Ο κρυφός αγώνας: Κρίση ψυχικής υγείας μεταξύ προσφύγων και μεταναστών στην Ελλάδα

«Είναι δύσκολο για πολλούς από αυτούς, επειδή πρέπει να αποδείξουν την ευαλωτότητα τους με νομικούς όρους. Είναι συναισθηματικά απάνθρωπο το γεγονός ότι πρέπει να αποδείξω τι ακριβώς έχει συμβεί σε μένα για ένα βασικό ανθρώπινο δικαίωμα, που είναι η ασφάλεια».

Με αυτά τα λόγια, ο Πάνος Μυλωνάς, ψυχολόγος και υπεύθυνος δραστηριοτήτων ψυχικής υγείας που εργάζεται με τους Γιατρούς Χωρίς Σύνορα στην Αθήνα, περιγράφει το συναισθηματικό τίμημα που προκαλεί η διαδικασία αίτησης ασύλου στα άτομα που αναγκάζονται να δικαιολογούν συνεχώς τα δεινά τους.

Την Παγκόσμια Ημέρα Ψυχικής Υγείας, σε μια συζήτηση με τον Πάνο, το βάθος της κρίσης ψυχικής υγείας μεταξύ των μεταναστών και των προσφύγων γίνεται οδυνηρά σαφές. Έχοντας εργαστεί με τους Γιατρούς Χωρίς Σύνορα για πάνω από τέσσερα χρόνια, ο Πάνος μοιράστηκε την εμπειρία του από την ενασχόλησή του με τη ζοφερή μεταναστευτική πραγματικότητα στην Αθήνα, όπου υποστηρίζει ασυνόδευτους ανηλίκους, θύματα σεξουαλικής βίας και άτομα με ψυχιατρικές ανάγκες.

Το ταξίδι, το μέλλον και το τραύμα

Οι μετανάστες και οι πρόσφυγες φτάνουν στην Ελλάδα κουβαλώντας μαζί τους δύσκολες ιστορίες επιβίωσης από τις χώρες καταγωγής τους. Πολλοί από αυτούς έχουν αντιμετωπίσει συνθήκες απειλητικές για τη ζωή τους, όπως βία, βασανιστήρια, φυλάκιση και σεξουαλική βία. Ο Πάνος περιγράφει πώς τα περισσότερα άτομα δεν γνωρίζουν τους κινδύνους που θα αντιμετωπίσουν στο ταξίδι τους, το οποίο συχνά περιλαμβάνει πρόσθετα τραύματα. Εξηγεί ότι ο συνδυασμός των τραυματικών εμπειριών τους στην πατρίδα και της βίας που αντιμετωπίζουν κατά τη φυγή τους, τούς οδηγεί σε σύνθετα προβλήματα ψυχικής υγείας που αναδύονται όταν φτάνουν στην Ελλάδα. «Έρχονται εδώ, έχοντας αντιμετωπίσει τραυματικά γεγονότα στη χώρα καταγωγής τους και κατά τη διάρκεια του ταξιδιού τους, γεγονός που οδηγεί σε πολύ σύνθετες παθήσεις ψυχικής υγείας», αναφέρει.

Ο αυτοκτονικός ιδεασμός, η απελπισία και το έντονο άγχος είναι μερικά από αυτά τα προβλήματα. «Σχεδόν όλοι τους κάνουν λόγο για αυτοκτονικές σκέψεις, έλλειψη υποστήριξης και προβλήματα ύπνου», λέει ο Πάνος. Το συντριπτικό αίσθημα απελπισίας πηγάζει από το αβέβαιο μέλλον τους στην Ελλάδα, όπου πολλοί παραμένουν σε κατάσταση αβεβαιότητας, περιμένοντας να εξεταστούν οι αιτήσεις ασύλου τους. Αυτή η αβεβαιότητα επιδεινώνει το τραύμα τους, εμποδίζοντάς τους να βιώσουν οποιαδήποτε αίσθηση σταθερότητας.

Μία από τις σοβαρότερες προκλήσεις που αντιμετωπίζουν οι μετανάστες και οι πρόσφυγες είναι η στέρηση πρόσβασης στην υγειονομική περίθαλψη, η οποία έχει άμεσο και καταστροφικό αντίκτυπο στην ψυχική τους υγεία. Ο Πάνος εξηγεί ότι «όταν παίρνουν, για παράδειγμα, αρνητική απάντηση στο αίτημά τους για άσυλο, αυτό σημαίνει ότι σταματά η πρόσβασή τους στην υγειονομική περίθαλψη». Για πολλούς, αυτή η απώλεια της υγειονομικής περίθαλψης αποτελεί σημαντικό πλήγμα, επιδεινώνει το αίσθημα απελπισίας που αισθάνονται και δυσχεραίνει τον αγώνα τους για την ψυχική τους υγεία. Η άρνηση βασικών ιατρικών υπηρεσιών τούς στερεί τη δυνατότητα να λάβουν τόσο σωματική όσο και ψυχολογική φροντίδα, χειροτερεύοντας την ήδη εύθραυστη κατάστασή τους. Ο Πάνος δίνει μεγάλη έμφαση στην ανάγκη για συνεχή πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη, ανεξάρτητα από τα αποτελέσματα της διαδικασίας χορήγησης ασύλου. Τονίζει ότι «η πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη πρέπει να είναι πάντα εφικτή, ανεξάρτητα από το αποτέλεσμα». Χωρίς αυτή την υποστήριξη, η ψυχολογική επιβάρυνση αυτών των ανθρώπων εντείνεται, αφήνοντάς τους παγιδευμένους σε έναν κύκλο αβεβαιότητας και απελπισίας, περιπλέκοντας περαιτέρω την ικανότητά τους να ξαναχτίσουν τη ζωή τους.

Ασυνόδευτοι ανήλικοι: Μια ιδιαίτερα ευάλωτη ομάδα

Μεταξύ των πιο ευάλωτων είναι οι ασυνόδευτοι ανήλικοι, οι οποίοι αντιμετωπίζουν ιδιαίτερες προκλήσεις. Αυτά τα νεαρά άτομα, που βρίσκονται ήδη σε ένα εύθραυστο στάδιο της ανάπτυξής τους, ωθούνται σε ένα περιβάλλον όπου είναι αποκομμένα από τις οικογένειές τους και έχουν περιορισμένη κοινωνική υποστήριξη. Ενώ η Ελλάδα παρέχει κάποια νομική προστασία και φιλοξενία, ο Πάνος εξηγεί ότι οι ανήλικοι αυτοί αντιμετωπίζουν συχνά μια ξαφνική διακοπή της υποστήριξης μόλις γίνουν 18 ετών. «Μόλις πάψουν να είναι ανήλικοι, στέλνονται σε καταυλισμούς, όπου υπάρχει ελάχιστη έως καθόλου παρακολούθηση», προσθέτει, εξηγώντας τη δύσκολη μετάβαση που αντιμετωπίζουν πολλοί ανήλικοι καθώς εισέρχονται στην ενήλικη ζωή χωρίς επαρκές υποστηρικτικό πλαίσιο.

Κρίσιμη και ολιστική υποστήριξη από τους Γιατρούς Χωρίς Σύνορα

Οι Γιατροί Χωρίς Σύνορα διαδραματίζουν κρίσιμο ρόλο στην παροχή εξειδικευμένης υποστήριξης ψυχικής υγείας σε πρόσφυγες και μετανάστες. Παρέχουν έναν χώρο όπου τα άτομα γίνονται δεκτά με σεβασμό και αξιοπρέπεια. «Τους παρέχουμε έναν χώρο, ανεξάρτητα από τη φυλή ή το φύλο ή τη σεξουαλικότητα, για να ακουστούν και να υποστηριχθούν», τονίζει. Η οργάνωση δεν προσφέρει μόνο ψυχολογική υποστήριξη, αλλά συνεργάζεται με κοινωνικούς λειτουργούς για την παροχή ολιστικής φροντίδας, καλύπτοντας τόσο τις πρακτικές όσο και τις συναισθηματικές τους ανάγκες.

Ωστόσο, η ζήτηση υπερβαίνει κατά πολύ τις δυνατότητες των Γιατρών Χωρίς Σύνορα. Πολλοί ασθενείς έχουν σύνθετες ανάγκες ψυχικής υγείας, που απαιτούν μακροπρόθεσμη υποστήριξη, η οποία είναι δύσκολο να εξασφαλισθεί. «Το πεδίο δράσης μας είναι περιορισμένο και οι ανάγκες είναι πολύ μεγαλύτερες από αυτές που μπορούμε να καλύψουμε», λέει ο Πάνος. Αυτό υπογραμμίζει την ανάγκη για πιο ολοκληρωμένα συστήματα υποστήριξης των μεταναστών, συμπεριλαμβανομένων καλύτερων στρατηγικών ένταξης και διευρυμένων υπηρεσιών ψυχικής υγείας.

Όταν ρωτήθηκε τι θα άλλαζε στο ισχύον σύστημα, ο Πάνος ζητά ταχύτερη διεκπεραίωση των αιτημάτων ασύλου και καλύτερες συνθήκες διαβίωσης στους καταυλισμούς, που όσοι αναγκάζονται να διαμείνουν εκεί συχνά τους βιώνουν ως φυλακές. Επισημαίνει επίσης την ανάγκη για μεγαλύτερη κοινοτική υποστήριξη και ευαισθητοποίηση από τις κοινωνίες υποδοχής. «Πρέπει να υπάρξει μεγαλύτερη ευαισθητοποίηση στην ελληνική κοινωνία για το τι συμβαίνει και περισσότερες προσπάθειες για την ένταξη αυτών των ατόμων στην κοινότητα», προτείνει. Η βελτίωση της διαθεσιμότητας διερμηνέων σε χώρους υγειονομικής περίθαλψης και η διασφάλιση συνεχούς πρόσβασης στην υγειονομική περίθαλψη, ακόμη και για όσους λαμβάνουν αρνητικά αιτήματα ασύλου, είναι επίσης κρίσιμες αλλαγές που ζητούν οι Γιατροί Χωρίς Σύνορα.

Οι Γιατροί Χωρίς Σύνορα παρέχουν ουσιαστική ιατρική και ανθρωπιστική βοήθεια σε αιτούντες άσυλο, πρόσφυγες και μετανάστες στην Ελλάδα από το 1996. Ως απάντηση στην ανθρωπιστική κρίση του 2015, επέκτειναν τις δράσεις τους για να αντιμετωπίσουν τις αυξανόμενες ανάγκες των ανθρώπων που φτάνουν στην Ελλάδα. Επείγουσες παρεμβάσεις πραγματοποιήθηκαν σε Λέσβο, Σάμο, Χίο, Αθήνα και τη συνοριακή πόλη της Ειδομένης, προσφέροντας ιατρική και ψυχολογική φροντίδα, προστασία, υπηρεσίες ύδρευσης και αποχέτευσης και διανέμοντας ζωτικής σημασίας είδη ανακούφισης και πρώτης ανάγκης. Από τον Δεκέμβριο του 2015 έως τον Μάρτιο του 2016, οι Γιατροί Χωρίς Σύνορα πραγματοποίησαν επίσης σωτήριες επιχειρήσεις έρευνας και διάσωσης στο Αιγαίο Πέλαγος.

Από τις αρχές του 2024, οι υπηρεσίες ψυχικής υγείας στην Αθήνα έχουν παράσχει ζωτική υποστήριξη σε περισσότερα από 1.900 άτομα. Οι κύριες κλινικές διαγνώσεις περιλαμβάνουν αγχώδεις διαταραχές, διαταραχές μετατραυματικού στρες και κατάθλιψη, που συχνά προκαλούνται από τις δύσκολες συνθήκες διαβίωσης, την αναγκαστική μετακίνηση και εμπειρίες σεξουαλικής βίας. Πάνω από τους μισούς ασθενείς που υποστηρίζουν (56,3%) έχουν επηρεαστεί από τη βία, οδηγώντας σε συμπτώματα όπως άγχος (40,9%), κατάθλιψη (31,6%) και δυσφορία που σχετίζεται με τραύμα (14,7%). Η ομάδα τους εργάζεται για να αντιμετωπίσει αυτές τις περίπλοκες ανάγκες, βοηθώντας τους ανθρώπους να αντιμετωπίσουν τις προκλήσεις του εκτοπισμού και των αντιξοοτήτων.