ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΤΣΑΦΕΝΤΑΣ: ΠΟΙΟΣ ΕΙΝΑΙ Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΠΟΥ ΔΟΛΟΦΟΝΗΣΕ ΤΟΝ ΠΡΩΘΥΠΟΥΡΓΟ ΤΗΣ Ν. ΑΦΡΙΚΗΣ ΣΤΟ ΑΠΑΡΤΧΑΙΝΤ

Ο Δημήτρης Τσαφέντας, ένα όνομα άγνωστο σε πολλούς, έμεινε στην ιστορία ως ο άνθρωπος που το 1966 άλλαξε για πάντα την πορεία της Νότιας Αφρικής δολοφονώντας τον πρωθυπουργό της Νότιας Αφρικής, Χέντρικ Φερβούρντ, τον άνθρωπο πίσω από το καταπιεστικό σύστημα του απαρτχάιντ.
Η ζωή του γίνεται παράσταση υπό τον τίτλο «Σκότωσα τον νταή του απαρτχάιντ» και από τις 24 Νοεμβρίου θα παρουσιαστεί στη σκηνή του θεάτρου Από Κοινού. Τον ομώνυμο ρόλο ερμηνεύει ο Νίκος Ιωαννίδης, σε κείμενο Γιώργου Δαμιανού και σκηνοθεσία Κοραή Δαμάτη

Ποιος ήταν ο Δημήτρης Τσαφέντας

Ο Δημήτρης Τσαφέντας αποτελεί μία από τις πιο αμφισβητούμενες προσωπικότητες της σύγχρονης παγκόσμιας ιστορίας. Από τη μία πλευρά, οι αρχές της εποχής τον παρουσίασαν ως έναν ψυχικά ασθενή άνθρωπο που δεν ήξερε τι έκανε, αποσιωπώντας τα πολιτικά μηνύματα πίσω από την πράξη του. Από την άλλη, πολλοί τον βλέπουν ως έναν αντιστασιακό, έναν άνθρωπο που τόλμησε να σταθεί απέναντι στο καθεστώς του απαρτχάιντ, πληρώνοντας το τίμημα για τη δική του ηθική αντίσταση.

Ο Δημήτρης Τσαφέντας γεννήθηκε το 1918 στη Μοζαμβίκη από Κρητικό πατέρα και μητέρα μεικτής καταγωγής από τη Μοζαμβίκη, κάτι που τον τοποθετούσε αυτόματα σε μια δύσκολη θέση σε μια κοινωνία που οριζόταν από το χρώμα του δέρματος. Μεγαλώνοντας, βίωσε την απόρριψη και την περιθωριοποίηση, αφού δεν θεωρούνταν ούτε λευκός, ούτε έγχρωμος, δημιουργώντας του μια βαθιά αίσθηση αδικίας. Έζησε σε διάφορες χώρες και ταξίδεψε στον κόσμο, αναζητώντας ταυτότητα και σκοπό, αλλά παντού έβρισκε ρατσισμό και κοινωνικές ανισότητες…

Ο Τσαφέντας, που δούλευε ως κλητήρας στο κοινοβούλιο, μαχαίρωσε τον Φερβούρντ κατά τη διάρκεια μιας κοινοβουλευτικής συνεδρίασης. Η πράξη αυτή προκάλεσε σοκ στη Νότια Αφρική και διεθνώς, καθώς ο Φερβούρντ ήταν μια από τις πιο ισχυρές πολιτικές προσωπικότητες στη χώρα εκείνη την εποχή.

Μετά τη σύλληψή του, ο Τσαφέντας ισχυρίστηκε ότι διέπραξε τη δολοφονία επειδή δεν μπορούσε να ανεχτεί το σύστημα του απαρτχάιντ και την καταπίεση που ζούσαν οι “έγχρωμοι“. Οι αρχές, ωστόσο, τον χαρακτήρισαν ψυχικά διαταραγμένο και απέδωσαν τη δολοφονία σε ψυχική ασθένεια, χωρίς να δώσουν έμφαση στα πολιτικά κίνητρά του. Κατά τη διάρκεια της δίκης, διαγνώστηκε με σχιζοφρένεια, και αντί να εκτελεστεί, φυλακίστηκε σε ψυχιατρικές συνθήκες, όπου πέρασε το υπόλοιπο της ζωής του σε άθλιες συνθήκες. Κατά τη διάρκεια της κράτησής του παρέμεινε σίγουρος για την ανάγκη της πράξης του. Φέρεται να είπε σε δύο Έλληνες ιερείς που τον επισκέφθηκαν το 1994 πως «ένοχος είσαι όχι μόνο όταν διαπράττεις ένα έγκλημα, αλλά και όταν δεν κάνεις τίποτα για να το εμποδίσεις όταν έχεις την ευκαιρία». Συνέχισε αναφέροντας τον Ναζίμ Χικμέτ «αν δεν καώ, αν δεν καείς, αν δεν καούμε, πώς θα νικήσει το φως το σκοτάδι;». Τον Οκτώβριο του 1999 ο Τσαφέντας πέθανε από πνευμονία ενώ ακόμα κρατούνταν.

Η δολοφονία του Φερβούρντ έμεινε στην ιστορία ως μια πράξη αντίστασης κατά του ρατσιστικού καθεστώτος της Νότιας Αφρικής, και η φιγούρα του Τσαφέντα προκαλεί συζητήσεις μέχρι σήμερα, με κάποιους να τον θεωρούν ψυχικά ασθενή και άλλους ήρωα που στάθηκε απέναντι στην καταπίεση του απαρτχάιντ.

Η παράσταση «Σκότωσα τον νταή του απαρτχάιντ»

Ο σκηνοθέτης Κοραής Δαμάτης αναφέρει τι ήταν αυτό που του κέντρισε το ενδιαφέρον στην προσωπικότητα του Δημήτρη Τσαφέντα και σκηνοθέτησε την παράσταση «Σκότωσα τον νταή του απαρτχάιντ»: “Γεννήθηκα στην Αφρική. Εκεί μεγάλωσα, εκεί άκουσα τους πρώτους ήχους, είδα τα ιδιαίτερα χρώματα αυτής της μυστηριακής ηπείρου, εκεί τους διαφορετικούς ανθρώπους, γλώσσες, πολιτισμούς… Μια μακρινή πολύπλοκη συγγένεια ένιωσα διαβάζοντας τον δισυπόστατο ήρωα που ζωντανεύει με την γλαφυρή γραφή του ο Γιώργος Δαμιανός.

Όταν μου έφερε το βιβλίο ο φίλος μου Νίκος Ιωαννίδης και μου πρωτομίλησε για τον Τσαφέντα, πρέπει να πω ότι δεν είχα ιδέα, δεν είχα ξανακούσει καν το όνομα, δεν ήξερα τίποτα. Σιγά σιγά και μέσα από το γραπτό του Γιώργου άρχισα να ψάχνω, να διαβάζω, να μαθαίνω… Εκεί ένιωσα, όπως σας είπα πριν, αυτήν την μακρινή, -σαν παλιά γνωριμία άλλης εποχής- συνάντηση με τον Δημήτρη Τσαφέντα κι άνοιξε ο δρόμος για να τον γνωρίσω καλύτερα”.

Τι είναι όμως αυτό που παρακίνησε τον Νίκο Ιωαννίδη προκειμένου να ερμηνεύσει τον Δημήτρη Τσαφέντα; Ο Νίκος Ιωαννίδης απαντά πως “αρχικά, μιλάμε για μια αληθινή ιστορία. Ένα γεγονός που θα μπορούσε να αλλάξει την ιστορία της Νότιας Αφρικής, αν ένα ολόκληρο σύστημα δεν κινδύνευε να καταρρεύσει. Η πράξη του Δημήτρη Τσαφέντα, να μαχαιρώσει τον πρωθυπουργό μέσα στο κοινοβούλιο, ήταν πολιτική. Ακραία, ναι, αλλά ενάντια σε ένα σύστημα που για χρόνια εξόντωνε μαύρους, ακόμα και μικρά παιδιά. Στην παράσταση ο Τσαφέντας λέει: «Καθημερινά σκότωναν χιλιάδες μαυράκια τριών και τεσσάρων χρονών, δίνοντάς τους ψωμί με τριμμένο γυαλί». Ποιος, λοιπόν, να δικάσει ποιον;

Ο Τσαφέντας ήξερε τι έκανε και δεν κρύφτηκε. Δεν το έκανε από απόσταση, αλλά μέσα στο κοινοβούλιο, πρόσωπο με πρόσωπο. Σιώπησε για 33 χρόνια σε φυλακές και ψυχιατρεία, μένοντας πιστός στα λόγια του: «Είσαι ένοχος όχι μόνο όταν διαπράττεις ένα έγκλημα, αλλά και όταν δεν κάνεις τίποτα για να το αποτρέψεις».

Αυτά τα γεγονότα ήταν ο λόγος που επέλεξα αυτό το έργο. Η παράσταση «Σκότωσα τον νταή του απαρτχάιντ» δεν είναι μια βιογραφία του Δημήτρη Τσαφέντα. Είναι μια διαδρομή ψυχολογική, κοινωνική, συναισθηματική, και προσωπική για τον άνθρωπο που έζησε τον ρατσισμό, την αδικία, τη μοναξιά και την απαξίωση σε μια σκληρή εποχή. Είναι η ιστορία ενός ανθρώπου που ακόμα και σήμερα θα μπορούσε να ζει ανάμεσά μας”.

Γιατί, όμως ο Δημήτρης Τσαφέντας παραμένει ως σήμερα μια αμφισβητούμενη προσωπικότητα;

“Γιατί η πράξη του ακόμα και σήμερα θίγει συμφέροντα. Και παραμένει αμφισβητούμενη η πρόθεση των υποστηρικτών του….μάλλον…” απαντά ο Νίκος Ιωαννίδης.

Και συνεχίζει μιλώντας για τις δυσκολίες του ρόλου του: “Οι δυσκολίες και οι προκλήσεις αυτού του ρόλου είναι πολλές και βαθιές. Ο ήρωας που υποδύομαι έχει ήδη ζήσει για χρόνια σε απόλυτη απομόνωση, υπό συνεχή βασανιστήρια. «Ξύλο πρωί, βράδυ. Δε βαρέθηκαν;» λέει ο ίδιος με ειρωνεία.

Το σώμα του είναι σακατεμένο, και η σωματική κινησιολογία που πρέπει να αποτυπώσω στη σκηνή δείχνει έναν άνθρωπο που έχει χάσει τη φυσική του υγεία.

Ακόμα μεγαλύτερη πρόκληση είναι η ψυχική του κατάρρευση. Το μυαλό του, τα συναισθήματά του, οι επιθυμίες και οι αναμνήσεις του έχουν διαλυθεί. Ο τρόπος που αντιλαμβάνεται πια τη ζωή και το παρελθόν του έχει αλλάξει ριζικά. Προσπαθώ να κατανοήσω έναν άνθρωπο που έχει στερηθεί την ανθρώπινη αξιοπρέπεια καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του.

Μελετώντας το έργο του Γιώργου Δαμιανού μαζί με τον σκηνοθέτη, Κοραή Δαμάτη, στόχος μας δεν ήταν απλώς να αναδείξουμε την πράξη του Τσαφέντα ως σύμβολο, αλλά να φωτίσουμε τις αντιφάσεις, τις ρωγμές και τα πάθη του, γιατί ακόμα και οι λεγόμενοι ήρωες δεν είναι άφθαρτοι ή ιδανικοί. Έτσι λοιπόν, η θεατρική διασκευή του έργου από τον Κοραή είχε αυτόν το στόχο και αποτέλεσμα.

Μια σημαντική σκηνική επιλογή ήταν να είναι ο ήρωας γυμνός. Μια επιλογή τόσο ρεαλιστική όσο και βαθιά συμβολική, για τον χαρακτήρα. Τέλος, είναι η πρώτη φορά που ερμηνεύω έναν μονόλογο. Η μοναξιά και η έκθεση που μου προκαλεί αυτή η συνθήκη πάνω στη σκηνή με έναν τρόπο με φέρνουν ακόμα πιο κοντά στην ψυχολογική κατάσταση του Δημήτρη Τσαφέντα”.

Στο δελτίο τύπου υπάρχει ένας υπότιτλος ‘’η αλήθεια πίσω από το μύθο’’. Ποια είναι η αλήθεια για αυτό το μυθικό πρόσωπο που πρέπει να γνωρίσει το κοινό;
Ο Κοραής Δαμάτης αναφέρει χαρακτηριστικά πως “ο Αγώνας του είναι η Αλήθεια του. Να γνωρίσει το κοινό τη θηριώδη αντοχή του σε κάθε είδους βία που είχε υποστεί, στον χλευασμό, στην περιφρόνηση, στις κακουχίες, στην παντελή έλλειψη αγάπης, τρυφερότητας και φιλίας. Η ζωή του περιθωριακού Δημήτρη Τσαφέντα είναι μάθημα υπομονής για να μπορέσει κάποιος να επιβιώσει”.

Και συνεχίζει προσπαθώντας να εξηγήσει γιατί μέχρι σήμερα είναι άγνωστη στους περισσότερους ανθρώπους η εξαιρετικά ενδιαφέρουσα ιστορία του Δημήτρη Τσαφέντα “Γιατί το αποφάσισε το σύστημα μιας κλειστής, σκληρής μειονότητας που κυβερνούσε το κράτος της Νοτίου Αφρικής. Αποφάσισε όχι μόνο να τον τιμωρήσει, αλλά ουσιαστικά να τον διαγράψει…σαν να μην είχε υπάρξει ποτέ, σαν να μην είχε γεννηθεί! Άνθρωπος χωρίς ταυτότητα για πολλά χρόνια”.

Συντελεστές

Κείμενο: Γιώργος Δαμιανός
Δραματουργική επεξεργασία – Σκηνοθεσία: Κοραής Δαμάτης
Σκηνικά: Παύλος Ιωάννου
Video Art:Πορφύρης Κάρολος
Κίνηση : Άννα Αθανασιάδη
Μουσική επιμέλεια: ab-occasion
Φωτογραφίες παράστασης: Γιώργος Στριφτάρης

Ερμηνεύει ο Νίκος Ιωαννίδης