théâtre du Soleil), Αριάν Μνουσκίν την οδήγησε να παρακολουθήσει τις πορεία του θεάτρου από το 1964 μέχρι τον θάνατό της.

Το 1966, γνώρισε τον Henri Cartier-Bresson, τριάντα χρόνια μεγαλύτερό της, όταν φωτογράφιζε επιδείξεις μόδας στο Παρίσι για τους New York Times. Σε συνέντευξή της είχε πει:  “Η πρώτη ατάκα του ήταν: Martine, θέλω να έρθω να δω τα φύλλα κοντάκτ σου“. Παντρεύτηκαν το 1970, απέκτησαν μια κόρη τη Mélanie, και παρέμειναν μαζί μέχρι τον θάνατό του το 2004.

Η αγάπη για τα δέντρα – Τα παιδιά και τα γηρατειά

Η Franck ήταν Βουδίστρια και μία από τις θεματικές που ξεχωρίσαμε με το “καλημέρα” στην έκθεση είναι τα τοπία της. Η αγάπη της για τα δέντρα ήταν τεράστια. Έλεγε ότι για να βρει την ηρεμία της πήγαινε σε ένα πάρκο και αγκάλιαζε έναν κορμό δέντρου για να ησυχάζει. Οι φωτογραφίες πραγματικά απεικονίζουν δέντρα που μοιάζουν με … ανθρώπους.

Η Aude Raimbault μας την περιγράφει ως: “... μια γυναίκα εξαιρετικά ήρεμη. Της άρεσε η ενέργεια των δέντρων. Και πριν φύγει από τη ζωή είχε πει ότι ήθελε να μετενσαρκωθεί σε δέντρο έτσι ώστε να μπορέσει να νιώσει την ενέργειά του”.

Σύμφωνα με την Raimbault οι γονείς της Franck ήταν μεγάλοι συλλέκτες. Όταν βρισκόταν παρούσα σε κοινωνικές συναντήσεις τους και συναναστροφές, εκείνη παρατηρούσε τους … επισκέπτες. Τη στάση του σώματος, το πώς φέρονταν στο χώρο. Αυτό θα δώσει ένα ακόμα στοιχείο στην οπτική της φωτογραφίας της.

Τη θέλγουν τα παιδιά, η αθώα ανεπιτήδευτη διάθεσή τους και φωτογραφίζει την παιδική ηλικία, αλλά και μία θεματική στην οποία πολύ σπάνια στρέφονται οι φωτογράφοι ακόμα και σήμερα, την τρίτη ηλικία και τα γηρατεία. Από το 1985, η Franck συνεργάζεται με μία κυβερνητική οργάνωση που φροντίζει τους ηλικιωμένους και τους απόκληρους της κοινωνίας. 

Θα εκδώσει βιβλία με θέμα τα γηρατειά και η πιο γνωστή φωτογραφία της θα είναι από ένα γηροκομείο σε ένα παριζιάνικο προάστιο. Μία ηλικιωμένη γυναίκα, κατά πάσα πιθανότητα με άνοια, θα εκφράσει με έναν παιχνιδιάρικο ποιητικό τρόπο όλα όσα θέλει να πει η φωτογράφος για τη συμπερίληψη. Από τη σειρά φωτογραφιών με παιδιά ξεχωρίζει η φωτογραφία σε μια βιβλιοθήκη με παιδιά στο Κλαμάρ το 1965. Τα παιδιά εδώ συγκεντρώνονται σε μια ελικοειδή σκάλα (ίσως) και κοιτούν προς τον φακό.

Στη συνέχεια ταξίδεψε στην Ασία για να συναντήσει παιδιά του Θιβέτ στην Ινδία και το Νεπάλ. Με τη βοήθεια της Αγγλίδας φωτορεπόρτερ Marilyn Silverstone, πρώην μέλους του Magnum Photos που έγινε βουδίστρια μοναχή, συνάντησε τους Tulkus, τους μικρούς λάμα που θεωρούνται μετενσαρκώσεις αρχαίων μεγάλων πνευματικών δασκάλων.

Από εκεί βλέπουμε άλλη μία γνωστή της φωτογραφία στην οποία ο Τούλκου Khentrul Lodro Rabsel, 12 ετών, αστειεύεται με τον πνευματικό του σύμβουλο Lhagyel, στη Μονή Ζεχέν στο Νεπάλ, το 1996. 

Φεμινιστικοί αγώνες, διαδηλώσεις και κριτική του καταναλωτισμού

Η αδικία είναι ένα κομμάτι που η Franck δεν μπορεί να δεχτεί και θέλει τον πολίτη να ενεργεί. Nα αντιδρά. Οι πιο ενδιαφέρουσες φωτογραφίες στο πλαίσιο της έκθεσης έχουν “πολιτική” χροιά, αν και η ίδια δήλωνε ότι δεν την ενδιαφέρει η πολιτική.

Δεν φωτογράφισε πολιτικά πρόσωπα, θεσμούς ή καμπάνιες. Όμως φωτογράφισε διαδηλώσεις, φεμινιστικούς αγώνες και κοινωνικές εξεγέρσεις. Φωτογράφησε τις επιτροπές δράσεις, το Κίνημα της Απελευθέρωσης των γυναικών και τις πορείες για το δικαίωμα στην άμβλωση (όπως η φωτογραφία ενός κοριτσιού που φοράει την πινακίδα “Abortion never happens and unwanted children live happily ever after / Δεν συμβαίνει η έκτρωση και τα παιδιά που δεν θέλουμε ζουν ευτυχισμένα για πάντα” από την πορεία για τη Διεθνή Μέρα της Γυναίκας στην 5η Λεωφόρο στη Νέα Υόρκη το 1971).

Από τα γεγονότα του Μάη 1968 η Franck δε χάνει καμία διαδήλωση. Της αρέσει να βγαίνει στον δρόμο, όταν ο λαός διαμαρτύρεται. Πίσω από το να σταθεί στην κατάλληλη γωνία για μια λήψη βρίσκεται η θέλησή της να καταθέσει μια μαρτυρία για τις κοινωνικές εξελίξεις. “Οι Γάλλοι με εντυπωσιάζουν πολύ” είχε πει, “γι αυτή τη δυνατότητα που έχουν να εκφράζονται, να παραπονιούνται, να βγαίνουν στον δρόμο”. Ποιος ξέρει τι θα έλεγε σήμερα!!

Η Franck φωτογραφίζει μετανάστες, αλλά και τον κόσμο της εργασίας, γυναίκες σε εργοστάσια και την εποχή της μετάλλαξης της εργασίας στον δυτικό κόσμο με την έλευση του καταναλωτισμού. Η έλευση της “κοινωνίας της κατανάλωσης” βρίσκει την Franck πολύ επιφυλακτική. Φωτογραφίζει την υπερπληθώρα καταναλωτικών ειδών και την υπερέκθεση των σωμάτων, κυρίως των γυναικείων.

Ενώ ο Bresson έλεγε ότι είναι “φωτογράφος του πεζοδρομίου”, ο “κυνηγός” που έψαχνε τη στιγμή για να πατήσει κλικ και να πάρει τη σωστή λήψη, η Franck δεν είχε ποτέ αυτήν τη λογική. Ήθελε να ασχοληθεί με ουμανιστικά θέματα, με όσα την ενδιαφέρουν πραγματικά.

Και η δομή της έκθεσης στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης στην Άνδρο επιτυγχάνει και με το παραπάνω να δείξει το εύρος της δουλειάς της Franck, που είναι φανερό ότι δεν ήθελε απλώς να τεκμηριώνει, αλλά να καταγράψει με τον φακό της τον παλμό μιας ολόκληρης εποχής.

“Είμαστε μάρτυρες μιας εποχής που δεν είναι πολύ ρόδινη. Αν αισθανόμαστε ότι αυτό δεν μας αφορά, τίποτε δεν μπορεί να αλλάξει. Όλα έχουν τον αντίκτυπό τους, μικρό ή μεγάλο. Γι αυτό είναι σημαντικό να δίνουμε μαρτυρίες, χωρίς ωστόσο να έχουμε την εντύπωση ότι η φωτογραφία αλλάζει τον ρου των πραγμάτων“.

Η Franck διαγνώστηκε με λευχαιμία το 2010 και πέθανε στο Παρίσι το 2012 σε ηλικία 74 ετών.