ΓΙΑΤΙ ΒΛΕΠΟΥΜΕ ΞΑΝΑ ΠΑΝΤΟΥ ΠΛΑΣΤΙΚΑ ΚΑΛΑΜΑΚΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ;

Παρά την απαγόρευση των πλαστικών καλαμακίων μίας χρήσης στην Ελλάδα από τον Ιούλιο του 2021, παρατηρείται η επανεμφάνισή τους στην αγορά, ιδίως τους τελευταίους μήνες.

Αυτό οφείλεται εν πολλοίς στην εκμετάλλευση ενός “παραθύρου” του νόμου, που επιτρέπει τη διάθεση “επαναχρησιμοποιούμενων πλαστικών καλαμακίων”. Πολλές επιχειρήσεις διαθέτουν καλαμάκια που χαρακτηρίζονται ως “επαναχρησιμοποιούμενα”, αν και στην πράξη χρησιμοποιούνται μόνο μία φορά, παρακάμπτοντας έτσι την απαγόρευση.

Επιπλέον, η έλλειψη αποτελεσματικών ελέγχων και η ανεπαρκής επιβολή προστίμων έχουν συμβάλει στην ανεξέλεγκτη κυκλοφορία αυτών των προϊόντων. Ορισμένες επιχειρήσεις εκμεταλλεύονται την ελλιπή γνώση των καταναλωτών και διαθέτουν πλαστικά καλαμάκια ως επαναχρησιμοποιούμενα, χωρίς να πληρούν τις απαραίτητες προδιαγραφές.

Η κατάσταση αυτή υπογραμμίζει την ανάγκη για αυστηρότερους ελέγχους, επιβολή προστίμων και καλύτερη ενημέρωση των καταναλωτών σχετικά με τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις των πλαστικών προϊόντων, πράγματα που πολλάκις έχει σημειώσει το WWF σε επιστολές προς τους αρμόδιους φορείς και τις ανακοινώσεις του. Ακόμη, η οικονομική πίεση από την άνοδο του κόστους ζωής και τις πληθωριστικές πιέσεις οδηγεί πολλές επιχειρήσεις να επιλέγουν φθηνότερες, βραχυπρόθεσμες λύσεις, αντί να επενδύσουν σε πιο φιλικά προς το περιβάλλον προϊόντα.

Τα υπάρχοντα δεδομένα δείχνουν με τον πλέον κατηγορηματικό τρόπο ότι, αν και έχουν γίνει σημαντικά βήματα προς την κατεύθυνση της μείωσης των πλαστικών αποβλήτων, η αποτελεσματική εφαρμογή των κανονισμών παραμένει ένα δύσκολο εγχείρημα. Για όλα τα παραπάνω, το Magazine είχε την ευκαιρία να συνομιλήσει με τον υπεύθυνο σε θέματα αποτυπώματος του WWF Ελλάς, Αχιλλέα Πληθάρα.

Πέντε χρόνια μετά τη ψήφιση από το ευρωκοινοβούλιο για την απαγόρευση των πλαστικών μιας χρήσης, τα πλαστικά καλαμάκια και λοιπά είδη, έχουν επιστρέψει για τα καλά στην αγορά. Πώς εξηγείται αυτό το φαινόμενο; Έχει να κάνει με “παραθυράκια” στην ελληνική εφαρμογή;

Πράγματι, το 2019 η Ευρωπαϊκή Ένωση θέσπισε την οδηγία (ΕΕ) 2019/904 για τον περιορισμό των επιπτώσεων που προκαλούν ορισμένα πλαστικά προϊόντα. Μεταξύ άλλων, η ΕΕ αποφάσισε να θέσει εκτός αγοράς κάποια προβληματικά είδη μιας χρήσης, όπως πλαστικά πιάτα και μαχαιροπίρουνα, καλαμάκια, αναδευτήρες, μπατόνετες, ποτήρια και σκεύη από φελιζόλ. Η Ελλάδα ήταν μια από τις πρώτες χώρες που ενσωμάτωσε την οδηγία στο εθνικό δίκαιο, τον Οκτώβριο του 2020 (νόμος 4736/2020), προκαλώντας στο σύνολο της ελληνικής κοινωνίας, αλλά και στις περιβαλλοντικές οργανώσεις, πολύ θετικές εντυπώσεις. Για όλα αυτά τα είδη μιας χρήσης δόθηκε μια «περίοδο χάριτος» ως τον Μάιο του 2021, ενώ από τον Μάιο του 2021 έπρεπε να πάψει ολοκληρωτικά η κυκλοφορία τους στην ελληνική αγορά.

Παρά όμως, τις θετικές αυτές εξαγγελίες από πλευράς πολιτείας, η συνέχεια ήταν αρκετά διαφορετική και όχι τόσο φιλόδοξη, δυστυχώς. Δεν θα ήταν υπερβολή να πούμε πως κατά την περίοδο χάριτος υπήρχαν διαθέσιμα στην αγορά λιγότερα τέτοια πλαστικά είδη από ό,τι σήμερα. Και ενώ αρκετές επιχειρήσεις παραγωγής και εμπορίας τέτοιων ειδών έχουν συμμορφωθεί με το νόμο, υπάρχει ακόμα ένας διόλου ευκαταφρόνητος αριθμός επιχειρήσεων που βάφτισαν σε μια νύχτα τα πλαστικά καλαμάκια και άλλα είδη ως «επαναχρησιμοποιούμενα» και συνέχισαν να τα διαθέτουν ανενόχλητες στην αγορά.

Ο λόγος που αυτά τα επιβλαβή για το περιβάλλον είδη κατακλύζουν ακόμα την αγορά σχετίζεται κυρίως με την ανυπαρξία ελέγχων εκ μέρους της Πολιτείας. Ο νόμος προβλέπει συγκεκριμένες κυρώσεις για τις επιχειρήσεις παραγωγής και εμπορίας που παραβαίνουν τα όσα ορίζει ο νόμος, όμως έως σήμερα οι αρμόδιες αρχές ελέγχου έχουν πραγματοποιήσει ελάχιστες προσπάθειες επιβολής των προβλεπόμενων ποινών και κυρώσεων.

Να θυμίσουμε στο κοινό για ποιο λόγο η ΕΕ αποφάσισε την απαγόρευσή τους; Πώς και πόσο επιβαρύνουν το περιβάλλον μας;

Η πλαστική ρύπανση διογκώνεται χρόνο με το χρόνο παγκοσμίως. Οι επιστήμονες εκτιμούν ότι αν δεν ληφθούν μέτρα έως το 2050 η θάλασσα θα έχει περισσότερα πλαστικά τεμάχια απ’ ό,τι ψάρια. Σε αυτό το πλαίσιο, το 2019 η Ευρωπαϊκή Ένωση αποφάσισε να εξετάσει επισταμένως το πρόβλημα και να λάβει μέτρα θεσμικού χαρακτήρα, δίνοντας κατά προτεραιότητα, μεγαλύτερη έμφαση σε εκείνα τα προβληματικά είδη που εντοπίζονται συχνότερα ως απορρίμματα σε θάλασσα και ακτές. Τέτοια προβληματικά πλαστικά μιας χρήσης είναι τα αποτσίγαρα, τα πλαστικά μπουκάλια και τα ποτήρια, τα καπάκια, τα καλαμάκια, τα πλαστικά πιάτα και μαχαιροπίρουνα, τα υγρά μαντηλάκια, κ.ά.

Ανάλογα με τη διαθεσιμότητα ή όχι εναλλακτικών για αυτά τα είδη, η ΕΕ αποφάσισε να λάβει διαφορετικά μέτρα πολιτικής. Έτσι για παράδειγμα, για τα πλαστικά μπουκάλια και καπάκια θεώρησε ότι είναι δύσκολο να αποσυρθούν από την αγορά κι έτσι επέβαλλε κανόνες για να μην αποσπάται το καπάκι από το μπουκάλι και να επιτευχθεί η συλλογή του 90% των πλαστικών μπουκαλιών που διατίθεται στην αγορά. Για άλλα είδη όμως, όπως τα πλαστικά καλαμάκια και τα πλαστικά πιάτα, η ΕΕ είδε πως υπάρχουν πολλές εναλλακτικές και πως το μόνο ουσιαστικό μέτρο που μπορεί να αποδώσει αποτελεσματικά για να μειωθεί η ρύπανση από αυτά τα είδη είναι η πλήρης απαγόρευσή τους. Με απλά λόγια, η απαγόρευση δεν έγινε για να τιμωρήσουν οι Ευρωπαίοι τους Έλληνες λάτρες του φρέντο, αλλά γιατί δεν υπήρχε άλλος καλύτερος τρόπος για να μειωθεί η ρύπανση στο θαλάσσιο οικοσύστημα, και κατ’ επέκταση, οι επιπτώσεις στα είδη πανίδας, αλλά και εν τέλει στον άνθρωπο από τα συγκεκριμένα προβληματικά πλαστικά μιας χρήσης.

Σχετικά με το μέγεθος του προβλήματος της πλαστικής ρύπανσης στη χώρα μας, αρκεί να αναφέρουμε πως η Ελλάδα είναι ο 8ος μεγαλύτερος παραγωγός πλαστικών προϊόντων στη Μεσόγειο, και μόνο ένα εξαιρετικό μικρό ποσοστό από τα προϊόντα αυτά (σχεδόν το 7%) ανακυκλώνεται.

Από τα πλαστικά είδη μιας χρήσης που διατίθενται και πάλι στην αγορά, ποια είναι τα πλέον επικίνδυνα και γιατί;

Από τη στιγμή που όλα μπορεί να καταλήξουν στο περιβάλλον, όλα είναι εξίσου επικίνδυνα και δεν μπορεί επιστημονικά να γίνει κάποιος διαχωρισμός, με βάση τον βαθμό που επηρεάζουν το περιβάλλον.

Ωστόσο, μέσα από το πρόγραμμα παράκτιας παρακολούθησης της πλαστικής ρύπανσης, «Υιοθέτησε μια παραλία», γνωρίζουμε ποια είναι τα πλαστικά απορρίμματα που εντοπίζονται πιο συχνά στις ελληνικές παραλίες: τα αποτσίγαρα-φίλτρα, κομμάτια πλαστικών (από 2,5 έως 50 εκ.), τα πλαστικά καπάκια ποτών και νερού, καθώς και τα καλαμάκια. Tα συγκεκριμένα υλικά, μαζί με τα μικρά κομμάτια διογκωμένης πολυστερίνης (φελιζόλ) αποτελούν τα πέντε πιο συχνά ευρήματα στις «υιοθετημένες» παραλίες εντός της χώρας.

Τι ισχύει για τα βιοδιασπώμενα καλαμάκια και εν γένει πλαστικά είδη; Είναι ασφαλή για το περιβάλλον και αν ναι, σε τι βαθμό;

Τα βιοδιασπώμενα καλαμάκια δεν εξαιρούνται από την απαγόρευση. Στις συνθήκες που επικρατούν στο φυσικό περιβάλλον έχει αποδειχθεί πως τέτοια είδη δεν βιοαποδομούνται εύκολα, με αποτέλεσμα να παραμένουν στο περιβάλλον για παραπάνω χρονικό διάστημα απ’ ό,τι θα θεωρούνταν αποδεκτό. Οπότε, ούτε τα βιοδιασπώμενα καλαμάκια μας προσφέρουν μια βιώσιμη εναλλακτική.

Προβλήματα υπάρχουν και με τα χάρτινα καλαμάκια όπως έχουν δείξει πρόσφατες έρευνες. Τελικά ποια είναι η λύση απέναντι σε ένα θέμα που θίγεται καθημερινά στις συζητήσεις μεταξύ των πολιτών;

Πράγματι, έρευνες δείχνουν πως και τα χάρτινα καλαμάκια ενδέχεται να παρουσιάζουν προβληματικές ιδιότητες, κυρίως λόγω ύπαρξης σε αυτά επικίνδυνων χημικών ουσιών. Βέβαια, ας μην πάθουμε αυτό που αποκαλείται γνωστική ασυμφωνία, δηλαδή να εστιάσουμε στα πρόβλημα των χάρτινων και να ξεχάσουμε τα προβλήματα των πλαστικών καλαμακιών. Διότι εκτός των προβλημάτων στη θαλάσσια ζωή και στο περιβάλλον, στα πλαστικά καλαμάκια έχουν επίσης ανιχνευθεί επικίνδυνα χημικά (τα λεγόμενα forever chemicals), τα οποία είναι εξαιρετικά ανθεκτικά και επιβλαβή και για την ανθρώπινη υγεία.

Τα καλαμάκια είναι κλασικό παράδειγμα της αποτυχίας που προκαλεί η έλλειψη ενημέρωσης των πολιτών. Κανείς εκ μέρους της Πολιτείας δεν ενημέρωσε εύληπτα τους πολίτες ότι η απαγόρευση δεν αποτελεί ένα καπρίτσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Το πλαστικό καλαμάκι απαγορεύτηκε για πληθώρα πολύ σοβαρών λόγων, όπως το ότι:

• Βρίσκεται μέσα στο top-10 των απορριμμάτων που εντοπίζονται συχνότερα στις παραλίες και θάλασσες, προκαλώντας ρύπανση στο φυσικό περιβάλλον.
• Αποτελεί ένα προϊόν που δεν μπορεί να ανακυκλωθεί.
• Είναι ένα προϊόν που σύμφωνα με την αξιολόγηση επιπτώσεων που έκανε η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, μπορεί να μεταφέρει βλαπτικούς μικροοργανισμούς και μικρόβια.
• Μπορεί εύκολα να το καταπιούν τα θαλάσσια είδη, με θανάσιμες συνέπειες.
• Αποτελεί επίσης, ένα αντικείμενο για το οποίο υπάρχουν σήμερα πολλές και βιώσιμες εναλλακτικές στην αγορά.

Αυτοί ήταν οι λόγοι που οδήγησαν στην απαγόρευση. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή εκτίμησε πως αν δεν λαμβανόταν κανένα μέτρο, το 2030 θα κατέληγαν στη θάλασσα συνολικά 372 εκατομμύρια πλαστικά καλαμάκια σε ετήσια βάση. Η λογική λοιπόν, απαγόρευση θα αποτρέψει αυτή την εισροή.

Άλλοι πολίτες διατείνονται ότι θα έπρεπε να ληφθούν πρώτα μέτρα για άλλα πλαστικά. Όμως κανείς εκ μέρους της Πολιτείας δεν εξήγησε ότι η Ευρωπαϊκή οδηγία και η ελληνική νομοθεσία προβλέπουν πληθώρα άλλων ενεργειών και για άλλα προβληματικά πλαστικά, όπως για παράδειγμα για τα δίχτυα αλιείας, τα μπουκάλια, τα αποτσίγαρα, κλπ.

Κάναμε πολύ μεγάλο θέμα ένα στην πραγματικότητα ασήμαντο ζήτημα. Η ανθρωπότητα δεν πήγε μπροστά χάρη στα καλαμάκια, και προφανώς, θα συνεχίσει να προχωρά και χωρίς αυτά. Οι καλύτερες επιλογές που έχουμε είναι αρχικά να μάθουμε να χρησιμοποιούμε ξανά τα χείλη μας, χωρίς πλαστικές παρεμβολές, κι αν δεν μπορούμε χωρίς καλαμάκι, μπορούμε να επιλέξουμε προϊόντα πραγματικά πολλαπλών χρήσεων, όπως τα ανοξείδωτα ή τα γυάλινα. Καλή επιλογή επίσης, είναι το καλαμάκι από στέλεχος σιταριού, ένα ελληνικό προϊόν που αξιοποιεί ό,τι η φύση προσφέρει.

Το πρόβλημα με τα πλαστικά είδη υπάρχει και σε άλλα κράτη της ΕΕ, ή είναι και αυτό ένα “ελληνικό φαινόμενο” μη εφαρμογής της νομολογίας;

Στις περισσότερες χώρες της ΕΕ ο νόμος εφαρμόζεται ορθά και ελάχιστοι πλέον ασχολούνται. Μπορείς να δεις, βέβαια, και σε άλλες χώρες, διάσπαρτά να πωλούνται κάποια απαγορευμένα είδη, αλλά δεν θα τα δεις στην έκταση που συμβαίνει στη χώρα μας.

Αναμφισβήτητα, πρόκειται για ένα καθαρά ελληνικό φαινόμενο η ύπαρξη νόμων που τελικά δεν εφαρμόζονται. Ο νόμος για τα προβληματικά πλαστικά μιας χρήσης δεν είναι ο μοναδικός νόμος που δεν εφαρμόζεται ή που εφαρμόζεται ατελώς στη χώρα μας. Μάλλον το περίεργο είναι να δούμε νόμο να εφαρμόζεται σωστά. Κι όλα αυτά λόγω ανυπαρξίας ελέγχων, ανυπαρξίας μηχανισμού παρακολούθησης και ανυπαρξίας ενημέρωσης των πολιτών που ιδανικά, θα έπρεπε να αισθανθούν μέρος της λύσης.

Υπάρχει κάποια απάντηση από πλευράς υπουργείου σε σχέση με την εφαρμογή των ελέγχων αλλά και με τα πλαστικά είδη που διατίθενται ως “επαναχρησιμοποιούμενα”;

Το υπουργείο μάλλον έχει αποδεχθεί πως ο νόμος δεν εφαρμόζεται σωστά και πως οι έλεγχοι που έχουν γίνει ως σήμερα δεν επαρκούν. Σύμφωνα με στοιχεία του υπουργείου το 2023 διενεργήθηκαν συνολικά 1.078 έλεγχοι, κυρίως από την Διϋπηρεσιακή Μονάδα Ελέγχου Αγοράς (ΔΙΜΕΑ) και δευτερευόντως από τον Ελληνικό Οργανισμό Ανακύκλωσης (ΕΟΑΝ). Από τους ελέγχους αυτούς διαπιστώθηκαν 197 παραβάσεις και έχουν επιβληθεί πρόστιμα ύψους συνολικά 259.800 ευρώ. Αυτοί οι έλεγχοι είναι σταγόνα στον ωκεανό. Για να πούμε πως κινούμαστε προς τη σωστή κατεύθυνση, θα πρέπει να γίνουν τουλάχιστον δεκαπλάσιοι και να μην επικεντρώνονται στον τελικό καταναλωτή, αλλά να εστιάζουν κυρίως στην παραγωγή και εμπορία τέτοιων ειδών.

Όσον αφορά τα βαφτισμένα «επαναχρησιμοποιούμενα» είδη, το υπουργείο εξέδωσε δύο εγκυκλίους το τον Μάιο και τον Ιούνιο του 2024, όπου προσφέρει διευκρινίσεις, κάνοντας σαφές πως αυτά τα είδη δεν μπορούν να θεωρηθούν επαναχρησιμοποιούμενα και ως εκ τούτου εντάσσονται στο καθεστώς απαγόρευσης (εγκύκλιοι ΥΠΕΝ/ΓρΓΓΦΠΥ/53567/1343 από 20.05.2024 και ΥΠΕΝ/ΓρΓΓΦΠΥ/62904/1608 από 10.06.2024). Δυστυχώς, όμως, και εδώ οι εγκύκλιοι δεν έχουν συνοδευτεί με ελέγχους, με αποτέλεσμα από τη μια μεριά, οι επιχειρήσεις να συνεχίζουν να πωλούν παράνομα τα προϊόντα αυτά και από την άλλα, οι πολίτες θεωρούν λανθασμένα πως όντως, πρόκειται για επαναχρησιμοποιούμενα και άρα νόμιμα προϊόντα, αφού τα βρίσκουν κανονικά προς πώληση.

Βλέποντας να συνεχίζουν οι κακές πρακτικές, το WWF Ελλάς κατέθεσε αναφορά τον Οκτώβριο του 2024 προς τη ΔΙΜΕΑ και τον ΕΟΑΝ όπου παραθέτει λίστα 58 ενδεικτικών επιχειρήσεων παραγωγής και πώλησης πλαστικών μιας χρήσης που διαθέτουν προς πώληση στα διαδικτυακά καταστήματά τους τέτοια απαγορευμένα είδη. Με την αναφορά το WWF Ελλάς ζητά να ελεγχθούν αυτές οι επιχειρήσεις, διότι εκτός του ότι η πώληση αυτών των ειδών επιβαρύνει το περιβάλλον, προάγει την παραπληροφόρηση, αλλά και τον αθέμιτο ανταγωνισμό, καθώς πολλές επιχειρήσεις που έχουν συμμορφωθεί με τις διατάξεις του νόμου διαμαρτύρονται για το οικονομικό πλεονέκτημα που έχουν αποκτήσει επιχειρήσεις, οι οποίες εξακολουθούν να διαθέτουν προς πώληση τέτοια είδη.

Γιατί απουσιάζει κατά τη γνώμη σας μια ευρύτερη καμπάνια ευαισθητοποίησης περί ανακύκλωσης στη χώρα μας; Οι Έλληνες ανακυκλώνουν σωστά;

Απουσιάζει γιατί πολύ απλά κανείς ποτέ στην ελληνική Πολιτεία δεν σκέφτηκε ότι ο μόνος τρόπος επιτυχίας της ανακύκλωσης στη χώρα μας περνά μέσα από την ενεργή συμμετοχή του πολίτη. Οι πολίτες ως σήμερα είναι σχεδόν απόντες από την εξίσωση της διαχείρισης των αστικών αποβλήτων. Δεν έχει προηγηθεί καμιά προσπάθεια σοβαρής ενημέρωσης, κανένας διάλογος με την κοινωνία, και καμιά προσπάθεια για ουσιαστική κοινωνική συμμετοχή.

Όμως, η επιτυχία της διαχείρισης αποβλήτων περνά μέσα από την ίδια την κοινωνία. Απαιτείται ουσιαστική εμπλοκή των πολιτών- καταναλωτών, με στόχο την αλλαγή της δικής τους συμπεριφοράς. Απαιτούνται δράσεις ενημέρωσης σε εθνικό και τοπικό επίπεδο, ακόμα και σε επίπεδο γειτονιάς. Απαιτούνται επίσης, δράσεις διαβούλευσης όχι μόνο σε επίπεδο κεντρικού σχεδιασμού αλλά και για πολιτικές που αφορούν το τοπικό επίπεδο. Χρειάζεται επιπρόσθετα η πρόληψη και η ορθή διαχείριση των αποβλήτων να ενταχθούν στο ωρολόγιο πρόγραμμα των σχολείων ώστε να εκπαιδευτούν οι αυριανοί πολίτες πάνω σε σωστές βάσεις. Ταυτόχρονα, θα πρέπει όλοι οι λαμβάνοντες τις αποφάσεις στον χώρο της διαχείρισης των αποβλήτων να καταλάβουν πως ο βασικότερος τρόπος για αλλαγή συμπεριφοράς είναι να δημιουργήσουν ένα καλό πλαίσιο διαχείρισης των αστικών αποβλήτων. Δεν μπορεί για παράδειγμα να είμαστε στο 2024 και ακόμα να έχουμε δυο κάδους για τα σκουπίδια (μπλε και πράσινο), να μην υπάρχει καλή χωριστή διαλογή και να μην υπάρχουν κατάλληλα οικονομικά εργαλεία.

Οι Έλληνες σήμερα δεν ανακυκλώνουν σωστά. Είμαστε ουραγοί στην Ευρώπη, καθώς η χώρα μας παρουσιάζει ένα από τα χαμηλότερα ποσοστά ανακύκλωσης στην Ευρώπη. Άλλοι δεν ξέρουν πώς να το κάνουν σωστά, άλλοι δεν ενδιαφέρονται. Αλλά μπορούμε να αλλάξουμε, αν η Πολιτεία σχεδιάσει σωστά και δείξει τα οφέλη που θα προκύψουν για το οικογενειακό εισόδημα, την κοινωνία, την οικονομία, τη δημόσια υγεία και τέλος, για το περιβάλλον. Δυστυχώς όμως, σήμερα αντί η κυβέρνηση να σχεδιάζει για πρόληψη αποβλήτων, μέσω της επαναχρησιμοποίησης και της ανακύκλωσης, στρέφεται υπέρ της μαζικής καύσης των σκουπιδιών, παρόλο που αποτελεί μια πολυέξοδη και το σημαντικότερο, επιβλαβή μέθοδο διαχείρισης των αποβλήτων.

*Ο Αχιλλέας Πληθάρας είναι υπεύθυνος σε θέματα αποτυπώματος, WWF Ελλάς