SUSAN MEISELAS: “ΟΣΟ ΟΙ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΔΙΕΚΔΙΚΟΥΝ, ΤΟΣΟ ΑΥΞΑΝΕΤΑΙ Η ΒΙΑ ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΤΟΥΣ”

Το βιογραφικό της είναι τόσο εντυπωσιακό όσο και ο τρόπος που ξεδιπλώνει τις σκέψεις της αναφορικά με το πάθος της, τη φωτογραφία ντοκιμαντέρ. Η σπουδαία φωτογράφος Susan Meiselas έχει περάσει πέντε ολόκληρες δεκαετίες απαθανατίζοντας απλούς ανθρώπους μέσα στις αναταράξεις της ζωής και της ιστορίας. Τα έργα της στο πλαίσιο της έκθεσης του ΕΜΣΤ “Κι αν οι γυναίκες κυβερνούσαν τον κόσμο” 4, ρίχνουν φως σε “δωμάτια” όπου ασκείται ενδοοικογενειακή και έμφυλη βία.

Μία από τις σπουδαιότερες φωτογράφους ντοκιμαντέρ, η Meiselas είναι πρόεδρος του Ιδρύματος Magnum και μέλος του Magnum Photos από το 1976, και στα φωτογραφικά της έργα καταγράφει σημαντικά κοινωνικά και πολιτικά ζητήματα σε παγκόσμιο επίπεδο. Από πολέμους και παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων έως θέματα που αφορούν την πολιτιστική ταυτότητα και τη βιομηχανία του σεξ, το φωτογραφικό της έργο θέτει κρίσιμα ερωτήματα για την πρακτική του ντοκιμαντέρ και τη πολυπρισματική σχέση μεταξύ φωτογράφου και θέματος.

Το περασμένο καλοκαίρι στην ξενάγηση που έκανε η ίδια, στο πλαίσιο της έκθεσης του ΕΜΣΤ την παρακολουθήσαμε εν δράσει να εξηγεί πώς προσέγγισε ξανά και ξανά γυναίκες που επιβίωσαν από ενδοοικογενειακή κακοποίηση, για τη δημιουργία των έργων “Archives of Abuse” (1991-1992) και “A Room of Their Own” (2015-2017). Μέσα από φωτογραφίες, προφορικές και γραπτές μαρτυρίες, κολάζ, αφίσες και βίντεο, τα έργα της είναι μία γροθιά στο στομάχι.

Η Susan Meiselas επέστρεψε στην Αθήνα και τη συναντήσαμε με την ευκαιρία μιας ενδιαφέρουσας πρωτοβουλίας, λίγο πριν τη Διεθνή Ημέρα για την Εξάλειψη της Βίας κατά των Γυναικών (25 Νοεμβρίου). Το ΕΜΣΤ με την μονάδα απεξάρτησης 18 Άνω, υπό την καθοδήγηση του φωτογράφου-ειδικού θεραπευτή Γιάννη Βασταρδή, διοργάνωσαν δύο εργαστήρια οπτικής αφήγησης με εισηγήτριες την Meiselas και τη καλλιτέχνιδα Luciana Pinchiero. Συνεργάστηκαν με μία ομάδα από την κλειστή δομή γυναικών και με μια δεύτερη ομάδα με γυναίκες που έχουν ολοκληρώσει το πρόγραμμα. Μέσα από κολάζ και αυτοσχέδια βιβλία οι συμμετέχουσες μοιράστηκαν πτυχές των προσωπικών τους ιστοριών για την δημιουργία προσωπικών αφηγήσεων. Μια επιλογή του υλικού που δημιουργήθηκε σε διάλογο των συμμετεχόντων του εργαστηρίου με την Susan Meiselas θα παρουσιαστεί ως μέρος της έκθεσης στο ΕΜΣΤ – για τον τελευταίο μήνα της διάρκειάς της.

Στη συνάντησή μας στο cafe του ΕΜΣΤ μετά την ολοκλήρωση των εργαστηρίων δεν έκρυψε την κούραση, αλλά και την απόλυτη ικανοποίησή της.

Η κουβέντα μας όμως ξεκίνησε πιο… πολιτικά. Γεννημένη στη Βαλτιμόρη το 1948, και με σπουδές στο Χάρβαρντ και ταξίδια σε όλη την Αμερική και σε όλο τον κόσμο δεν θα μπορούσαμε να μην μιλήσουμε για την επανεκλογή του Τραμπ και τις πολιτικές που φαίνεται ότι θα εφαρμόσει και στα θέματα που “αγγίζουν” τις γυναίκες και όχι μόνο.

Με δεδομένο ότι το έργο σας έχει και πολιτική διάσταση, και βλέποντας στα social media ότι έχετε στηρίξει ξεκάθαρα την Κάμαλα Χάρις για την προεδρία, πώς πιστεύετε ότι η επανεκλογή του Τραμπ θα επηρεάσει ζητήματα όπως τα δικαιώματα των γυναικών, το μεταναστευτικό κλπ. Ποιες είναι οι σκέψεις σας;

“Είναι ακόμα πολύ φρέσκο, παρόλο που ήταν αναμενόμενο. Όχι ότι θα κέρδιζε, ότι θα έδινε τη μάχη. Στην πραγματικότητα, και από ό,τι διάβασα σήμερα, δεν πήρε την πλειοψηφία των ψήφων στις Ηνωμένες Πολιτείες. Πήρε λιγότερο από το 50%. Αλλά παρόλα αυτά, προφανώς έχει πάρει στον έλεγχο σε περισσότερους τομείς εξουσίας από ό,τι περιμέναμε. Νομίζω ότι η εκλογή του θα έχει αντίκτυπο σε πολλούς τομείς. Και κάθε μέρα υπάρχει άλλη μία ανακοίνωση για κάποιο πρόσωπο που το τοποθετεί σε μια κυβερνητική θέση, και δεν μπορείς να φανταστείς ότι θα εκπληρώσει ουσιαστικά και με ενσυνείδητο τρόπο τις ευθύνες που θα έχει.

Από την άλλη, οι γυναίκες ψήφισαν για να προστατεύσουν τα δικαιώματά τους σε επτά από τις δέκα πολιτείες – κάτι πολύ σημαντικό. Δεν νομίζω ότι μπορεί να το υπονομεύσει αυτό. Αλλά όλο αυτό δίνει την αίσθηση ότι θα μπούμε σε μια περίοδο, σίγουρα για τα επόμενα δύο χρόνια, που θα είναι πολύ συγκρουσιακή, καταστροφική και διχαστική. Και είναι λυπηρό, όταν σκέφτεσαι ότι είχαμε μια διαφορετική επιλογή, κάποιον (Κάμαλα) που θα έφερνε τους ανθρώπους κοντά μέσα από ένα φάσμα πολιτικών συμφερόντων και διαφορών. Είναι δύσκολο να προβλέψεις πώς θα εξελιχθεί στην καθημερινότητα, αλλά σίγουρα είναι αποκαρδιωτικό. Και πρέπει να παλέψεις, βαθιά, μέσα σου για να παραμείνεις θετικός.”

Susan Meiselas – “Εδώ είμαστε, 35 χρόνια μετά, και η ενδοοικογενειακή βία δεν έχει εξαλειφθεί”

Μετά από μία 50ετία και τόσα πρότζεκτ πώς περιγράφετε τον ρόλο του “φωτογράφου ντοκιμαντέρ” και πώς έχει μεταβληθεί μέσα στα χρόνια;

“Νομίζω ότι ο φακός του ντοκιμαντέρ θα συνεχίσει να παρατηρεί και να καταγράφει ό,τι συμβαίνει στον κόσμο. Και είναι αναγκαίο να συνεχίσει να το κάνει. Ο φακός της φωτογραφικής του ντοκιμαντέρ έχει μια λειτουργία που είναι άμεση και παρέχει αποδείξεις. Είναι μια “οπτική” που εξετάζει όσα μπορούν να οδηγήσουν τους ανθρώπους σε μια συγκεκριμένη κατανόηση των δυναμικών που εξελίσσονται. Αυτό δεν θα αλλάξει. Οι άνθρωποι θα συνεχίσουν να είναι αυτόπτες “μάρτυρες” σε όσα συμβαίνουν στον κόσμο. Νομίζω ότι το δύσκολο είναι να κατανοήσουμε τι μας φέρνει κοντά, ώστε να κάνουμε ό,τι μπορούμε για όσα γνωρίζουμε. Άκουγα μόλις τον Μπάιντεν να δίνει την τελευταία του ομιλία. Νομίζω πως δεν είναι μόνο το τι βλέπεις και πώς το βλέπεις, πώς το πλαισιώνεις. Είναι το πώς δημιουργείς συνεργασίες και πλατφόρμες που θα προσφέρουν την έκθεση που χρειάζεται ένα συγκεκριμένο ζήτημα. Υπάρχει πολλή δουλειά πίσω και μετά από τη δημιουργία των φωτογραφιών.

Οι φωτογραφίες, φυσικά, έχουν και μακροχρόνια ζωή. Εδώ είμαστε στο ΕΜΣΤ, όπου παρουσιάζονται έργα μου που τα έχω ξεκινήσει σχεδόν πριν από δέκα χρόνια. Κατά κάποιον τρόπο τα ξεκίνησα πριν από 35 χρόνια. Το πρώτο έργο της έκθεσης είναι από το 1990, όταν η ιδέα της ενδοοικογενειακής βίας δεν ήταν μέρος του δημόσιου διαλόγου. Ήταν μια πρόσκληση να κάνω κάτι πιο ορατό. Και αυτό έγινε κυριολεκτικά ορατό, μια και οι φωτογραφίες του “Archives of Abuse” τοποθετήθηκαν σε στάσεις λεωφορείων στο Σαν Φρανσίσκο. Ήταν μια πολύ ισχυρή πρόσκληση. Δεν ήταν εύκολο να σχεδιάσουμε μια στρατηγική που θα είχε τον αντίκτυπο που χρειαζόταν, ώστε να οδηγήσει τους ανθρώπους, σε αυτή την περίπτωση, σε μια γραμμή βοήθειας, έναν αριθμό που μπορούσαν να καλέσουν ανώνυμα, αν είχαν πρόβλημα ενδοοικογενειακής βίας.

Ήταν πριν δημιουργηθούν πολλά ιδρύματα για την προστασία των γυναικών, όπως καταφύγια για κακοποιημένες γυναίκες, νομικά συστήματα ή προγράμματα επανεκπαίδευσης της αστυνομίας. Ήταν μέρος ενός διαλόγου που οδήγησε σε πολλές δράσεις με την πάροδο του χρόνου. Αλλά, εδώ είμαστε, 35 χρόνια μετά. Η ενδοοικογενειακή βία δεν έχει εξαλειφθεί. Συνεχίζεται. Αν και οι νόμοι, και η δημόσια στάση απέναντι στις γυναίκες που είναι θύματα, έχουν κάπως αλλάξει, σίγουρα πρέπει τα ζητήματα αυτά να συνεχίσουν να εκτίθενται δημόσια. Και αισθάνομαι τιμή που το ΕΜΣΤ επέλεξε να φέρει αυτή τη δουλειά στην έκθεση “Πώς θα ήταν αν οι γυναίκες κυβερνούσαν τον κόσμο”.

Στην ξενάγηση για το έργο A Room of Their Own (2015-2017), μέσα σε όλα τα άλλα μας είπατε ότι επισκεφθήκατε ξανά τις γυναίκες που φωτογραφήσατε σε μια απόπειρα να δείτε τη συνέχεια της ζωής τους. Δημιουργείτε σχέσεις με τους ανθρώπους, και πώς ισορροπείτε ψυχικά βλέποντας τόση βία και κοινωνική αδικία.  

“Οι σχέσεις, για μένα, είναι το κλειδί για τη δουλειά μου. Νομίζω πως ένα πρώτο στάδιο είναι να χτίσεις σχέσεις κατά τη διάρκεια της δημιουργίας της δουλειάς. Αυτό νομίζω ότι είναι σαφές στην έκθεση, για παράδειγμα, στο καταφύγιο που δούλεψα. Δεν νομίζω ότι οι γυναίκες θα άνοιγαν τις πόρτες των ιδιωτικών τους δωματίων αν δεν αισθάνονταν άνετα μαζί μου. Αυτή είναι μία μορφή σχέσης.

Ακόμα και στην πρώιμη δουλειά μου, όταν φωτογράφιζα τις στρίπερ της εποχής (Carnival Strippers -1970), για εκτεταμένες περιόδους. Έπρεπε να μπω στην κοινωνία τους, στον μικρόκοσμό τους, στον κόσμο τους. Νομίζω ότι οι σχέσεις είναι πάντα ο άξονας της δουλειάς μου. Για μένα, μια φωτογραφία είναι μια έκφραση της σχέσης που έχεις χτίσει. Δεν μπορώ απλώς να τραβήξω φωτογραφίες τυχαία στον δρόμο ή να φωτογραφήσω μόδα. Κάνω συνειδητές επιλογές για το πού θα βρεθώ και τις σχέσεις που θα δημιουργήσω, ώστε να νιώσω ότι υπάρχει αξία στην ανταλλαγή αυτή, αντί να είναι μόνο μια δική μου ερμηνεία κάποιας εικόνας.

Όμως δεν μπορείς πάντα να επιστρέφεις ή να διατηρείς σχέσεις. Κάτι ενδιαφέρον και εκπληκτικό για μένα στο καταφύγιο που δούλεψα στο Ηνωμένο Βασίλειο ήταν ότι οι γυναίκες έρχονται και φεύγουν. Μένουν όσο αισθάνονται ότι το χρειάζονται και, όταν φεύγουν, δεν είναι υποχρεωμένες να αναφέρουν αν είναι καλά ή αν έχουν δυσκολίες στον δρόμο μπροστά τους. Αυτή η σχέση καθορίζεται από αυτές, όχι από το ίδρυμα. Ήταν ένα δυνατό μήνυμα ότι είναι ελεύθερες, ότι μπορούν να είναι ασφαλείς και ότι πάντα έχουν ένα μέρος να επιστρέψουν.

Όταν ολοκλήρωσα το ομώνυμο βιβλίο που δημιουργήσαμε εν μέρει μαζί, λίγες από αυτές τις γυναίκες ήταν ακόμα εκεί. Αυτό από μία πλευρά είναι υπέροχο, γιατί σημαίνει ότι προχώρησαν στη ζωή τους, αλλά προσωπικά με άφησε με ένα αίσθημα ανεκπλήρωτου, επειδή δεν μπορούσα να τους δώσω το βιβλίο που είχαμε δημιουργήσει μαζί και που ήταν το αποτέλεσμα της εμπλοκής τους. Όχι μόνο για να κλείσει ο κύκλος, αλλά για τη χαρά της συμμετοχής τους στη διαδικασία. Άφησα κάποια βιβλία στο καταφύγιο με ονόματα γραμμένα σε κάθε μία, αλλά δεν έμαθα ποτέ αν επέστρεψαν για να τα παραλάβουν.”

Πείτε μας για την επαφή με τις γυναίκες εδώ στην Ελλάδα από την μονάδα 18 Άνω…

“Τις τελευταίες τρεις μέρες δουλέψαμε σε ένα πολύ διαφορετικό είδος προγράμματος. Ένα πρόγραμμα για γυναίκες που παλεύουν με τον εθισμό και προσπαθούν να ξεφύγουν από αυτόν. Ένα δημόσιο πρόγραμμα που με εντυπωσίασε πάρα πολύ. Εντυπωσιάστηκα από το επίπεδο των πόρων και της δέσμευσης για να βοηθήσουν τις γυναίκες να πολεμήσουν τους “δαίμονές” τους και να ενδυναμωθούν. Το πρόγραμμα είχε πολλή ψυχοθεραπεία, αλλά και μια ενότητα που περιλαμβάνει εργαστήρια τέχνης – θέατρο, μουσική.

Το δικό μας εργαστήριο επικεντρώθηκε στη δημιουργία μέσω κολάζ. Ήταν πολύ προσωπικό και αρκετά βαθύ. Οι γυναίκες ήταν πολύ φιλόξενες. Ήξεραν τις ιστορίες τους και αισθάνονταν άνετα να τις μοιραστούν με απόλυτους ξένους, κάτι που είναι πολύ ασυνήθιστο. Οι περισσότεροι άνθρωποι δεν βρίσκουν έναν τρόπο να το κάνουν αυτό σε τόσο σύντομο χρονικό διάστημα. Περάσαμε τρία πρωινά μαζί, 3,5 ώρες κάθε φορά, χωρίς διαλείμματα. Ήταν πολύ συγκινητικό να είμαι μαζί τους και να βλέπω την ευχαρίστηση που ένιωθαν ανακαλύπτοντας ένα νέο μέσο για να εκφραστούν.”

“Είναι μια πολύ δύσκολη εποχή για τους ανθρώπους να δουλεύουν μαζί, όταν η κοινωνία σού λέει συνέχεια να κοιτάς τον εαυτό σου”

Τον τελευταίο καιρό οι γυναικοκτονίες και η βία κατά των γυναικών στην Ελλάδα είναι στην “ημερήσια διάταξη”.  Γιατί πιστεύετε ότι η βία αυξάνεται αντί να αποδυναμώνεται;

“Με έναν παράξενο τρόπο, φοβάμαι ότι όσο πιο δυνατές γίνονται οι γυναίκες, όσο περισσότερα απαιτούν και έχουν προσδοκίες από τον εαυτό τους, τόσο η αντίστιξη θα είναι η άσκηση βίας εναντίον τους, τόσο δημόσια όσο και ιδιωτική. Πρέπει να βρουν τρόπους να κάνουν τη δουλειά για τον εαυτό τους, κάτι που είναι από μόνο του πολύ δύσκολο. Νομίζω πως το να μιλάμε δημόσια για την ενδοοικογενειακή βία και την κακοποίηση είναι ένα μέρος της διαδικασίας.

Δεν προστατεύει τους ανθρώπους, αλλά τους δίνει τη γνώση που μπορεί να χρειαστούν για να ενδυναμωθούν. Ίσως πριν από 35 χρόνια, πίστευα ότι όσο περισσότερο μιλούσαμε και δείχναμε εικόνες της βίας ή του τι γίνεται, τόσο πιθανότερο θα ήταν ότι αυτή η γνώση θα βοηθούσε στη μείωση της συχνότητας του φαινομένου. Προφανώς, αυτό δεν ισχύει, ούτε στην Ελλάδα ούτε σε πολλά άλλα μέρη του κόσμου που βλέπουμε τι αντιμετωπίζουν οι γυναίκες.”

Πρωτοεργαστήκατε στο Magnum σε μια εποχή που υπήρχαν ελάχιστες γυναίκες (Όταν έγινε φωτογράφος του Magnum το 1976, ήταν μία από τις πέντε γυναίκες συνολικά). Το ότι είστε γυναίκα μόνο σας δυσκόλεψε ή μήπως ήταν κατά περιπτώσεις “βοηθητικό”; 

“Ενδιαφέρουσα ερώτηση… κοιτάζοντας πίσω νομίζω και τα δύο, πραγματικά. Η διαδρομή μου ήταν μια πρόκληση, γιατί έπρεπε να κρατήσω το δικό μου σύνολο αξιών, που σε ορισμένες περιπτώσεις ήταν αντίθετες με αυτές των συναδέλφων μου.

Ταυτόχρονα, με αποδέχτηκαν και με στήριξαν με πολλούς τρόπους. Νομίζω ότι για μένα ήταν σημαντικό να δω την κοινότητα των γυναικών να μεγαλώνει μέσα στο Magnum και να συμμετέχω στο να επηρεάσω και να διαμορφώσω αυτή την κοινότητα. Η οποία εξελίσσεται, μεγαλώνει και αντιμετωπίζει προκλήσεις. Είναι μια πολύ δύσκολη εποχή για τους ανθρώπους να δουλεύουν μαζί, όταν η κοινωνία σού λέει συνέχεια να κοιτάς τον εαυτό σου. Οπότε, το να δημιουργήσεις οποιοδήποτε είδος συλλογικότητας είναι έργο. Πρέπει να είσαι δεσμευμένος στην αξία τού να μοιράζεσαι και να στέκεσαι ενωμένος απέναντι στις συγκρούσεις γύρω μας.”

Βρεθήκατε ποτέ σε κίνδυνο κάνοντας όλα αυτά τα συναρπαστικά πράγματα όλα αυτά τα χρόνια; Φωτογραφίζοντας τους Σαντινίστας στη Νικαράγουα για παράδειγμα;

“Πολλές φορές. Υπήρξαν μερικά μέρη όπου πήρα σοβαρά σωματικά ρίσκα. Και φυσικά σε αυτό που κάνω υπάρχουν πάντα ψυχολογικοί κίνδυνοι. Κουβαλάω μέσα μου όλη την ιστορία, όλων των τόπων που έχω βρεθεί, με τρόπους που ακόμα και η ίδια δεν έχω συνειδητοποιήσει πλήρως. Μπορώ, ας πούμε, να είμαι ιδιαίτερα ευαίσθητη σε μια κατάσταση και να μου θυμίζει έναν άλλο τόπο. Είναι σημαντικό πιστεύω το να παραμένεις ευαίσθητη, ανοιχτή σε αυτό που προσφέρουν οι άλλοι, αλλά και στην ίδια σου την ιστορία… είναι μέρος της καλλιτεχνικής πρακτικής.”

Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης είναι ένα σύγχρονο είδος καταγραφής της πραγματικότητας – με την πολύ ευρεία έννοια ένα είδος μετα-ντοκιμαντερίστικης φωτογραφίας;  

“Μου πήρε πολύ χρόνο να καταλάβω τι σημαίνει να εμπλακείς με τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Ήμουν πολύ αργή στο να μπω στη λογική του Instagram. Κυρίως γιατί διαφαινόταν ότι η έμφαση ήταν στο πόσοι σε ακολουθούν, όχι στο να αποκαλύπτεις ή να κατανοείς κάποια αλήθεια. Είναι ένας πολύ περιορισμένος τρόπος, όσον αφορά το πόσες φωτογραφίες μπορείς να δείξεις, το μέγεθός τους ή το κείμενο που μπορείς να συνοδεύσεις. Αυτοί οι περιορισμοί μου φάνηκαν περίεργοι, να τροφοδοτείς ένα ανώνυμο κοινό μ’ αυτό τον τρόπο.

Βρίσκω μεγάλη ευχαρίστηση όταν βλέπω ανθρώπους να ξεφυλλίζουν ένα βιβλίο, να βρίσκονται σε μια έκθεση ή ακόμα και σε ένα περιοδικό. Οπότε, ήταν δύσκολο να καταλάβω τι θα μπορούσα εγώ να ανεβάσω σαν ανάρτηση ή τι με παρακινεί να αφηγηθώ μια ιστορία. Δεν είμαι επεκτατικός τύπος. Θα έλεγα ότι κάνω τη δουλειά μου με έναν πολύ περιορισμένο τρόπο.

Φυσικά, βλέπω τον αντίκτυπο των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Από την άλλη πλευρά, αν ήταν το 1978 και ήμουν στη Νικαράγουα, ίσως να είχα χρησιμοποιήσει το Instagram και να μην είχα δημοσιεύσει ποτέ τις φωτογραφίες μου σε περιοδικά. Καταλαβαίνω την αμεσότητα και την ένταση, και φαίνεται πολύ στην περίπτωση της Γάζας, με τους ανθρώπους να δίνουν φωνή στη μαρτυρία τους.

Εγώ προέρχομαι από μια κουλτούρα όπου η φωνή και η παρουσία μου ήταν πίσω από την κάμερα, όχι μπροστά της. Αλλά βλέπω τη δύναμη των ανθρώπων που τοποθετούν τον εαυτό τους στην πραγματικότητα που ζουν και πόσο ισχυρό είναι αυτό για εμάς τους υπόλοιπους. Το εκτιμώ και ακολουθώ συγκεκριμένους ανθρώπους σε συγκεκριμένα μέρη. Δεν με ενδιαφέρει, ξέρετε, τι έφαγαν ή τέτοια πράγματα. Σίγουρα το να βλέπεις τις ζωές που ζουν έχει μεγάλη δύναμη. ”

Τι έχετε να πείτε για το υλικό που δημιουργείται από την τεχνητή νοημοσύνη; Πώς αισθάνεστε γι’ αυτό; Τα πράγματα αλλάζουν πολύ γρήγορα.

“Ναι, και φαντάζομαι ότι θα το αντιμετωπίσουμε. Προσωπικά, ως άτομο, είμαι αρκετά παραδοσιακή. Μου αρέσει να γνωρίζω από πού προέρχονται τα πράγματα. Δεν είναι μόνο τη διαδικασία επαλήθευσης – κάτι που οι άνθρωποι εξετάζουν τώρα – δηλαδή πώς μπορείς να αποδομήσεις μια εικόνα ώστε να ξέρεις την πηγή της. Αυτό ίσως είναι σημαντικό τεχνικά.

Αλλά ανησυχώ ότι οι άνθρωποι θα πάψουν να καταγράφουν. Και όσο πιο εξελιγμένη γίνεται η τεχνητή νοημοσύνη, τόσο λιγότερο θα μπορούν να διακρίνουν πότε κάτι είναι ψεύτικο ή παραποιημένο. Σε ποιο βαθμό θα μπορούν να αναγνωρίσουν και να κατανοήσουν τι βλέπουν. Νομίζω ότι αυτά είναι τα ερωτήματα που θα προκύψουν. Όσο πιο εξελιγμένη γίνεται η τεχνητή νοημοσύνη, τόσο πιο εύκολα μπορούμε να χειραγωγηθούμε. Βασικά, νιώθω ότι μέρος της επιτυχίας του Τραμπ οφείλεται στη χειραγώγηση της πληροφορίας. Και ήταν ισχυρή.

Η αποτύπωση και η φωτογράφηση παραμένει κάτι σημαντικό αλλά θα πρέπει να βρεθούν τρόποι να φτάσει στο κοινό και να βιωθεί σε πολλαπλά περιβάλλοντα. Δεν θέλεις το μουσείο να απομονωθεί ως ο μόνος χώρος όπου μπορείς να δεις κάτι. Το μουσείο είναι ένα περιβάλλον για φαντασία, αλλά και για να δεις κάτι βασισμένο στα γεγονότα. Οπότε, ακόμα και το μουσείο πρέπει να βρει έναν τρόπο να προσεγγίσει ένα κοινό που να ξέρει τι βλέπει και να αναγνωρίζει την προέλευση του έργου που παρουσιάζεται.”

Επόμενος σταθμός και κάποια σχέδια;

“Δεν ξέρω. Μου αρέσει να μην ξέρω, είναι στον χαρακτήρα μου. Όταν ήρθαμε στην Ελλάδα, είχαμε την ιδέα να κάνουμε ένα εργαστήριο σε διάλογο με την έκθεση στο ΕΜΣΤ, αλλά δεν είχαμε ιδέα με ποιον ακριβώς θα δουλεύαμε, πώς θα ανταποκρίνονταν, τι θα δημιουργούσαν. Και σε μια εβδομάδα, το κοινό θα δει μέρος αυτού που δημιούργησαν οι γυναίκες που παλεύουν με τον εθισμό. Είναι συναρπαστικό να έχεις μια τέτοια ευκαιρία και δεν συμβαίνει συχνά.”