ΤΙ ΑΚΡΙΒΩΣ ΣΥΜΒΑΙΝΕΙ ΣΤΗΝ ΕΡΗΜΟ ΣΑΧΑΡΑ;

Η Έρημος Σαχάρα, αυτή η αχανής έρημος, έχει προκαλέσει το ενδιαφέρον και τον θαυμασμό των ανθρώπων για αιώνες. Καλύπτοντας ήδη το μεγαλύτερο μέρος της Βόρειας Αφρικής, η Σαχάρα είναι γνωστή για τις ακραίες της συνθήκες, αλλά και το εντυπωσιακό τοπίο.

Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια, υπάρχει μια ανησυχητική τάση που τραβάει την προσοχή των επιστημόνων και των ειδικών: η Σαχάρα επεκτείνεται ασταμάτητα.

Πρόσφατες μελέτες κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι τα σύνορά της επεκτείνονται, με οικονομικές, οικολογικές, πολιτικές και πολιτιστικές επιπτώσεις να συνοδεύσουν αυτές τις αλλαγές.

Πώς και γιατί συμβαίνει αυτό; Και ποιες μπορεί να είναι οι συνέπειες για την Αφρική και τον υπόλοιπο κόσμο;

ΤΙ ΣΥΜΒΑΙΝΕΙ ΣΤΗΝ ΕΡΗΜΟ ΣΑΧΑΡΑ;

Διασχίζει την Αφρική από τον Ατλαντικό ωκεανό έως την Κοιλάδα του Νείλου, και συνεχίζεται στα ανατολικά του με την Αραβική Έρημο στην Αίγυπτο και στη Νουβική Έρημο στο Σουδάν μέχρι να φτάσει στην Ερυθρά Θάλασσα και που συνέχεια της Σαχάρας αποτελεί η έρημος της, Αραβικής χερσονήσου. Από τα σύνορα της στον Ατλαντικό έως την κοιλάδα του Νείλου καλύπτει απόσταση 4.000 χλμ., και από το βόρειο μέχρι το νότιο άκρο της 1.500 έως 1.800 χλμ.

Εκτός της αμμώδους έκτασης, διαθέτει πετρώδεις εκτάσεις και αρκετά βραχώδη όρη, στα οποία περιλαμβάνονται το όρος Αχαγκάρ ή Χογκάρ που έχει ύψος 2.918 μέτρα, το Τιμπέστι, με ύψος 3.415 μ. και τα όρη Αΐρ με ύψος 2.022 μέτρα. Σε άλλες περιοχές της Σαχάρας, σχηματίζονται κοιλώματα με μεγάλο και απότομο βάθος εξαιτίας της διαβρωτικής επίδρασης του ανέμου.

Η γεωγραφία της Σαχάρας

Η Σαχάρα αποτελείται από ποικίλα γεωγραφικά τοπία, αποτελούμενα κυρίως από αμμόλοφους, πεδιάδες με χαλίκι, πετρώδη οροπέδια και ακόμη και μερικές οροσειρές, όπως οι οροσειρές Ahaggar (με κορυφές που φτάνουν πάνω από τα 9.500 πόδια) και Tibesti (που περιλαμβάνουν το όρος Emi Koussi, μια κορυφή που φτάνει τα 11.204 πόδια). Οι εμβληματικοί αμμόλοφοί της, ιδιαίτερα στην Αλγερία και τη Λιβύη, μπορούν να φτάσουν ύψη έως και 180 μέτρα.

Ακόμη και με την επιφανειακά άγονη εμφάνισή της, η Σαχάρα περιέχει μια ποικιλία οικοσυστημάτων και υποστηρίζει μια ποικιλία φυτών και ζώων που είναι προσαρμοσμένα στις ακραίες συνθήκες της. Η αραιή βλάστηση, όπως τα δέντρα ακακίας και οι ανθεκτικοί στην ξηρασία θάμνοι, διασκορπίζονται στο τοπίο, ενώ η άγρια ζωή περιλαμβάνει είδη όπως η αλεπού Φενέκ, οι Αραβικές καμήλες (δρομάδες) και διάφορα ερπετά και έντομα.

Ανθρώπινοι οικισμοί και ιστορική σημασία

Οι ανθρώπινοι οικισμοί στη Σαχάρα είναι περιορισμένοι αλλά ιστορικά σημαντικοί. Οι νομαδικές φυλές, όπως οι Τουαρέγκ και οι Βέρβεροι, ταξιδεύουν στην έρημο για αιώνες, περνώντας μέσα από αυτήν κυρίως για εμπόριο, ενώ άλλες ομάδες ανθρώπων δεν τολμούν να το προσπαθήσουν. Υπάρχουν μερικές οάσεις, οι οποίες παρέχουν ζωτικής σημασίας πηγές νερού και λειτουργούν ως κέντρα για μικρές έως μεσαίες πόλεις και χωριά, όπως η Γκαρντάια στην Αλγερία και το Τιμπουκτού στο Μάλι.

Στους σύγχρονους καιρούς, οι φυσικοί πόροι της Σαχάρας, όπως το πετρέλαιο και τα ορυκτά, έχουν αποκτήσει μεγάλη σημασία και είναι οι κύριες οικονομικές κινητήριες δυνάμεις της περιοχής, πέραν του τουρισμού.

Επεκτείνεται η Σαχάρα;

Η σύντομη απάντηση είναι ναι. Αλλά πώς το γνωρίζουμε αυτό; Ένας αριθμός μελετών, συμπεριλαμβανομένης μιας που διήρκεσε 93 χρόνια από ερευνητές του Πανεπιστημίου του Μέριλαντ, έχουν καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η Σαχάρα επεκτείνεται κυρίως προς τα νότια, στην περιοχή του Σαχέλ.

Σύμφωνα με το worldatlas, η Σαχάρα έχει αυξηθεί κατά περίπου 10% από το 1920, κι αυτό είναι ένα αδιαμφισβήτητο γεγονός, με την επέκταση συχνά να γίνεται ταχύτερη κατά τη διάρκεια των καλοκαιρινών μηνών, όταν η ήδη ξηρή έρημος γίνεται ακόμα πιο άνυδρη.

Το νερό είναι ένας εξαιρετικά πολύτιμος πόρος σε αυτή την ερημική περιοχή, ένας πόρος που, σε μεγαλύτερες ποσότητες, θα επέτρεπε την ανάπτυξη περισσότερων φυτών και, κατά συνέπεια, θα σταματούσε την ανάπτυξη της Σαχάρας. Αλλά αυτό δεν ισχύει και με τις αυξανόμενες αλλαγές στο κλίμα, μπορεί να δούμε αυτή τη διαδικασία να επιταχύνεται τα επόμενα χρόνια.

Τι προκαλεί την επέκταση της Σαχάρας;

Η ανάπτυξη της ερήμου καθοδηγείται κυρίως από τη φυσική κλιματική μεταβλητότητα και την ανθρωπογενή κλιματική αλλαγή. Φυσικά, μια διαδικασία που ονομάζεται Πολυδεκαετής Ταλάντωση του Ατλαντικού (Atlantic Multidecadal Oscillation, AMO), ένας περιοδικός κλιματικός κύκλος στον Βόρειο Ατλαντικό Ωκεανό, επηρεάζει σημαντικά αυτή την επέκταση, αλλάζοντας τα περιφερειακά μοτίβα βροχοπτώσεων. Στην περίπτωση της Σαχάρας, κατά τη διάρκεια θερμών φάσεων της AMO, αυτή η περιοχή βιώνει πιο ξηρές συνθήκες, προκαλώντας την εξάπλωση του ερημικού τοπίου.

Αυτή η φυσική εξάπλωση, τις τελευταίες δεκαετίες, δεν έχει την τάση να επανέρχεται σε ένα πιο υγρό και πιο φιλόξενο κλίμα κατά τη διάρκεια του χειμώνα, και αυτό μπορεί να αποδοθεί εν μέρει στην υπερθέρμανση του πλανήτη, η οποία επιδεινώνει το πρόβλημα.

Αυτό με τη σειρά του οδηγεί την έρημο να προχωράει όλο και πιο νότια στην πιο “πλούσια” περιοχή του Σαχέλ, επιδεινώνοντας τις ξηρασίες και επηρεάζοντας τις ζωές εκατομμυρίων ανθρώπων που βασίζονται στη γεωργία (η οποία απαιτεί πολύ νερό και καλλιεργήσιμη γη), προκαλώντας κι άλλα σημαντικά προβλήματα για τους ανθρώπους και την άγρια ζωή της περιοχής.

Σοβαρά ζητήματα που σχετίζονται με αυτήν την αλλαγή

Η επέκταση της ερήμου Σαχάρα προκαλεί σημαντικά περιβαλλοντικά και κοινωνικοοικονομικά προβλήματα. Όπως αναφέρθηκε, η επέκταση της ερήμου προς τα νότια στην περιοχή του Σαχέλ επιδεινώνει τις συνθήκες ξηρασίας, καθιστώντας δύσκολο για τον τοπικό πληθυσμό να διατηρήσει τις γεωργικές και κτηνοτροφικές δραστηριότητές τους. Η απώλεια αυτής της καλλιεργήσιμης γης οδηγεί σε ανασφάλεια τροφής, ωθώντας τις κοινότητες στη φτώχεια και αυξάνοντας τον ανταγωνισμό για πόρους. Αυτό μπορεί να οδηγήσει σε συγκρούσεις και μετακινήσεις πληθυσμών καθώς οι άνθρωποι μεταναστεύουν αναζητώντας πιο βιώσιμες συνθήκες ζωής.

Πολλές κοινότητες στην περιοχή γύρω από τη Σαχάρα βασίζονται αποκλειστικά στη γεωργία και την κτηνοτροφία, δύο τομείς που επηρεάζονται άμεσα από την ανάπτυξη της ερήμου. Καθώς οι μέθοδοι απόκτησης τροφής γίνονται μη βιώσιμες, οι άνθρωποι μπορεί να αναγκαστούν να μετακινηθούν σε αστικές περιοχές, οδηγώντας σε υπερπληθυσμό και πιέζοντας ήδη περιορισμένους πόρους και υποδομές στις γύρω χώρες.

Η επέκταση της Σαχάρας έχει, όμως, κι άλλες συνέπειες. Η απώλεια βιοποικιλότητας, καθώς μειώνονται οι οικοτόποι για διάφορα φυτά και ζώα, έχει ήδη αρχίσει. Τα μεταβαλλόμενα κλιματικά πρότυπα διαταράσσουν τα οικοσυστήματα, οδηγώντας σε μείωση των ειδών που δεν μπορούν να προσαρμοστούν σε πιο δύσκολες συνθήκες.

Αυτή η απώλεια βιοποικιλότητας μπορεί να έχει αλυσιδωτές επιπτώσεις στο περιβάλλον, επηρεάζοντας τα πάντα, από την ποιότητα του εδάφους μέχρι τη διαθεσιμότητα του νερού.

Στρατηγικές για την καταπολέμηση της ερημοποίησης στη Σαχάρα

Η ανάπτυξη της Σαχάρας οφείλεται στην πολύπλοκη αλληλεπίδραση μεταξύ φυσικών κύκλων και κλιματικής αλλαγής. Η αντιμετώπιση αυτού του ζητήματος απαιτεί κατανόηση αυτών των παραγόντων και εφαρμογή στρατηγικών για τον περιορισμό των επιπτώσεών τους σε ευάλωτες περιοχές. Η μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου και η υιοθέτηση βιώσιμων πρακτικών διαχείρισης γης είναι μερικά από τα βήματα που μπορούμε να λάβουμε για να βοηθήσουμε στην αντιμετώπιση των αιτιών της ερημοποίησης.

Η συγκράτηση της επέκτασης της Σαχάρας και η εξασφάλιση ενός βιώσιμου μέλλοντος για το Σαχέλ και τους ανθρώπους εντός ή κοντά στην έρημο Σαχάρα είναι, δυστυχώς, μόνο ένα από τα πολλά παζλ που θα πρέπει να αντιμετωπίσει ο κόσμος μας καθώς το κλίμα συνεχίζει να αλλάζει με εξαιρετικά ταχύ ρυθμό.

Σύμφωνα με το Earth.org, η ερημοποίηση μπορεί να οδηγήσει σε ακόμη πιο μαζική μετακίνηση πληθυσμών και σε αύξηση της έντασης των συγκρούσεων σε ήδη ευαίσθητες περιοχές. Η αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής και η βιώσιμη διαχείριση των φυσικών πόρων είναι κρίσιμες για την αναστροφή της επέκτασης της Σαχάρας και τη διασφάλιση ενός βιώσιμου μέλλοντος για τις πληγείσες περιοχές.

Στρατηγικές όπως το «Μεγάλο Πράσινο Τείχος» της Αφρικής (Great Green Wall – GGW), που περιλαμβάνει τη φύτευση δέντρων και τη διατήρηση της βλάστησης σε περιοχές που επηρεάζονται από την ερημοποίηση, έχουν τεθεί σε εφαρμογή με στόχο να αντιστρέψουν αυτήν την τάση. Ωστόσο, απαιτούνται πιο εκτεταμένες και συντονισμένες προσπάθειες για να περιοριστούν οι επιπτώσεις της επέκτασης της Σαχάρας.

Το «Μεγάλο Πράσινο Τείχος» είναι μια αφρικανική πρωτοβουλία που ξεκίνησε το 2007 από συνολικά 11 κράτη του Σαχέλ. Στόχος του, η δημιουργία στην υποσαχάρια Αφρική ενός «Πράσινου Τείχους», έκτασης 8.000 χιλιομέτρων, που θα θέτει φραγμούς στην ερημοποίηση με τη συγκράτηση και διαχείριση των υδάτινων πόρων και αποκατάσταση, όπου είναι ακόμη δυνατό, καλλιεργήσιμων εκτάσεων, βοσκοτόπων και δασών.

Όταν ολοκληρωθεί θα είναι το μεγαλύτερο ζωντανό οικοσύστημα του πλανήτη, τριπλάσιο του Μεγάλου Κοραλλιογενή Υφάλου. Ωστόσο, ουδείς γνωρίζει πότε και εάν θα καταφέρει να ολοκληρωθεί το απαιτητικό και περίπλοκο αυτό πρότζεκτ.

Οι διεθνείς οργανισμοί, όπως τα Ηνωμένα Έθνη και η Αφρικανική Ένωση, συμμετέχουν σε πρωτοβουλίες για την καταπολέμηση της ερημοποίησης. Η επέκταση της Σαχάρας αναμένεται να συνεχιστεί αν δεν αντιμετωπιστεί η κλιματική αλλαγή και δεν εφαρμοστούν μακροπρόθεσμες λύσεις για την προστασία των περιοχών γύρω από την έρημο. Η προστασία των ευάλωτων κοινοτήτων, η αποκατάσταση των υποβαθμισμένων οικοσυστημάτων και η διεθνής συνεργασία είναι καίριας σημασίας για την αντιμετώπιση αυτού του σύνθετου προβλήματος.