Oliver Ressler: “Οι πετρελαϊκές εταιρείες επενδύουν και στο artwashing”

“Αντίσταση στον όλεθρο κατά την κρίσιμη μετάβαση“. Η φράση αυτή που κρούει τον κώδωνα της κλιματικής κρίσης και όλα όσα σημαίνει για τον πλανήτη και τον σύγχρονο άνθρωπο είναι ο τίτλος μιας ενδιαφέρουσας ανοιχτής εκδήλωσης στο Ινστιτούτο Γκαίτε την Τετάρτη 6 Νοεμβρίου.

Κεντρικός ομιλητής ο βραβευμένος καλλιτέχνης Oliver Ressler, στο έργο του οποίου συνυπάρχουν η καλλιτεχνική πρακτική και η πολιτική δράση, με προσανατολισμό την κλιματική δικαιοσύνη. Το ντοκιμαντέρ του Ressler με τίτλο “Carbon and Captivity”, φιλοξενήθηκε στη διεθνή έκθεση που διοργάνωσε το MedPhoto στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης Κρήτης, το 2024. Η ομιλία του στην Αθήνα έρχεται να συμβάλλει περαιτέρω στις αναζητήσεις για μια σύγχρονη και αναγκαία πολιτική οικολογία.

Λίγο πριν από την εμφάνισή του στο Γκαίτε ο Αυστριακός καλλιτέχνης, που ζει και εργάζεται στη Βιέννη, απάντησε σε μερικές ερωτήσεις του News 24/7 για τους τρόπους που η τέχνη “συναντά” τον οικολογικό ακτιβισμό.

Oliver Ressler – “Η εποχή που ο κόσμος διαπραγματευόταν με τις κυβερνήσεις έχει τελειώσει”

Όπως σημειώνει ο Ressler: “η εποχή που ο κόσμος διαπραγματευόταν με τις κυβερνήσεις φαίνεται να έχει τελειώσει, καθώς αυτές αποτυγχάνουν να βάλουν ένα τέλος στις καταστροφικές για το κλίμα δραστηριότητες. Την ίδια στιγμή, ωστόσο, εκατομμύρια άνθρωποι αποφασισμένοι να αποτρέψουν την πλανητική κλιματική κατάρρευση εντάσσονται σε κινήματα και αναλαμβάνουν συλλογική δράση, με στόχο να τερματίσουν τη λειτουργία ανθρακωρυχείων, εργοταξίων κατασκευής τερματικών σταθμών υγροποιημένου φυσικού αερίου και άλλων επιβαρυντικών για τα οικοσυστήματα σχεδιασμών“.

Στις ταινίες του, ο Ressler καταγράφει επί χρόνια αυτές τις κινηματικές διεργασίες και αναδεικνύει γεγονότα μαζικής πολιτικής ανυπακοής, ενώ ταυτόχρονα θέτει υπό αμφισβήτηση την ευρέως διαδεδομένη συνήθεια τού να αντιμετωπίζονται η “τέχνη” και ο “ακτιβισμός” ως διακριτές κατηγορίες.

Σε πολλά από τα έργα του, ιδίως στο “Barricading the Ice Sheets”, συνεργάζεται με αυτόχθονες καλλιτέχνες και ακτιβιστές. Τι κομίζουν αυτές οι συνεργασίες στη συζήτηση για την κλιματική κρίση;

Νομίζω ότι οι βασικές ιδέες των ιθαγενών ότι ο άνθρωπος είναι ένα συστατικό στοιχείο του φυσικού κόσμου, ότι είναι κεντρικό ζήτημα ο σεβασμός της φύσης και ότι συνεπώς όλες οι ενέργειές μας πρέπει να εξετάζονται σε σχέση με τον αντίκτυπό τους στη φύση, θα πρέπει να γίνουν πιο σημαντικές στη Δυτική σκέψη. Χωρίς να γενικεύουμε και να εξιδανικεύουμε τους αυτόχθονες λαούς, πολλές τοπικές κοινότητες εξακολουθούν να διατηρούν εδάφη και δάση, ενάντια στη συνεχή ώθηση για την καταστροφή αυτών των εδαφών μέσω της υλοτομίας, των εξορυκτικών δραστηριοτήτων, της δηλητηρίασης των ποταμών, της εμπορευματοποίησης των δασών (μέσω έργων αντιστάθμισης του άνθρακα).

Για μένα μοιάζει ρεαλιστική η πιθανότητα να πλησιάζει το τέλος του Δυτικού πολιτισμού όπως τον ξέρουμε. Τα κινήματα για την κλιματική δικαιοσύνη -με τους αυτόχθονες λαούς στο επίκεντρο- προσπαθούν να διατηρήσουν τη Γη ως χώρο για τη ζωή των ανθρώπων και όλων των έμβιων. Για τους αυτόχθονες λαούς η Αποκάλυψη (ενν. το τέλος του κόσμου) δεν είναι κάτι καινούργιο, αλλά κάτι που αναγκάστηκαν να υπομείνουν επί αιώνες. Σκεφτείτε τους αυτόχθονες πληθυσμούς στην Αμερική, όπου εκατομμύρια άνθρωποι σκοτώθηκαν μέσω γενοκτονίας, καταναγκαστικής εργασίας και θανατηφόρων ασθενειών – ή την υποδούλωση των Αφρικανών. Υπό αυτές τις οπτικές γωνίες, η Αποκάλυψη είναι μέρος της ιστορίας τους και επηρεάζει τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνονται τον κόσμο. Από αυτή την άποψη, είναι επίσης πιθανό πολλές αυτόχθονες κοινότητες να είναι καλύτερα εξοπλισμένες για να επιβιώσουν σε έναν κόσμο σε μόνιμο σοκ – έναν κόσμο σε κλιματική κατάρρευση.

Η τέχνη σας διερευνά συχνά τα «κατώτερα σημεία» των οικονομικών και οικολογικών συστημάτων, όπως το πετρέλαιο και άλλα ορυκτά καύσιμα. Πώς κάνετε αυτά τα πολύπλοκα, μερικές φορές “κρυμμένα” συστήματα ορατά και κατανοητά για τους θεατές, ειδικά για εκείνους που μπορεί να μην είναι εξοικειωμένοι με τα οικονομικά ή τις βιομηχανίες εξόρυξης;

Πολλά από τα έργα μου αντιμετωπίζουν την εξόρυξη ή το ορυκτό κεφάλαιο μέσα από το πρίσμα του κλιματικού ακτιβισμού, δηλαδή μέσα από πράξεις μαζικής πολιτικής ανυπακοής. Συμμετείχα σε πολυάριθμες δράσεις κρατώντας κάμερα, και το υλικό που κατέγραψα κατά τη διάρκεια των διαδηλώσεων συχνά έχει γίνει η αφετηρία μιας ταινίας. Σε άλλες περιπτώσεις, όταν εργάστηκα για τη δέσμευση και αποθήκευση άνθρακα (CCS) στο Τεχνολογικό Κέντρο Mongstad στη Νορβηγία, ακολούθησα διαφορετική προσέγγιση. Η πρόσβαση σε έναν χώρο που συνήθως είναι απρόσιτος για το κοινό ήταν πολύ δύσκολη. Και έπειτα υπάρχει το πρόβλημα του να γυρίσεις μια ταινία για ένα θέμα που οι περισσότεροι άνθρωποι εκείνη την εποχή (2019) αγνοούσαν εντελώς. Αυτό σήμαινε ότι μέσα στην ταινία έπρεπε επίσης να εξηγήσω στο κοινό μου τι είναι το CCS. Η ταινία Carbon and Captivity (2020), είναι ένας περίεργος συνδυασμός μιας παιδαγωγικής προσέγγισης -εξηγώντας τι είναι- και διεκδικώντας τη θέση μου ενάντια στην τεχνολογία, τονίζοντας παράλληλα ότι η βιομηχανία είναι έτοιμη να επενδύσει δισεκατομμύρια ευρώ για να το προωθήσει.

[[***Για να μετριαστεί η υπερθέρμανση του πλανήτη έχει προταθεί νέα τεχνολογία δέσμευσης άνθρακα που ονομάζεται δέσμευση και αποθήκευση άνθρακα (CCS). Στη διαδικασία CCS, το διοξείδιο του άνθρακα διαχωρίζεται πρώτα από άλλα αέρια που περιέχονται στις βιομηχανικές εκπομπές. Στη συνέχεια συμπιέζεται και μεταφέρεται σε μια τοποθεσία που είναι απομονωμένη από την ατμόσφαιρα για μακροχρόνια αποθήκευση. Οι κατάλληλες θέσεις αποθήκευσης μπορεί να περιλαμβάνουν γεωλογικούς σχηματισμούς, όπως βαθείς αλατούχους σχηματισμούς (ιζηματογενή πετρώματα των οποίων οι πόροι είναι κορεσμένοι με νερό που περιέχει υψηλές συγκεντρώσεις διαλυμένων αλάτων), άδειες δεξαμενές πετρελαίου και φυσικού αερίου ή τον βαθύ ωκεανό.]]

Τελικά, αποφάσισα ότι αυτό θα μπορούσε να γίνει μόνο μέσω μιας σειράς κεφαλαίων/ενοτήτων με πολύ διαφορετικές μορφές. Στο πρώτο κεφάλαιο της ταινίας χρησιμοποίησα τη μορφή μιας επιστολής που μιλάει για την ιστορική ευθύνη αυτής της γενιάς να τερματίσει την παγκόσμια θέρμανση εντός της τρέχουσας δεκαετίας – ένα έργο που κάποιοι υποστηρίζουν ότι είναι αδύνατο. Στο δεύτερο κεφάλαιο παρακολουθούμε έναν μηχανικό που εργάζεται στο Τεχνολογικό Κέντρο Mongstad. Μαθαίνουμε για την τεχνολογική διαδικασία και την προσπάθεια της βιομηχανίας να παρουσιάσει το CCS ως εργαλείο «για τη δημιουργία πράσινης ενέργειας στο μέλλον», «κάνοντας αυτή την πράσινη επανάσταση στη βιομηχανία», όπως το διατυπώνει ο μηχανικός του TCM. Η κάμερα ακολουθεί τον μηχανικό σε στυλ Direct Cinema.

Αυτή η εταιρική προπαγάνδα δεν θα μπορούσε να μείνει αναπάντητη. Ως εκ τούτου, το τρίτο κεφάλαιο προσπαθεί να διατυπώσει μια κριτική του CCS, επισημαίνοντας τις λανθασμένες υποθέσεις και τα ψέματα της πετρελαϊκής βιομηχανίας, καθώς και το έγκλημα κατά της ανθρωπότητας που συνιστά η συνέχιση του εξορυκτικού μοντέλου. Βλέπουμε ένα μη επανδρωμένο αεροσκάφος να σαρώνει το βιομηχανικό τοπίο του Τεχνολογικού Κέντρου Mongstad σαν να ήταν, ή ίσως είναι, τόπος εγκλήματος. Τέλος, η τέταρτη ενότητα της ταινίας εφιστά την προσοχή μας στις διαρροές CO2 στις υπόγειες εγκαταστάσεις αποθήκευσης και καλεί τη δράση για το κλίμα να δημιουργήσει άλλες «ρωγμές» – όχι στα κοιτάσματα του βυθού, αλλά στο οικονομικό κεφάλαιο.

Με ποιους τρόπους πιστεύετε ότι η τέχνη μπορεί να προωθήσει ουσιαστικά την αλλαγή στην αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης και της κοινωνικής αδικίας;

Αν ενδιαφέρεστε για το μέλλον της ζωής στον πλανήτη, υπάρχουν πολλές δυνατότητες να εργαστείτε ως καλλιτέχνης, κάνοντας δουλειά σε σχέση και σε συνεργασία με προοδευτικά κοινωνικά κινήματα. Φοβάμαι ότι η πάλαι ποτέ πρακτική του καλλιτέχνη που κάθεται κλεισμένος στο στούντιο γίνεται όλο και πιο παρωχημένη, κυνική και άσχετη... Ήδη τώρα βλέπουμε κάποιους καλλιτέχνες να αναλαμβάνουν την ευθύνη της τεκμηρίωσης δράσεων και της δημιουργίας εργαλείων που μπορούν να χρησιμοποιηθούν για τη διάδοση του λόγου και τη διεύρυνση των δραστηριοτήτων κατά της εξόρυξης.

Άλλοι συμμετέχουν στη διαμόρφωση της οπτικής εμφάνισης των ομάδων, δημιουργώντας εργαλεία που μπορούν να χρησιμοποιηθούν στην επιτόπου δράση. Κάποιοι συνεργάζονται στο σχεδιασμό της “χορογραφίας” μαζικών δράσεων πολιτικής ανυπακοής. Άλλοι δημιουργούν νέα δίκτυα συνεργασίας και υποστηρίζουν ιθαγενείς ή μη προνομιούχες κοινότητες σε ζώνες θυσίας. Πιστεύω ότι όλα αυτά είναι πολύ σημαντικές δραστηριότητες. Το 2021 επιμελήθηκα μια έκθεση στο Museumsquartier της Βιέννης, Overground Resistance, η οποία περιελάμβανε μόνο καλλιτέχνες που εργάζονται σε και με κινήματα κλιματικής δικαιοσύνης. Η διευρυμένη έκθεση συνέχισε να ταξιδεύει στην Κύπρο και τον Ισημερινό στη συνέχεια.

Οι πετρελαϊκές εταιρείες διεθνώς επενδύουν και στο artwashing

Μπορεί η τέχνη να επηρεάσει πραγματικά τέτοια βαθιά ριζωμένα συστήματα, οικονομικές δομές, εμπεδωμένα επιχειρηματικά μοντέλα;

Θα ήταν αφελές να προσποιούμαστε ότι οι καλλιτέχνες μπορούν να αμφισβητήσουν το ορυκτό κεφάλαιο. Αυτό μπορεί να γίνει μόνο όταν οι καλλιτέχνες ευθυγραμμιστούν με τα κοινωνικά κινήματα και τις πολιτικές οργανώσεις που στοχεύουν στη διάλυση αυτής της θανάσιμης συμβίωσης των πετρελαϊκών εταιρειών και των εθνικών κρατών που επιδοτούν και επιτρέπουν στις επιχειρήσεις αυτές να καταστρέφουν την ατμόσφαιρα της γης.

Οι πετρελαϊκές εταιρείες διεθνώς επενδύουν σε μεγάλο βαθμό όχι μόνο στο greenwashing του καταστροφικού επιχειρηματικού τους μοντέλου, αλλά και στο artwashing – μέσω της παροχής χρημάτων σε μουσεία, θέατρα και όπερες. Αυτό είναι ένα άλλο πεδίο όπου οι καλλιτέχνες μπορούν να δραστηριοποιηθούν, προσπαθώντας να εκδιώξουν το ορυκτό κεφάλαιο από τα πολιτιστικά μας ιδρύματα. Το Liberate Tate έδωσε ένα τέλειο παράδειγμα όταν κατάφερε να διώξει την BP από τις γκαλερί Tate στην Αγγλία πριν από μερικά χρόνια.

Η κατάρρευση του κλίματος είναι ένα παγκόσμιο ζήτημα, κάθε τρεις και λίγο κυκλοφορούν επιστημονικές μελέτες για το περιβάλλον, όπου βλέπουμε ανείπωτες καταστροφές ως αποτέλεσμα της κλιματικής κρίσης, ωστόσο φαίνεται να αισθανόμαστε ότι έχουμε όλο το χρόνο του κόσμου για να αναλάβουμε δράση. Τι… δεν πάει καλά με εμάς;

Δεν θα πήγαινα τόσο μακριά ώστε να πω ότι κάτι δεν πάει καλά με τους ανθρώπους. Είμαστε αναγκασμένοι να ζούμε σε ένα οικονομικό σύστημα που βασίζεται στη συνεχή ανάπτυξη και βάζει στο επίκεντρο το κέρδος για τους λίγους. Η ιστορία δείχνει ότι η οικονομική ανάπτυξη οδηγεί πάντα σε αύξηση των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα- και είναι πολύ απίθανο μια πράσινη οικολογική μετάβαση να μειώσει τις εκπομπές παγκοσμίως, καθώς βασίζεται σε έναν νέο γύρο μαζικής εξόρυξης και επομένως συχνά καταστροφής των οικολογικών συστημάτων που λειτουργούν ακόμη. Πιστεύω ότι για να διατηρήσουμε τη ζωή στη γη πρέπει να θέσουμε σε εφαρμογή ένα νέο οικονομικό σύστημα που θα θέτει στο επίκεντρο την επιβίωση των ανθρώπων και της ζωής. Δεν νομίζω ότι υπάρχει χώρος για τις βαριά ρυπογόνες πολυεθνικές εταιρείες και τους υπερπλούσιους δισεκατομμυριούχους ιδιοκτήτες τους σε έναν τέτοιο κόσμο.

Ποιοι ευθύνονται για την υπερθέρμανση της Γης;

Και τελικά αν έπρεπε να εντοπίσετε ένα, ποιο θα λέγατε ότι είναι το πιο σημαντικό ζήτημα στην ατομική μας συμπεριφορά ως παγκόσμιων πολιτών όσον αφορά την κλιματική κρίση;

Είναι πολύ σημαντικό να αλλάξει ο καθένας τη δική του συμπεριφορά και να εξετάσει τις επιπτώσεις της προσωπικής του κατανάλωσης πάνω στο κλίμα. Προσωπικά, παίρνω το νυχτερινό τρένο όποτε είναι δυνατόν – ακόμη και όταν το αεροπλάνο είναι φθηνότερο. Δεν οδηγώ, δεν τρώω κρέας, μειώνω τη θερμοκρασία του δωματίου το χειμώνα. Βέβαια, το να εστιάζουμε στο αποτύπωμα άνθρακα του κάθε ανθρώπου εισήχθη ως τακτική των ίδιων των εταιρειών πετρελαίου όταν συνειδητοποίησαν ότι δεν έχει πλέον αποτέλεσμα ο δεκαετής αρνητισμός τους να συζητήσουν για το κλίμα. Το προσωπικό αποτύπωμα άνθρακα είναι μια στρατηγική των εταιρειών για να συσκοτίσουν την κεντρική τους ευθύνη για την οικολογική καταστροφή.

Πολύ πιο σημαντικό θεωρώ είναι να κυνηγήσουμε τις οντότητες που ευθύνονται σε μεγάλο βαθμό για την υπερθέρμανση της Γης, οι οποίες είναι οι πιο ρυπογόνες πολυεθνικές εταιρείες. Δεν θα είναι δυνατόν να κερδίσουμε αυτόν τον αγώνα χωρίς να ρυθμίσουμε σε μεγάλο βαθμό τον τρόπο με τον οποίο οι επιχειρήσεις εξάγουν, ρυπαίνουν, οργανώνουν την εργασία, παράγουν και μεταφέρουν τα προϊόντα τους σε παγκόσμιο επίπεδο.

Ο Oliver Ressler παράγει εγκαταστάσεις, έργα στο δημόσιο χώρο και ταινίες σχετικά με την οικονομία, τη δημοκρατία, το ρατσισμό, την κλιματική κατάρρευση, τις μορφές αντίστασης και τις κοινωνικές εναλλακτικές λύσεις. Έχει ολοκληρώσει σαράντα δύο ταινίες που έχουν προβληθεί σε χιλιάδες εκδηλώσεις κοινωνικών κινημάτων, καλλιτεχνικών ιδρυμάτων και κινηματογραφικών φεστιβάλ. Ο Ressler είχε ολοκληρωμένες ατομικές εκθέσεις στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, Ζάγκρεμπ, στο Neuer Berliner Kunstverein, στο MNAC – Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, Βουκουρέστι, στο SALT Galata, Κωνσταντινούπολη, στο Centro Andaluz de Arte Contemporaneo, Σεβίλλη, στο State of Concept, Αθήνα. Έχει συμμετάσχει σε περισσότερες από 400 ομαδικές εκθέσεις, συμπεριλαμβανομένων των μπιενάλε στην Ταϊπέι, τη Λυών, το Γκιούμρι, τη Βενετία, την Αθήνα, το Κεμπέκ, το Τζέτζου, το Κίεβο και στην Documenta 14, Κάσελ, 2017. www.ressler.at.