ΚΑΒΑΛΑ: Η ΠΟΛΗ ΤΟΥ ΚΑΠΝΟΥ

Η καλλιέργεια καπνού στα Βαλκάνια ξεκίνησε το 1636. Στην Ελλάδα τα πρώτα φυτά καλλιεργήθηκαν από δύο Γάλλους εμπόρους στη Θεσσαλονίκη. Τον 19ο αιώνα ο κεντρικός πόλος, μέσα στο έδαφος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, του διεθνούς εμπορίου του καπνού ανατολικού τύπου, ήταν η Καβάλα. Το καπνικό θέμα κυριάρχησε στην πόλη, κάνοντάς την να έχει διεθνή σημασία και να αποτελέσει ένα μεγάλο πολιτιστικό, θρησκευτικό, αλλά και εμπορικό κέντρο.

Μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους τον 20ο αιώνα, αλλά κυρίως μετά την ανταλλαγή πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας το 1923, η καλλιέργεια, η επεξεργασία και η εξαγωγή του καπνού απετέλεσαν τον κινητήριο μοχλό της Ελληνικής οικονομίας και της πολιτικής και κοινωνικής της εξέλιξης. Η Μακεδονία και η Θράκη με κέντρο την Καβάλα κατέστησαν ο μεγαλύτερος παραγωγός κι εξαγωγέας καπνού ανατολικού τύπου στο κόσμο.

Αυτή η οικονομική δραστηριότητα, που κατά κύριο λόγο βασιζόταν στην παραγωγή καπνού, αποτέλεσε βάση για την ενσωμάτωση του προσφυγικού πληθυσμού στην οικονομία της χώρας, αλλά και το κέντρο για κοινωνικούς αγώνες και πολιτικές συγκρούσεις.

Στην Ανατολική Μακεδονία και Θράκη, βέβαια, η συστηματική καλλιέργεια καπνού άρχισε γύρω στο 1821. Οι καπνοπαραγωγοί παρέδιδαν τα καπνά στους καπνεμπόρους που τα επεξεργάζονταν στις πόλεις Καβάλα, Ξάνθη, Δράμα, Ελευθερούπολη, Δοξάτο και σε αποθήκες μετά από μίσθωση.

Σύντομα οι μεγάλοι καπνεμπορικοί και εξαγωγικοί οίκοι, οικοδόμησαν ιδιόκτητες καπναποθήκες δαπανώντας τεράστια ποσά.

Το κύριο εξαγωγικό εμπόριο προς την Ευρώπη γινόταν από το λιμάνι της Καβάλας. Η πόλη από τα τέλη του 19ου αιώνα ήταν έδρα πολλών προξενείων που εξυπηρετούσαν τους εμπορικούς οίκους. Η ραγδαία ανάπτυξη του καπνεμπορίου ανέδειξε την Καβάλα, την τριετία 1909-1912, σε πρώτο εξαγωγικό λιμάνι με εξαγωγές πολλαπλάσιες και από αυτές που γίνονταν από τη Θεσσαλονίκη.

Οι πρώτες καπναποθήκες στην Καβάλα κτίζονται τη δεκαετία του 1860. Τα κτίρια αυτά είναι διώροφα, ορθογώνια και με πολλά ανοίγματα στη πρόσοψη. Επίσης είναι μονόχωρα, κτισμένα από πέτρα και ξύλο και οι στέγες τους είναι ξύλινες με κεραμίδια.

Χαρακτηρίζονται από τα πολλά συμμετρικά ανοίγματα και από τα τριγωνικά αετώματα των στεγών τους, που συχνά φέρουν φεγγίτες ορθογώνιους ή κυκλικούς.

Στην Καβάλα στις αρχές του 20ου αιώνα είχε διαμορφωθεί η παραθαλάσσια σειρά των καπνοθηκών.

Η πόλη έγινε το μεγαλύτερο κέντρο επεξεργασίας καπνού των Βαλκανίων. Οι εταιρίες ανήκαν σε καπνέμπορους διαφόρων εθνικοτήτων (Έλληνες, Τούρκους, Ούγγρους, Εβραίους κλπ).

Η ανάπτυξη του καπνού στην Καβάλα είχε ως αποτέλεσμα πολλοί εργάτες από τις γύρω περιοχές να μετακομίσουν σ’ αυτή. Έτσι, μεγάλο κύμα μεταναστών γέμισε την πόλη και τα καπνομάγαζα. Το 1921 στην Καβάλα υπήρχαν 4.654 καπνεργάτες, ενώ το 1922 με τον ερχομό των Ελλήνων της Μικράς Ασίας, του Πόντου και της Θράκης, ο αριθμός αυτός έφτασε τους 9.400. Ο αριθμός ρεκόρ
σημειώθηκε το 1925 με 12.543 καπνεργάτες. Οι εργάτες και οι κάτοικοι εκείνης της εποχής βέβαια ζούσαν κάτω από άθλιες συνθήκες, αφού δούλευαν πολλές ώρες και έπαιρναν πολύ χαμηλούς μισθούς. Επίσης ενώ τα καπνομάγαζα ήταν το κύριο μέρος που θα μπορούσαν οι κάτοικοι να βρουν εργασία, ήταν ανθυγιεινά με αποτέλεσμα οι εργάτες να έρχονται αντιμέτωποι με πολλές αρρώστιες.

Η καπνεργασία ήταν μία πολύ δύσκολη και επίπονη δουλειά και η θέση εργασίας τους δεν ήταν σίγουρη και μπορούσαν να απολυθούν πολύ εύκολα.

Οι καπνεργάτες στις αρχές του 20ου αιώνα αρχίζουν να διεκδικούν τα αιτήματα τους με πιο οργανωμένο τρόπο κάνοντας απεργίες και διαδηλώσεις. Η Καβάλα γίνεται κέντρο διεθνούς σημασίας λόγω του καπνού, αλλά ένας από τους λόγους είναι και το μαχητικό, ταξικό συνδικαλιστικό κίνημα των καπνεργατών της. Το πρωτογενές ανθρώπινο δυναμικό που δημιούργησε την τάξη των
καπνεργατών ήταν Έλληνες, Τούρκοι και Εβραίοι. Το σουλτανικό καθεστώς απαγόρευε αυστηρά την σύσταση σωματείων και τις μαζικές κινητοποιήσεις.

Στις 9 Ιουλίου του 1908 έγινε η ανακήρυξη του τουρκικού συντάγματος με το οποίο οι υπήκοοι της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας είχαν πολιτικές και συνδικαλιστικές ελευθερίες. Τότε ήταν που οι εργάτες της Καβάλας οργανώθηκαν στο σωματείο ‘’Η Ευδαιμονία’’ κι έτσι άρχισαν να διεκδικούν δικαιώματα όπως μείωση εργατικών ωρών, αύξηση μισθών κ.α.

Μετά τον Α ́Παγκόσμιο Πόλεμο το 1920, την ίδια περίοδο που η ευρωπαϊκή αγορά είχε μεγαλύτερη ανάγκη από μακεδονικά καπνά, οι καπνοπαραγωγοί σταμάτησαν να εργάζονται στη πόλη της Καβάλας και επιδόθηκαν στην καλλιέργεια μεγαλύτερων ποσοτήτων καπνού. Έτσι, το νέο εργατικό δυναμικό αποτελούνταν από Καβαλιώτες, Εβραίους και πρόσφυγες. Αυτή την εργατική μάζα αγκάλιασε το νεοϊδρυθέν τότε Κ.Κ.Ε και την περίοδο 1929-1931 με την κυβέρνηση Βενιζέλου που είχε ψηφίσει το ‘’Ιδιώνυμο’’, τέθηκαν εκτός νόμου πολλές εργατικές οργανώσεις. Η ένωση των Καπνεργατών διαλύθηκε με δικαστική απόφαση.

Μετά τον Β ́ Παγκόσμιο Πόλεμο ο καπνός εξακολούθησε να αποτελεί το κυριότερο εξαγωγικό προϊόν για πολλές δεκαετίες, παρότι η βαρύτητά του μειώθηκε λόγω της οικονομικής ανάπτυξης της βιομηχανίας. Επίσης, η μεγέθυνση της Θεσσαλονίκης, όπου έκανε το λιμάνι της το μεγαλύτερο εξαγωγικό λιμάνι της χώρας, την κατέστησε κέντρο μεταποίησης καπνού στην Ελλάδα, φέρνοντας την Καβάλα στη δεύτερη θέση. Παρόλα αυτά, η Καβάλα παρέμεινε η πόλη του καπνού και των καπναποθηκών, οι οποίες είναι αρχιτεκτονήματα που αναδεικνύουν την ιστορική της εξέλιξη.

Σήμερα, οι καπναποθήκες καταρρέουν στο κέντρο της πόλης. Μέχρι πριν από λίγες δεκαετίες υπήρχαν 176 καπναποθήκες με 276 διαμερίσματα, ενώ σήμερα έχουν απομείνει μόλις λίγες δεκάδες (περίπου 50). Τα κτίσματα αυτά, όσα έχουν διατηρηθεί, είναι είτε άδεια είτε έχουν αποκτήσει νέες χρήσεις. Παρ’ όλα αυτά, περνώντας δίπλα τους, νιώθεις τη μυρωδιά τους να «φωνάζει» ότι ακόμα
είναι ζωντανά.

Το Μουσείο Καπνού στην Καβάλα είναι το μέρος όπου κάποιος μπορεί να δει και να αισθανθεί την ιστορία αυτών των κτιρίων, αλλά κυρίως των ανθρώπων που έζησαν δύσκολες εποχές μέσα σε αυτά. Το πιο σημαντικό, όμως, είναι να μη χαθεί αυτό το στοιχείο από την πόλη.

Οι καπναποθήκες είτε “πέφτουν” είτε μετατρέπονται σε κάτι που δεν θυμίζει την ιστορία τους. Η πόλη χρωστάει στην ίδια της την ιστορία να διατηρήσει, ίσως, το πιο σημαντικό της κομμάτι. Η συντήρηση, αρχικά, και στη συνέχεια η σωστή αξιοποίηση των καπναποθηκών αποτελούν βήματα καίριας σημασίας.

Κάθε τόπος κουβαλά μια χαρακτηριστική ιστορία που ουσιαστικά τον διαμόρφωσε και τον έκανε ν’ αφήσει το στίγμα του μέσα στον χρόνο. Έτσι, όταν κάποιος ακούει “Καβάλα”, του έρχεται στο μυαλό ο καπνός, και το αντίστροφο, γιατί η Καβάλα είναι “Η πόλη του καπνού”.

Βιβλιογραφία:
• ‘’Η ιστορία των εργατών στην καπνούπολη και προσφυγομάνα Καβάλα’’ που δημιουργήθηκε σε συνεργασία από το Εργατοϋπαλληλικό Κέντρο Ν. Καβάλας, ΓΣΕΕ και το ΙΝ.Ε. της ΓΣΕΕ. Επιμελήθηκαν την έκδοση ο κ. Παπακοσμάς Κωνσταντίνος (ερευνητής – ιστορικός).

• Βυζίκας Ι. Θ., Καβάλα, Η Μέκκα του Καπνού. Ινστιτούτο Κοινωνικών Κινημάτων & Ιστορίας Καπνού, 2010.

• Φωτογραφίες Αρχείου: Εργατοϋπαλληλικό Κέντρο Ν. Καβάλας ‘’Η ιστορία των εργατών στη καπνούπολη και προσφυγομάνα Καβάλα’’

Ευχαριστώ το επιμελητήριο Καβάλας και τον Κ. Βύζικα Ιωάννη για τις πληροφορίες και τις επαφές.