ΕΙΔΑΜΕ ΤΗΝ “ΙΦΙΓΕΝΕΙΑ” ΤΟΥ ΚΟΥΛΙΑΜΠΙΝ ΣΤΗΝ ΕΠΙΔΑΥΡΟ – ΒΑΖΟΝΤΑΣ ΜΠΡΟΣΤΑ ΤΗ ΜΗΧΑΝΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

Την αυλαία της φετινής Επιδαύρου σήκωσε ο Ρώσος σκηνοθέτης Τιμοφέι Κουλιάμπιν στις 5 και 6 Ιουλίου, με την παγκόσμια πρεμιέρα της “Ιφιγένειας εν Αυλίδι”, μία παράσταση που έθεσε καίρια ερωτήματα για τον πόλεμο, την ηθική και τη θυσία.

Τολμηρός και πρωτοποριακός στην τέχνη και στη ζωή, με τον πόλεμο να είναι εγγεγραμμένος πια στο dna του, αρνητής του καθεστώτος Πούτιν, ειδικά μετά την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία τον Φεβρουάριο του 2022, ο Κουλιάμπιν εργάζεται αυτοεξόριστος έχοντας βρει καταφύγιο στο Βερολίνο. Αυτή η προσωπική του εμπειρία ήταν και η γενεσιουργός αφορμή της οπτικής του γι αυτήν την τραγωδία.

Η προσέγγιση του Τιμοφέι Κουλιάμπιν στην Επίδαυρο

Μας είχε “προειδοποιήσει” και στη συνέντευξη που είχε παραχωρήσει στο NEWS 24/7 και στη συνέντευξη Τύπου που είχε δώσει πως “στο κέντρο όλων βρίσκεται ο Πόλεμος”. Και όντως η ατμόσφαιρα της παράστασης ήταν καθαρόαιμα πολεμική και απόκοσμα απειλητική. Οι κατακόρυφοι φωτισμοί του Oskars Paunins που ένιωθες πως πήγαζαν μέσα από τα σπλάχνα ενός πολεμικού στρατοπέδου, η χωμάτινη ορχήστρα με τους μαύρους όγκους που σιγά σιγά ξετυλίγονταν αποκαλύπτοντας τα χρώματά τους. Και τελικά το “γελοίον” του πολέμου.

Λίγα δευτερόλεπτα πριν ξεκινήσει η παράσταση, στις οθόνες των υπερτίτλων διαβάζουμε τις φράσεις- κλειδιά της παράστασης που περιγράφουν την Ελλάδα σαν μία αυτοκρατορία που προσπαθεί να εξαπλωθεί με επεκτατικούς πολέμους στις γύρω περιοχές και βέβαια στην Τροία.
Και ταυτόχρονα διάβαζουμε τη -με γλαφυρότητα δοσμένη- περιγραφή της θεϊκής παρουσίας της Άρτεμιδος ως μία ειδική υπηρεσία ενός απολυταρχικού καθεστώτος που επιβάλλει παντού τους κανόνες του.

Θεοί, λοιπόν, δεν υπάρχουν στην κατά Κουλιάμπιν Ιφιγένεια. Μόνος “θεός” ο Πόλεμος και ένας νέος ολοκληρωτισμός με χαρακτηριστικά διαχρονικά. Σε αυτό το απολυταρχικό σύστημα η Άρτεμις είναι απλώς μια ειδική μυστική υπηρεσία που μεταφέρει στον Αγαμέμνονα ότι πρέπει να οργανώσει τη θυσία της κόρης του για να ξεκινήσει ο μεγάλος πόλεμος.

Και στην ερμηνεία του Κουλιάμπιν η θυσία είναι μία καλοσχεδιασμένη τρομοκρατική επίθεση. Ο Αγαμέμνων είναι ο ενορχηστρωτής της όλης συνομωσίας. Ξεγελά την κόρη του και την προδίδει. Στέλνει παραπλανητικά γράμματα, στήνει γάμους λαμπρούς και πανηγύρια πως τάχα μου την παντρεύει με τον Αχιλλέα. Και όλο αυτό γιατί η απαγωγή της Ελένης από τον Πάρη δεν είναι ιδιαίτερα ισχυρός λόγος πολέμου, είναι απλώς μία οικογενειακή…απιστία. Ένας τέτοιος μεγάλος επεκτατικός πόλεμος χρειάζεται και ένα αθώο θύμα προκειμένου να κινητοποιηθεί η πολεμική μηχανή με τις επευφημίες όλων. Γι΄αυτό και στον γάμο της Ιφιγένειας παρεισφρύουν Τρώες τρομοκράτες και τη δολοφονούν εν ψυχρώ. Και αυτή η ενέργεια, απόλυτα υποκινούμενη από την Άρτεμη, είναι η μόνη που μπορεί να εξωθήσει τους ανθρώπους να στηρίξουν τον μεγάλο πόλεμο.

Η παράσταση που είδαμε στηρίζεται στη λυρική μετάφραση του Παντελή Μπουκάλα. Ο λόγος του Ευριπίδη είναι πανταχού παρών, είναι στιγμές που ανατριχιάζεις από το πόσο σύγχρονος είναι. Όπως είναι και στιγμές που “κλωτσά” κάπως όταν συνδυάζεται με τη σύγχρονη όψη της παράστασης. Εδώ βέβαια υπεισέρχεται το θέμα της γλώσσας. Γιατί ο Κουλιάμπιν δε γνωρίζει ελληνικά, δεν γνωρίζει τη χροιά των λεγομένων των ηθοποιών στο σύγχρονο. Αν γνώριζε, σίγουρα θα έβαζε κάποιες λίγο πιο σύγχρονες πινελιές στο κείμενο.

Οι ερμηνείες στο Αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου

Το ερμηνευτικό καστ ήταν θαυμάσιο. Καλοκουρδισμένο, υπακούει σε μία κοινή αισθητική νόρμα κατορθώνοντας να μας κάνει συμμέτοχους στα τραγικά διλήμματα των ηρώων του. Διλήμματα οικουμενικά που έχουν να κάνουν με ηθικές επιλογές εξαιρετικά περίπλοκες, που δεν επιδέχονται σωστής ή λανθασμένης απάντησης, καθώς φέρνουν σε αντιπαράθεση τα ατομικά συναισθήματα με τις υποχρεώσεις τους. Όλα τα πρόσωπα της Ιφιγένειας ταλανίζονται γύρω από αυτό το θεμελιώδες δίπολο του ατομικού με το συλλογικό “πρέπει”.

Ο Κουλιάμπιν είδε τα τραγικά πρόσωπα με μία δική του βαθιά ιδιοσυγκρασιακή ματιά και τους έδωσε μία διάσταση παγκόσμια. Έχοντας πιο κρυστάλλινη ματιά στους γυναικείους χαρακτήρες, κατάφερε να τους δομήσει και την ίδια στιγμή να τους αποδομήσει ξεμπροστιάζοντας την αρχέγονη κλασική ελληνική πατριαρχία.

Η Κλυταιμνήστρα της Μαρίας Ναυπλιώτου και η Ιφιγένεια της Ανθής Ευστρατιάδου ήταν οι μεγάλες εκπλήξεις της βραδιάς.
Η Μαρία Ναυπλιώτου βάδιζε διαρκώς πάνω σε εξαιρετικά άγριες ισορροπίες. Η λαμπερή της παρουσία μέσα στο ολόλευκο κοστούμι της, ο τρόπος που καταφθάνει στην Αυλίδα περίλαμπρη, κρατώντας μία πανάκριβη τσάντα τύπου Louis Vuitton και βάζει κραγιόν προκειμένου να μη χάσει στιγμή την ομορφιά της, αλλά και η σταδιακή της κατάρρευση όταν μαθαίνει για τη θυσία που πρέπει να γίνει, ήταν σπαρακτική. Κραυγάζει στη σκηνή, αγκαλιάζει την Ιφιγένεια και αυτές της οι κραυγές ηχούν μέσα μας τόσο δυνατά θυμίζοντάς μας πως ο πόλεμος είναι δίπλα μας και η απώλεια παραμονεύει. Λίγο πριν, μας έχει ήδη χαρίσει μία έξοχα ειρωνική στιχομυθία με τον Αχιλλέα, ενώ λίγο αργότερα θα δούμε μία στιγμή ακραίας ένταση με τον Αγαμέμνονα -γλαφυρή απεικόνιση της βίας και της γυναικείας καταπίεσης. Τελικά και αυτή, η Κλυταιμνήστρα θα πειστεί για τη θυσία που πρέπει να τελεστεί.

Εξαιρετική και η Ανθή Ευστρατιάδου στον ρόλο της Ιφιγένειας, Δροσερή όσο ακριβώς πρέπει, αθλητική, φορά ρούχα χυτά, καθημερινά έχοντας με μία ζακέτα δεμένη γύρω από τη μέση της. Γι’ αυτήν ο πατέρας της είναι η προσωποποίηση του θείου. Τον κοιτάζει στα μάτια και τον υπακούει πιστά. Δεν συναινεί στη δολοφονία της σαν πρόβατο επί σφαγή. Το αντίθετο. Ξέρει πως δεν έχει καμία απολύτως επιλογή. Και αυτή και ο πατέρας της. Λέει “θέλω να πεθάνω για την πατρίδα μου” και αυτό το “θέλω” ακούγεται πιο σαρκαστικό από ποτέ. Γιατί ακούγεται σαν “πρέπει”. Οι σκηνές που οι δυο τους χορεύουν σαν πατέρας με κόρη υπό τη μουσική υπόκρουση ρομαντικών πιανιστικών αρπισμών είναι ονειρικές. Ναι η κόρη, θα ακολουθήσει το θέλημα του πατέρα…

Στις ανδρικές ερμηνείες ξεχωρίζει ο  Θάνος Τοκάκης στον ρόλο του αντιήρωα Αχιλλέα που δε γνωρίζει ούτε πως να κρατήσει σωστά το όπλο. Ο ήρωας αυτός πνιγμένος μέσα στον ναρκισσισμό του άγεται και φέρεται από τα γεγονότα, παίρνει λαμπερές πόζες, δίνει υποσχέσεις, τάζει λαγούς και πετραχήλια και μετά μένει έωλος μέσα στην υπαρξιακή του ασημαντότητα, σκοτώνοντας αόρατους εχθρούς σαν να πρόκειται για ενοχλητικά κουνούπια.

Ο Αγαμέμνονας του Νίκου Ψαρρά πασχίζει και αυτός να κρατήσει τις δικές του ισορροπίες ανάμεσα στο ατομικό και στο συλλογικό. Ο Νίκος Ψαρράς εκφράζει με ρεαλισμό την ατομική κατάρρευση του ήρωά του, τρώει τα γράμματα που αφορούν τη θυσία της Ιφιγένειας το ένα μετά το άλλο και την επόμενη ακριβώς στιγμή ορθώνει ένα τεράστιο εξουσιαστικό τείχος με την προσωπικότητά του. Όσο πιο αδύναμος είναι σε προσωπικό επίπεδο ο βασιλιάς των Αργείων, τόσο πιο πολύ θεριεύει η εξουσιαστική του μανία και ο πολεμοχαρής του χαρακτήρας. Είναι επειδή δεν έχει κάποια άλλη επιλογή; Ή τελικά ο Πόλεμος είναι αυτός που κυβερνά τα πάντα και κάνει τα θυμικά των ανθρώπων να θεριεύουν;

Στο ίδιο πλαίσιο είναι ιδωμένος και ο Μενέλαος του Νικόλα Παπαγιάννη με τον ηθοποιό να μας χαρίζει κάποιες όμορφες ειρωνικές στιγμές. Αδέλφια γαρ, με κοινές ηθικές αρχές και αρχομανία.

Έξοχος πρεσβύτης ο Δημήτρης Παπανικολάου. Με το στιβαρό του ηχόχρωμα κατορθώνει να μας ταρακουνήσει και να μας συγκλονίσει τα τελευταία λεπτά της παράστασης. Κραδαίνοντας μία εθνικοπατριωτική σημαία ξεσηκώνει τα πλήθη και ξυπνά στις ψυχές των ανθρώπων ένστικτα πολεμοχαρή.

Αψεγάδιαστοι στις περί του χορού υποχρεώσεις τους ο Δημήτρης Γεωργιάδης, ο Χρήστος Διαμαντούδης, ο Μάριος Κρητικόπουλος και ο Αλέξανδρος Πιεχόβιακ είναι τα μέλη της οργάνωσης Άλφα, της στρατιάς δηλαδή της θεάς Αρτέμιδος. Είναι αυτοί που επιβάλλουν τους κανόνες της ομάδας, αυτοί που θα έκαναν τα πάντα υπέρ πίστεως και πατρίδος, αυτοί που στον βωμό του πολέμου θα θυσίαζαν ακόμη και αθώους ανθρώπους. Αρκεί και μόνο να φυσήξει ο άνεμος και να πάρει μπρος η πολεμική μηχανή.

Σκηνικά- κοστούμια και μουσικές συνθέσεις

Απόλυτα λειτουργικά τα σκηνικά του Οleg Golonko. Οι μαύροι όγκοι που σταδιακά γέμισαν την αργολική ορχήστρα προμήνυαν το επερχόμενο πένθος και ταυτόχρονα παρέπεμπαν σε στρατόπεδο πολέμου. Σταδιακά αυτά ξετυλίγονταν και από κάτω τους “ξεφύτρωναν” καταπράσινα χορτάρια και λευκά μάρμαρα που θα χρησίμευαν στην τελική καθαρτήρια γαμήλια εικόνα. Εκεί όπου δηλαδή η μηχανή του πολέμου θα έπαιρνε μπροστά. Με φόντο το σκηνικό ενός λαμπερού βασιλικού γάμου που παρέπεμπε σε κηδεία νεαρής κοπέλας – μία έξοχη σκηνική τραγική ειρωνία με τον γαμήλιο στολισμό να παραπέμπει σε στολισμό κηδείας και τους γονείς μαυροφορεμένους να περιμένουν χαρούμενοι τους καλεσμένους.

Εναρμονισμένα στη γενικότερη εικόνα τα στρατιωτικά κοστούμια του Αγαμέμνονα και του Μενέλαου παρέπεμπαν σε στρατιωτικές στολές της Μέσης Ανατολής και σε καθεστώτα ολοκληρωτικά, ενώ οι γυναικείες φιγούρες της Κλυταιμνήστρας, της Ιφιγένειας λαμπερές και απαστράπτουσες μαγνήτιζαν το βλέμμα κάνοντας μία ωραία αντίθεση ζώντας τη δική τους πλάνη.

Ο σχεδιασμός ήχου και η μουσική σύνθεση του Timofei Pastukhov ήταν ευρηματική, καθώς χαρακτηριζόταν από ήχους πολεμικούς και τύμπανα πολέμου, από ανατολίτικους ρυθμούς, αλλά και από ρομαντικούς ήχους πιάνου που φανέρωναν μία πιο αθώα, σχεδόν παιδική απόχρωση των ηρώων.

Άξιζε τελικά να δει κάποιος αυτήν την “Ιφιγένεια εν Αυλίδι” στην Επίδαυρο;

Και βέβαια άξιζε. Ο Ρώσος σκηνοθέτης είχε σαφές σκεπτικό και όραμα και δόμησε την παράστασή του με τρόπο που και σεβάστηκε το αρχικό κείμενο του Ευριπίδη και “έβγαλε” από αυτό έναν θησαυρό αντιπολεμικής ουσίας. Στηριζόμενος σε στιβαρές ερμηνευτικές παρουσίες έδωσε τα τελευταία λεπτά τη δική του ηχηρή απάντηση απέναντι στο παράλογο του πολέμου και μάλιστα μέσα από μία επιδαύρια φεστιβάλική παράσταση που απευθυνόταν στο ευρύ κοινό.

Μία απάντηση που προσομοιάζει με κάθαρση. Ο πρεσβύτης Δημήτρης Παπανικολάου βγάζει έναν τύπο πολεμικού διαγγέλματος, αυτή τη φορά σε μία μεγάλη τηλεοπτική οθόνη που βρίσκεται στο κέντρο της ορχήστρας. Κρατά πάντα στα χέρια του μία σημαία με γαλανόλευκο φόντο και καλεί άπαντες να συνδράμουν εκ νέου στη σωτηρία της πατρίδας. Είχε προηγηθεί μία ακόμη θυσία ενός αθώου. Ο Αγαμέμνονας και η Κλυταιμνήστρα, γέροι πια και ανήμποροι, σέρνουν τα πόδια τους προς την οθόνη. Στην οθόνη τρεμοπαίζουν τα χαρακτηριστικά χιόνια και τα φώτα σβήνουν. Και κάπως έτσι, η ιστορία επαναλαμβάνεται.