Ο Χαράρι για την πολιτική και τα λάθη

Ο Ισραηλινός ιστορικός συγγραφέας Yuval Noah Harari είναι ένας μάγος της εκλαϊκευσης του επιστημονικού λόγου. Δεν λείπουν σήμερα τα μελλοντολογικά επιστημονικά έργα, ούτε οι απίθανες μυθοπλασίες: Σπανίζουν όμως οι συγγραφείς που κατορθώνουν να επικοινωνούν με τον αναγνώστη με εύληπτο και συναρπαστικό τρόπο, ενώ αναφέρονται σε σύνθετα και παγκόσμιας εμβέλειας επιστημονικά θέματα (αναμιγνύοντας πχ ιστορία, βιολογία, τεχνολογία). Γι΄αυτό ο Χαράρι διαβάζεται τόσο πολύ και επηρεάζει.

Στο νέο του βιβλίο (Nexus, 2024)* ο αναγνώστης άνετα θα διακρίνει μια αλλαγή κέντρου βάρους. Στα προηγούμενα έργα οι αναπτύξεις του για την ανθρωπολογία, τις θρησκείες, την ιστορία, την τεχνητή νοημοσύνη και τις προοπτικές τους κυριαρχούσαν, ενώ δεν έλειπαν καθόλου στην περίμετρο οι αναγωγές σε κοινωνικοπολιτικές ανισότητες που παρεισφρέουν στην τεχνολογία. Αυτή τη φορά όμως η πολιτική στο έργο του παίρνει κεντρική θέση και διαχέεται. Σε έναν ακόμη πιο στενό πυρήνα** μάλιστα συναντά κανείς τη δημοκρατία, την πολιτική, και το θέμα μας, τη σχέση της με τα λάθη.

Αν λοιπόν σε κάποιους αναγνώστες η σύλληψη του σημερινού τίτλου, που αναμιγνύει δημοκρατία και λάθη, φαίνεται παράδοξη, όλα έχουν την πεζή εξήγησή τους: Είχα προσέξει  το θέμα από χρόνια, γράφοντας*** για την πληροφορική  και για την επιείκεια: Για  το εργαλείο δηλαδή που συνέλαβε η αθηναϊκή δημοκρατία προκειμένου  να διορθώνει τα ανθρώπινα λάθη, όχι μόνο στο πεδίο της δικαιοσύνης αλλά και στις επιστήμες γενικά.

Αφού λοιπόν ο Χαρράρι θυμηθεί τη λατινοχριστιανική ρήση  «το σφάλλειν είναι ανθρώπινο, η επιμονή στο λάθος διαβολική», στο βιβλίο του αναπτύσσει: Στον υπολογιστή κατά τον προγραμματισμό οι σχεδιαστές ορίζουν έναν υπέρτατο στόχο, ώστε οι λύσεις να μπορούν να ευθυγραμμίζονται μεταξύ τους καθώς και με αυτόν και να αποφεύγονται τα λάθη. Τί θα γίνει όμως, αν ένας στόχος είναι ασαφής και/ή τα προϊόντα του αλγορίθμου προσκρούσουν κατά την εφαρμογή στην πραγματικότητα; Θέτοντας αρχικά τους στόχους οι άνθρωποι δεν μπορούν να είναι τέλειοι. Ο υπολογιστής ωστόσο αναμένεται στη συνέχεια να επιμείνει «διαβολικά», παράγοντας πιθανώς κάποια καταστροφή ή κάποια στρατηγική ήττα.

Στην περίπτωση  των ζωντανών ανθρώπινων δικτύων σκέψης και δράσης, τα πράγματα εξελίσσονται πολύ διαφορετικά. Οι άνθρωποι διαβουλεύονται με διαλογική συζήτηση, διορθώνοντας ο ένας τον άλλο. Ίσως η θεμελιακότερη για το διάλογο κατά τη δημοκρατία σκέψη του Αριστοτέλη ήταν,  ότι κανείς μόνος του δεν βρίσκει την αλήθεια, αλλά πολλοί μαζί εισφέροντας από κάτι ο καθένας κάπου φθάνουν****. Σωστά τώρα ο Χαράρι παρατηρεί, ότι στις ανθρώπινες κουβέντες και στις δημοκρατικές σχέσεις υπάρχουν μηχανισμοί αυτοδιόρθωσης που περιοδικά αναθεωρούν και διορθώνουν πορείες και στόχους, αποφεύγοντας τα τετελεσμένα.

Είναι άραγε τόσο καθοριστική αυτή η ιδέα, για να υποστηριχθεί μια ιεράρχηση αξιοπιστίας ανάμεσα στην ανθρώπινη και τη μηχανική σκέψη; Προφανώς μόνη δεν αρκεί, άλλωστε στη φιλοσοφία και στην επιστημολογία οι απόψεις είναι άπειρες, ενώ  το Nexus ογκώδες και πολύπτυχο θέτει πάμπολλα ζητήματα. Με κανένα τρόπο όμως δεν πρέπει να περάσει αυτή απαρατήρητη.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

*Nexus. A Brief History of Information Networks from the Stone Age to AI, Fern Press (Penguin, 2024), στα ελληνικά από εκδ. Αλεξάνδρεια.

**Κεφ. 4 Errors: The Fantasy of Infallibility (Πλάνες. Η φαντασία του αλάθητου),  κεφ.8. Fallible: The Network is often Wrong (Σφαλερό: Το δίκτυο συχνά κάνει λάθος).

***Ν. Παρασκευόπουλου, περιοδ. Πολυμήχανο, πληροφορική και επιείκεια, 3 (1998) 5-6, Ο επιεικής αλγόριθμος. Από την αριστοτελική σκέψη στην τεχνητή νοημοσύνη (Έκδ. Ινστιτούτου Νεοελληνικών Σπουδών ΑΠΘ, 2024). Επίσης βλ. ήδη τη μελέτη Μιχ. Σταθόπουλου, Δικαιοσύνη ως επιείκεια εντός του δικαίου και πέραν αυτού, στον Τιμητικό Τόμο για τον Προκόπιο Παυλόπουλο, έκδ. Σάκκουλα Αθήνα – Θεσσαλονίκη (2024) σελ. 205κε.

****Μετά τα Φυσικά Α, α’ έλαττον, 993α30 – 993β4.