Η συναίνεση στον αφανισμό της Γάζας ως πληγή στην ηθική τάξη του κόσμου

«Η συναίνεση στον αφανισμό της Γάζας έχει προκαλέσει μια τεράστια πληγή στην ηθική τάξη του κόσμου» (σ. 7). Η πρώτη πρόταση του βιβλίου είναι μια παραδοχή συνενοχής που κάνει τη γενοκτονία στην Παλαιστίνη ακόμη πιο αφόρητη.

Δεν υπάρχουν λόγια γι’ αυτή τη μαζική σφαγή που εκτυλίσσεται με απόλυτη ατιμωρησία. Τίποτα απ’ όσα έχουμε πει ή κάνει δεν φτάνει για να αποδώσει τη φρίκη που επιτρέπει να αξίζουν οι ζωές των άμαχων Παλαιστινίων χιλιάδες φορές λιγότερο από τις ζωές των άμαχων Ισραηλινών. Γι’ αυτό πρέπει να αποκαταστήσουμε τις λέξεις. Ειδικά όταν η στρατιωτική επιχείρηση φυσικής και πολιτισμικής εξόντωσης ενός λαού επισείει υποκριτικά τη συκοφαντική κατηγορία του αντισημιτισμού ταυτίζοντάς την με την κριτική στο Ισραήλ.

Στην πραγματικότητα, η απώθηση κάθε κριτικής στο εθνοφυλετικό κράτος του Ισραήλ εξυπηρετεί μια ατζέντα: αυτήν της ακροδεξιάς που έχει ως ταυτοτικά της συστατικά τον αντισημιτισμό, την ισλαμοφοβία και την απο-ανθρωποποίηση της άλλης εθνοτικής ομάδας.

Έτσι εξηγείται η στενή σχέση ανάμεσα στον αντισημίτη Ούγγρο πρωθυπουργό και τον Ισραηλινό πρωθυπουργό, ή η συμμετοχή της Λεπέν σε πορεία κατά του αντισημιτισμού στο Παρίσι.  Αυτοί που ανακρίνοντας την πρυτάνισσα του Κολούμπια ρωτούσαν αν θέλει το πανεπιστήμιο να είναι «καταραμένο από το Θεό», καταγγέλλουν τον θρησκευτικό φονταμενταλισμό της Χαμάς. Σήμερα, που η ακροδεξιά επιζητεί να γράφει την ιστορία, τις έννοιες, τα προγράμματα σπουδών, είναι στιγμή να υπερασπιστούμε την κριτική σκέψη και στάση από τον εκφοβισμό. Η υπεράσπιση του παλαιστινιακού λαού περνάει μέσα από τη συλλογική αντίσταση σ’ αυτόν τον εκφοβισμό.

Γραμμένο από κάποιον που βρέθηκε ο ίδιος στο στόχαστρο κακόβουλων επιθέσεων, το βιβλίο είναι μια πράξη αντίστασης στην κανονικότητα της λογοκρισίας και της αυτολογοκρισίας, είναι μια πράξη άρνησης συναίνεσης στον αφανισμό της Γάζας. Προσθέτει μια ακόμη φωνή στην παγκόσμια κοινότητα όλων εκείνων που τολμούν να υπερασπίζονται το δικαίωμα των Παλαιστινίων σε μια δίκαιη και βιώσιμη ειρήνη, παρά τον εκφοβισμό ιδρυμάτων και κυβερνήσεων, την αστυνομική και νομική καταστολή, το καθεστώς λογοκρισίας και παραπληροφόρησης.

Όταν δυτικές κυβερνήσεις αμφισβητούν τη δικαιοδοσία του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου που έχει εκδώσει εντάλματα σύλληψης εναντίον του πρωθυπουργού και του υπουργού Άμυνας του Ισραήλ για εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας, και όταν το διεθνές δίκαιο που δημιουργήθηκε από τις στάχτες του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου καταστρατηγείται τόσο κραυγαλέα, το βιβλίο του Didier Fassin απαντά σ’ αυτό το καθεστώς συνενοχής, χαρτογραφώντας πώς οι δυτικές κυβερνήσεις και ελίτ έχουν συναινέσει ή και υποστηρίξει ενεργά τη συντριβή της Γάζας, φιμώνοντας το δίκιο των Παλαιστίνιων αλλά και τις φωνές αλληλεγγύης στον παλαιστινιακό λαό.

Η αναπαραγωγή του ισραηλινού αφηγήματος από τις δυτικές κυβερνήσεις απαιτεί την αποτροπή και την ποινικοποίηση κάθε κριτικής. Η έκκληση για κατάπαυση του πυρός ή μια δήλωση αλληλεγγύης στον άμαχο παλαιστινιακό λαό είναι αρκετή για να εγείρει την αποστομωτική κατηγορία του αντισημιτισμού.(Τόσο ειρωνικό: λες και ήταν ο αραβικός κόσμος και όχι η δυτική ευρωπαϊκή λευκή νεωτερικότητα που διέπραξε το ιστορικό έγκλημα του Ολοκαυτώματος).

Μαζί με τον αποδεκατισμό των όρων επιβίωσης στην Παλαιστίνη, καταστρέφονται οι λέξεις και οι έννοιες. Στενεύει ασφυκτικά ο χώρος του κριτικού λόγου. Επιβάλλεται μια γραμματική των γεγονότων που αποκρύπτει τον σταδιακό βίαιο αφανισμό των κατεχόμενων παλαιστινιακών εδαφών και απωθεί τη μνήμη της αποικιακής βίας που υφίσταται ο παλαιστινιακός λαός επί δεκαετίες, από τη Nakba του 1948.

Η ανιστορική γραμματική της “αυτοάμυνας”

Για το δυτικό μιντιακό μέινστριμ, η ιστορία ξεκινά με την επίθεση της 7ης Οκτωβρίου 2023. Η μακρά ιστορία ισραηλινής κατοχής, καταπίεσης, καταστολής και εκτοπισμού διαγράφεται. Αυτή η ανιστορική γραμματική αποκρύπτει ότι το μέτρο της αβίωτης συνθήκης που προϋπήρχε της 7ης Οκτωβρίου είναι ακριβώς το ότι οι ειρηνικές διαμαρτυρίες είχαν αποδειχθεί ανήμπορες να αναχαιτίσουν τη φονική ισραηλινή καταστολή και απαλλοτρίωση, όταν ο παλαιστινιακός λαός έχει εγκαταλειφθεί από τους πάντες και όταν καμιά ευθύνη δεν αναλαμβάνεται για την παράνομη επέκταση των εποικισμών στη Δυτική Όχθη και τον ασφυκτικό αποκλεισμό της Λωρίδας της Γάζας.

Αλλά το δικαίωμα της αυτοάμυνας αναγνωρίζεται μονομερώς παρέχοντας στο Ισραήλ το προνόμιο να εξοντώνει με ασυλία. Σε μια αντιστροφή των θέσεων θύτη και θύματος, το δικαίωμα στην αυτοδιάθεση ονομάζεται «τρομοκρατία», ενώ η εποικιστική αποικιοκρατική βία αποκαλείται «δικαίωμα αυτοάμυνας». Παρά την επιχείρηση παραχάραξης, οι προθέσεις του Ισραήλ και του στρατιωτικού-βιομηχανικού συμπλέγματος που το στηρίζει είναι πέρα για πέρα διαυγείς.

Όπως μας θυμίζει ο συγγραφέας, ο πρόεδρος της Βουλής του Ισραήλ ανήγγειλε ότι κοινός στόχος είναι «να αφανίσουμε τη Λωρίδα της Γάζας από προσώπου Γης»· και ένας απόστρατος επιτελάρχης εξήγησε ότι πρέπει να «κάνουμε τη Γάζα ένα μέρος όπου θα είναι αδύνατον να ζεις». Και το έκαναν, αφαιρώντας όχι απλώς το ιστορικό βάθος της αδικίας κατά των Παλαιστινίων αλλά και την ανθρώπινη υπόστασή τους.

Η αποανθρωποποίηση των Παλαιστινίων, βασισμένη στην αίσθηση πολιτισμικής και φυλετικής υπεροχής των αποικιοκρατών, γίνεται μηχανισμός αποποίησης ευθύνης για τον αφανισμό της Γάζας. Στρέφοντας την προσοχή στη συναυτουργία ως κρίσιμη διάσταση της ηθικοπολιτικής ιστορίας του παγκόσμιου παρόντος, ο Fassin εξερευνά τα γεωπολιτικά, οικονομικά και ιδεολογικά διακυβεύματα που διέπουν την ακραία ανισότητα των ζωών και των θανάτων μεταξύ των δύο πλευρών της σύγκρουσης.

Αν και η τραυματική εμπειρία των Ισραηλινών μετά την επίθεση της 7ης Οκτωβρίου πρέπει να αναγνωριστεί, υποστηρίζει ο Fassin, το στρατιωτικό αποικιακό δόγμα του Ισραήλ αποπολιτικοποιεί την επίθεση της Χαμάς παρουσιάζοντάς την στρατηγικά σαν να στρεφόταν κατά των Εβραίων και όχι κατά των κατακτητών. Από εκεί απορρέει και η αυτονομιμοποίηση της ισραηλινής σφαγής Παλαιστίνιων αμάχων ως «ανθρώπινων ζώων».

Ας αναλογιστούμε την ανατριχιαστική δήλωση του προέδρου των Ηνωμένων Πολιτειών ότι δεν έχει «καμία εμπιστοσύνη» στην καταμέτρηση των παλαιστινιακών απωλειών. Απαντώντας σ’ αυτή την ύβρη, το υπουργείο Υγείας της Γάζας αναγκάστηκε να δημοσιεύσει το όνομα, την ηλικία και τον αριθμό ταυτότητας όλων των νεκρών της Γάζας που αναγνωρίστηκαν, επιβεβαιώνοντας έτσι τη συστημική ανισότητα στην ίδια την αναγνώριση της θνητότητας.

Στην πραγματικότητα, όμως, ακόμη και αυτοί οι αριθμοί υποεκτιμούν την πραγματική θνησιμότητα των Παλαιστίνιων. Αφενός επειδή το μέγεθος της καταστροφής κάνει αδύνατο να καταμετρηθούν όλα τα σώματα κάτω από τα ερείπια. Αφετέρου επειδή αυτό που διαφεύγει ακόμη και από αμερόληπτες στατιστικές είναι η επίμονη και βασανιστική κατάσταση πολιορκίας που είχε ήδη καταστήσει τη ζωή των Παλαιστίνιων αδύνατη. Είναι το καθεστώς του απαρτχάιντ και του κατακερματισμού των παλαιστινιακών κοινοτήτων, ένας εξαντλητικός πόλεμος χαμηλής έντασης, η οικοκτονία, η λιμοκτονία, και η απαλλοτρίωση γαιών, υποδομών και κοινοτήτων.

Είναι ο αργός θάνατος της βαθμιαίας συρρίκνωσης της παλαιστινιακής ύπαρξης σε αυτό που ο ΟΗΕ έχει αποκαλέσει «τη μεγαλύτερη υπαίθρια φυλακή στον κόσμο».

Αυτός ο ασύμμετρος πόλεμος απηχεί την περιγραφή του Frantz Fanon για το πώς «το ροκάνισμα της ύπαρξης των αποικιοκρατούμενων τείνει να κάνει τη ζωή … έναν ατελή θάνατο»1.Στον πυρήνα της εποικιστικής αποικιοκρατικής νεκροπολιτικής είναι η απο-ανθρωποποίηση των Παλαιστινίων: η μετατροπή τους σε αναλώσιμη ύλη που δεν μετριέται και δεν μετράει.

Μετά την επίθεση του 2014, κατά την οποία έχασε τον αδελφό του και άλλα μέλη της οικογένειάς του, ο Ρεφάτ Αλαρίρ είχε ιδρύσει το “We Are Not Numbers” (Δεν είμαστε αριθμοί), που στόχος του ήταν να διασώσει και να διαδώσει τις μαρτυρίες του αφανισμού της Γάζας έτσι ώστε να μην χαθούν κάτω από την απρόσωπη δημογραφία της γενοκτονίας. Γράφει: «Όταν μιλάμε για τους μάρτυρες, πρέπει να δηλώνουμε ότι τους σκότωσε η ισραηλινή κατοχή. Δεν πρέπει ποτέ να ξεχνάμε να αναφέρουμε τον ένοχο»².

Ήταν ο ποιητής και καθηγητής συγκριτικής λογοτεχνίας στο Ισλαμικό Πανεπιστήμιο της Γάζας, που έγραψε το ποίημα «If I must die» λίγο πριν δολοφονηθεί στις 7.12.2024 από στοχευμένο ισραηλινό βομβαρδισμό σε ηλικία 44 χρονών. Με το ποίημα αυτό κλείνει το βιβλίο του ο Didier Fassin. Στο προλογικό σημείωμά του στο Η Γάζα Απαντά ο Ρεφάτ Αλαρίρ έγραφε: η Γάζα αφηγείται ιστορίες γιατί το γράψιμο είναι «ένα καθήκον προς την ανθρωπότητα και μια ηθική ευθύνη» (34). Η τρομακτική αριθμητική ασυμμετρία των ανθρώπινων απωλειών στα δύο στρατόπεδα αλλά και η τρομακτική υποτίμηση του παλαιστινιακού πένθους σε σχέση με το ισραηλινό συνθέτει μια ρατσιστική διακυβέρνηση που δεν καταστρέφει μόνο υποδομές αλλά και την ιστορία των εννοιών.

Εργαλειοποιώντας τον αντισημιτισμό, αποτρέποντας την κριτική

Αναλύοντας κριτικά την οπλοποίηση του αντισημιτισμού [weaponising antisemitism], δηλαδή την εργαλειακή επίκληση της γενοκτονίας των Εβραίων της Ευρώπης και του αντισημιτισμού για να νομιμοποιηθεί η σφαγή του πληθυσμού της Γάζας, ο Fassin παραθέτει τον Έντσο Τραβέρσο: «Ένας γενοκτονικός πόλεμος που διεξάγεται στο όνομα του Ολοκαυτώματος δεν μπορεί παρά να προσβάλλει και να απαξιώνει τη μνήμη αυτή, με αποτέλεσμα να νομιμοποιεί τον αντισημιτισμό».

Σωστά αναφέρει ότι, με βάση την παραχάραξη του αντισημιτισμού από το Ισραήλ, θα θεωρούνταν αντισημίτης ακόμη και ο Πρίμο Λέβι που ασκούσε κριτική στο ισραηλινό σχέδιο κατάκτησης της Παλαιστίνης στη βάση μιας εργαλειοποίησης της γενοκτονίας των Εβραίων της Ευρώπης. Πράγματι σήμερα πολιτικοί ιθύνοντες της Γερμανίας κατηγορούν για αντισημιτισμό τα παιδιά ή τα εγγόνια θυμάτων ή επιζώντων της γενοκτονίας των Εβραίων της Ευρώπης που διαπράχθηκε από τη χώρα τους, ενώ παράλληλα συναινούν στο σχέδιο καταστροφής των Παλαιστινίων της Γάζας.

Ο Fassin εύστοχα αναφέρεται σε σημαντικές ρωγμές στο ομοιογενές αφήγημα που σφετερίζεται την κατηγορία του αντισημιτισμού: η «Διεθνής Συμμαχία για τη Μνήμη του Ολοκαυτώματος» έδωσε το 2016 έναν «ορισμό εργασίας» που διευκρινίζει ότι «το να ασκείται κριτική στο Ισραήλ όπως ασκείται κριτική σε οποιοδήποτε άλλο κράτος δεν μπορεί να θεωρηθεί αντισημιτισμός».

Την ίδια στιγμή, σε μια ακόμη απόπειρα ανεστραμμένης οπλοποίησης του τραύματος, το ισραηλινό κράτος προσεταιρίζεται τη ΛΟΑΤΚΙ+απελευθέρωση. Τον περασμένο Νοέμβριο, η κυβέρνηση του Ισραήλ δημοσίευσε δύο εικόνες από τη Γάζα: στη μία, ένας Ισραηλινός στρατιώτης μπροστά σε κτίρια που έχουν ερειπωθεί από ισραηλινές αεροπορικές επιδρομές κρατάει μια σημαία ουράνιου τόξου που έχει επάνω γραμμένη τη φράση: «Στο όνομα της αγάπης». Στη δεύτερη, ο στρατιώτης ποζάρει χαμογελαστός δίπλα σε ένα τανκ, κρατώντας μια ισραηλινή σημαία με ουράνιο τόξο. «Η πρώτη σημαία υπερηφάνειας που υψώθηκε ποτέ στη Γάζα», αναφέρει η λεζάντα³.

Αυτές οι εικόνες αποτελούν μέρος μιας μακροχρόνιας διεθνούς εκστρατείας που έχει ονομαστεί “pinkwashing” και αφορά τον υποκριτικό σφετερισμό των κουίρ διεκδικήσεων με σκοπό την αθωωτική σκιαγράφηση του Ισραήλ ως ανοιχτή φιλελεύθερη δημοκρατία, σε αντιπαράθεση με την υποτιθέμενα «εγγενώς» ομοφοβική παλαιστινιακή κοινωνία. Σ’ αυτή τη διαστρέβλωση, ισραηλινές και παλαιστινιακές ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητες απαντούν: “You can’t pinkwash apartheid”, “No pride in genocide”.

Εδώ και έναν χρόνο, ένα πρωτοφανές κύμα καταστολής, λογοκρισίας και αυτολογοκρισίας σαρώνει πανεπιστήμια, πολιτιστικά ιδρύματα, δημόσιες εκδηλώσεις σε Ευρώπη και ΗΠΑ. Καλλιτεχνικές εκδηλώσεις απαγορεύονται, διαλέξεις ακυρώνονται, κρατικές επιχορηγήσεις αποσύρονται, φοιτητές/φοιτήτριες διαγράφονται, πρυτάνεις ανακρίνονται δημόσια, κινητοποιήσεις διαμαρτυρίας καταστέλλονται, διανοούμενοι και ακτιβίστριες διαπομπεύονται και απελαύνονται.

Στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια, ειρηνικές συγκεντρώσεις αλληλεγγύης με αίτημα την κατάπαυση του πυρός στη Γάζα γίνονταν από το ξεκίνημα του πολέμου και απαντήθηκαν με πρωτοφανείς επεμβάσεις της αστυνομίας στους χώρους του πανεπιστημίου, συλλήψεις των ειρηνικών διαδηλωτών και μακαρθική καταστολή της ελευθερίας του λόγου. Αυτό το σαρωτικό κύμα λογοκρισίας διαμορφώνει τον ένα πόλο δημόσιου αυταρχισμού που χαρακτηρίζει τις σύγχρονες δυτικές κοινωνίες -ο άλλος πόλος είναι η εκστρατεία της ακροδεξιάς για την κατάργηση των προγραμμάτων σπουδών φύλου και άλλων κριτικών επιστημολογιών, όπως η κριτική θεωρία της φυλής [critical race theory].

Η Γάζα και το φύλο είναι τα δυο επείγοντα μέτωπα των διαθεματικών αγώνων της εποχής μας για πολιτική ελευθερία και ισότητα.

«Το μέλλον, όμως, δεν έχει γραφτεί ακόμη», όπως γράφει ο Didier Fassin. Ο αγώνας συνεχίζεται για να σταματήσει η γενοκτονία, η κατοχή και η αποσιώπησή τους. Όπως γράφει η Sara Ahmed, “it takes a collective”.Μπροστά στο καθεστώς λογοκρισίας και καταστολής της κριτικής, είναι καθήκον μας να παίρνουμε το λόγο, να αντιμιλάμε, και να το λέμε δυνατά όπου και όπως μπορούμε: Δεν συνιστά αντισημιτισμό η υποστήριξη της απαίτησης του παλαιστινιακού λαού για δικαιοσύνη, ούτε η κριτική σε μια ακροδεξιά κυβέρνηση που καταπατά το διεθνές δίκαιο.

Αντίθετα, η εργαλειακή εκμετάλλευση του ναζιστικού Ολοκαυτώματος ως πρόσχημα για τη ρατσιστική βία και την εθνοφυλετική εξόντωση είναι μια μορφή αντισημιτισμού.

Το κράτος του Ισραήλ, με τη συμβολή και τη συνενοχή των δυτικών συμμάχων του, δολοφονεί τη δυνατότητα παλαιστινιακής ζωής, τη γη, το περιβάλλον, την κοινωνική μνήμη, την εκπαίδευση, τη λογοτεχνία, την ανθρωπιστική βοήθεια. Δολοφονεί τους μάρτυρες και την ίδια τη δυνατότητα της μαρτυρίας. Το ερώτημα του Fassin είναι πώς γινόμαστε μάρτυρες του αφανισμού και πώς η μαρτυρία μπορεί να γίνει ανάληψη ευθύνης αντί για συνενοχή.

Όταν κυβερνήσεις και θεσμοί προσπαθούν να μας εμποδίσουν από το να συγκεντρωνόμαστε διεκδικώντας μια ελεύθερη Παλαιστίνη, είναι καθήκον μας να υπερασπιζόμαστε συλλογικά την κριτική γλώσσα. Να μοιραζόμαστε λέξεις, έννοιες, αλληλεγγύη. Και να επιμένουμε να λέμε τις ιστορίες που διαφορετικά θα έμεναν ανείπωτες.

Frantz Fanon, A Dying Colonialism. Boston: Grove Atlantic, 1994, p. 128.

ΡεφάτΑλαρίρ (επιμ). Η Γάζα Απαντά. Μτφρ. Βικτώρια Λέκκα. Αθήνα: Αλεξάνδρεια, 2024 [2013].

Emma Graham-Harrison, “‘No pride in occupation’: Queer Palestinians on ‘pink-washing’ in Gaza conflict”, The Guardian, 16.06.2024. 

*H Αθηνά Αθανασίου είναι καθηγήτρια στο Τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών. Διευθύντρια του Εργαστηρίου Ανθρωπολογικής Έρευνας στο ίδιο Τμήμα