RIZITUALS – ΤΑ “ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ” ΡΙΖΙΤΙΚΑ ΤΗΣ ΞΑΝΘΟΥΛΑΣ ΝΤΑΚΟΒΑΝΟΥ ΣΤΟ ΘΕΑΤΡΟ ΡΟΕΣ

Μετά το άλμπουμ “Lamenta“, που διακρίθηκε διεθνώς στα World Music Charts, η νέα δισκογραφική δουλειά της Ξανθούλας Ντακοβάνου λέγεται “RIZITUALS” και η έμπνευσή της προέρχεται από τις φωνητικές παραδόσεις της Κρήτης και ιδιαιτέρως από το ριζίτικο τραγούδι, ένα “διαμάντι” της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς μας.

Ο δίσκος “RIZITUALS” περιλαμβάνει ριζίτικα τραγούδια με επίκεντρο τη γυναίκα στους παραδοσιακούς ρόλους της: κόρη, αδελφή, μητέρα, σύζυγο, ερωμένη, αλλά και μια ενεργή αναζήτηση της σύγχρονης γυναίκας, η οποία αναζητά την ταυτότητά της αντλώντας στοιχεία από την παράδοση, δημιουργώντας όμως με βάση τη σύγχρονη αστική πραγματικότητα και την παγκοσμιοποίηση μέσα στην οποία ζει. 

Η Ξανθούλα Ντακοβάνου είναι μια ιδιαίτερη ερμηνεύτρια-συνθέτιδα που έχει διακριθεί στο Παρίσι και την υπόλοιπη Ευρώπη. Τα έργα της διέπονται από μια βαθιά κατανόηση της ανθρώπινης ψυχοσύνθεσης, αποτυπώνοντας την έκφραση συναισθημάτων, ψυχικών συγκρούσεων και ασυνείδητων διεργασιών μέσα από τη μουσική έκφραση καθώς η ίδια, εκτός από μουσικός, είναι και ψυχίατρος-ψυχαναλύτρια και μουσικοθεραπεύτρια.

Εμπνέεται από μουσικές παραδόσεις της Ελλάδας και της ευρύτερης Μεσογείου και δημιουργεί έργα που αφορούν τον σύγχρονο άνθρωπο με θεματικές όπως: η γυναικεία ταυτότητα, το πένθος και η απώλεια στις δυτικές κοινωνίας, ο αρχετυπικός ιδανικός έρωτας.

Το album RIZITUALS κυκλοφορεί σε συνεργασία με την ΜΟΥΣΑ (Ελλάδα) και την UVM Musique (Γαλλία) και είναι διαθέσιμο σε όλες τις ψηφιακές πλατφόρμες και σε επιλεγμένα δισκοπωλεία.

Λίγο πριν από τη συναυλία παρουσίασης του δίσκου που θα πραγματοποιηθεί στις 6 Μαρτίου στο Θέατρο Ροές στην Αθήνα, η Ξανθούλα Ντακοβάνου μας μίλησε για τα “δικά της” ριζίτικα, τα ηπειρώτικα πανηγύρια και όλα όσα θα ακούσουμε στις Ροές.

ΞΑΝΘΟΥΛΑ ΝΤΑΚΟΒΑΝΟΥ – ΕΝΙΩΘΑ ΜΙΑ ΑΤΥΠΗ “ΑΠΑΓΟΡΕΥΣΗ” ΝΑ ΕΙΣΧΩΡΗΣΕΙ ΓΥΝΑΙΚΑ ΣΤΟ ΡΙΖΙΤΙΚΟ

Το RIZITUALS αντλεί έμπνευση από τα ριζίτικα τραγούδια της Κρήτης. Ποιο ήταν το προσωπικό σας ταξίδι για να ανακαλύψετε αυτήν την παράδοση και πώς τη “φέρατε” στη σύγχρονη εποχή; Τι είναι για εσάς το ριζίτικο;
Γνώρισα το ριζίτικο την περίοδο που έμεινα στα Χανιά, μετά τη μετεγκατάστασή μου από το Παρίσι στην Ελλάδα, το 2018. Με εντυπωσίασε η ομορφιά και η δύναμή του. Με εντυπωσίασε ακόμα ο “κώδικας” του ριζίτικου μεταξύ των ανδρών που το τραγουδούσαν, που ονομάζονται “ριζίτες”. Θυμάμαι να τους ακούω σε γιορτές να τραγουδούν μεταξύ τους, σχεδόν τελετουργικά, δωρικά. Δεν μπορούσε κανείς να εισχωρήσει στην ομάδα τους, που είχε εξαιρετική συνοχή, αν δεν ήταν “μυημένος” στο τραγούδι και μάλιστα άνδρας! Μου προκαλούσε δέος. Από τις λέξεις “ριζίτικο” και rituals (τελετουργίες) προήλθε λοιπόν ο τίτλος του δικού μου έργου, RIZITUALS.

Είχα την ιδέα να ασχοληθηθώ με το ριζίτικο επειδή με συγκινούσε, ήθελα να το ανακαλύψω, να το τραγουδήσω, αλλά και να “μυηθώ” στα μυστικά του. Νιώθω ότι είναι παλιό, αρχετυπικό, έρχεται από τα βάθη των αιώνων ανέγγιχτο και έχει να κάνει με το αρχέτυπο του άνδρα. Την περίοδο που διάλεξα να ασχοληθώ με το ριζίτικο θα έλεγα ότι έψαχνα την ανδρική δύναμη μέσα μου. Ήταν μια περίοδος που ήμουν σε διάσταση με τον σύζyγό μου. Και βρήκα τότε τη δύναμη μέσα στο ριζίτικο, γευόμενη εγώ η ίδια αυτή την αρσενική δύναμη, εξερευνώντας την κι επιλέγοντας εν τέλει να τη δώσω πίσω πιο γυναικεία, πιο στρογγυλή.

Ασχολούμαι με τις φωνητικές παραδόσεις των Βαλκανίων και της Μεσογείου πάνω από 20 χρόνια. Καθαρά μουσικά μιλώντας, όταν αποφάσισα να ασχοληθώ με το ριζίτικο θέλησα να το “σμιλέψω”. Αισθάνθηκα ότι είναι ένα ακατέργαστο διαμάντι και θέλησα να το κατεργαστώ. Να ανακαλύψω άλλες πτυχές και δυνατότητές του. Έτσι έβαλα στο έργο πολυφωνία, ενώ το ριζίτικο παραδοσιακά τραγουδιέται μονοφωνικά αλλά και μουσικά όργανα, ενώ παραδοσιακά τραγουδιέται a cappella.

Στον δίσκο μαζί μου τραγουδάει η εξαιρετική Ευγενία Τόλη Δαμαβολίτη και παίζουν διαλεχτοί μουσικοί: στο λαούτο-ενορχηστρώσεις ακούμε τον δεξιοτέχνη Δημήτρη Σιδερή, στο τσέλο-φωνή την πολυσχιδή Σοφία Ευκλείδου, στα πνευστά τον πολυτάλαντο Γιώργο Ζαχαριουδάκη και στα κρουστά τον μαγικό Σόλη Μπαρκή. Ακόμα, συμματέχουν ως καλεσμένοι το φωνητικό σύνολο Ανέμη, η Αργυρώ Ρέππα (φωνή) και η Χριστίνα Κουκή (σαντούρι). Η δική μου συμβολή αφορά στην σύλληψη-καλλιτεχνική διεύθυνση, στις ενορχηστρώσεις και στη φωνή.

Ποιες σκέψεις ή προσωπικές εμπειρίες σας οδήγησαν να τοποθετήσετε τη φωνή της γυναίκας στο επίκεντρο μιας μουσικής παράδοσης, που θεωρείται “ανδρική υπόθεση”;
Όσο ζούσα στα Χανιά ένιωθα μια άτυπη ‘”απαγόρευση” να εισχωρήσει γυναίκα στο ριζίτικο. Μου θύμιζε το ιερό της ορθόδοξης εκκλησίας, όπου απαγορεύεται να πατήσει γυναίκα. Και στην ευρύτερη κρητική μουσική, σπάνια τραγουδά γυναίκα. Ο αμερικάνος εθνομουσικολόγος Alain Lomax καταδεικνύει ότι στην επικρατούσα μορφή τραγουδιού μια κοινωνίας αποτυπώνεται ο τρόπος διακυβέρνησης αυτής, μιλώντας τόσο για πολιτική όσο και για θρησκευτική εξουσία. Η κρητική κοινωνία είναι κατεξοχήν πατριαρχική, οπότε εύλογα στο τραγούδι κυριαρχεί η ανδρική φωνή.

Βάζοντας τη γυναικεία φωνή στο επίκεντρο μια κατεξοχήν ‘ανδρικής’ παράδοσης ήθελα να δώσω μια νέα πρόταση, που έχει τόσο μουσικές όσο και κοινωνικές προεκτάσεις. Μπορούμε να κυβερνάμε, άνδρες και γυναίκες, με πιο “γυναικείες” ποιότητες: τρυφερότητα, αγάπη, συμπερίληψη. Η γυναικεία δύναμη νομίζω ότι έχει παραγνωριστεί στον κόσμο μας και χρειαζόμαστε όλοι, άνδρες και γυναίκες, αυτές τις ποιότητες.

Πριν από τα ριζίτικα, στον δίσκο “Lamenta”, ασχοληθήκατε με το τα ηπειρώτικα μοιρολόγια. Ποια ήταν η πρώτη σας επαφή με τα μοιρολόγια και πώς συνδέονται με τα πανηγύρια – που όπως έχετε πει: “στην Ήπειρο αρχίζουν και τελειώνουν με μοιρολόι”.
Το μοιρολόι θεωρώ ότι είναι ένα μεγάλο κομμάτι της Ηπειρώτικης μουσικής, ένα πολύτιμο κομμάτι της. Εκτός από τη φυσική απώλεια – τον θάνατο, υπάρχουν στην Ήπειρο πολλά τραγούδια που μιλάνε για τον “ζωντανό ξεχωρισμό”, για την ξενιτιά. Στο Lamenta ασχοληθήκαμε και με τα δύο.

Αντιλαμβάνομαι το πανηγύρι στην Ήπειρο σαν μια κοινωνιοθεραπεία. Μέσω του μοιρολογιού, με το οποίο ξεκινάνε και τελειώνουν τα πανηγύρια, γίνεται μια μέθεξη της κοινωνίας, του χωριού, ένα μοίρασμα των δυνατών συναισθημάτων, που αφορούν κυρίως στον έρωτα και τον θάνατο.

Όταν ακούγεται το μοιρολόι, ο καθένας ταυτίζεται με τις δικές του απώλειες, θρηνεί για να βιώσει την κάθαρση και να μπορέσει έπειτα να σηκωθεί, να πατήσει τη γη και να μείνει με τους ζωντανούς : να χορέψει, να διονυσιαστεί ακόμα – κάτι που κρατάμε ακόμα εμείς οι Έλληνες από αρχαιοτάτων χρόνων στις γιορτές μας.

Το μοίρασμα του πόνου και της χαράς που συμβαίνει στην παραδοσιακή κοινωνία μέσω του τραγουδιού (βλέπε ηπειρώτικη πολυφωνία, όπου σε κάθε τραγούδι ο “παρτής” αλλάζει) και του χορού (όπου, αντίστοιχα, κάθε φορά ο πρωτοχορευτής αλλάζει) είναι ιδιαίτερα λυτρωτικό, είναι θεραπευτικό.

“ΣΤΑ ΑΣΤΙΚΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΑ ΖΟΥΜΕ ΑΠΟΚΟΜΜΕΝΟΙ ΑΠΟ ΤΗ ΦΥΣΗ, ΑΛΛΑ ΚΑΙ ΜΟΝΟΙ”

Ριζίτικα και ηπειρώτικα μας φέρνουν στο μυαλό τη φύση, τα βουνά και ενέργειες ελεύθερες που δεν ταιριάζουν πολύ στα αστικά περιβάλλοντα. Ο σύγχρονος τρόπος ζωής μας απομακρύνει σιγά σιγά από την καρδιά αυτών των παραδόσεων ή η επιστροφή της νέας γενιάς στα πανηγύρια δείχνει το αντίθετο;
Νομίζω ότι επειδή ακριβώς ζούμε πλέον σε αστικά περιβάλλοντα η δύναμη αυτών των τραγουδιών, τα αρχέτυπα που κουβαλούν τα κάνει ακόμα πιο πολύτιμα. Γι αυτό και με χαρά παρατηρώ μια επιστροφή της νέας γενιάς τόσο στη φύση όσο και στις παραδόσεις.

Μας λείπει όχι μόνο η φύση, αλλά και η σοφία της παραδοσιακής κοινωνίας όπου η αλληλοστήριξη ήταν κάτι που περιλαμβανόταν στις μουσικές και χορευτικές τελετουργίες της. Στα αστικά περιβάλλοντα ζούμε όχι μόνο αποκομμένοι από τη φύση, αλλά και μόνοι.

Στις παραδοσιακές κοινωνίες τα πανηγύρια όριζαν σοφά μια παύση της σκληρής καθημερινότητας και μια “υποχρέωση” να γιορτάσουμε τον εκάστοτε άγιο, να τραγουδήσουμε και να χορέψουμε, να χαρούμε. Στα σύγχρονα αστικά περιβάλλοντα υπάρχει πολύ έντονη εντατικοποίηση χωρίς τέτοιες διεξόδους. Γι αυτό θεωρώ ότι στις πόλεις αυξάνονται ανησυχητικά τα περιστατικά ψυχοπαθολογίας, όπως π.χ. αγχωδών διαταραχών και χρήσης ουσιών.

Το “μήνυμα” περνάει με τον ίδιο τρόπο σε ένα ξενόγλωσσο κοινό;
Επειδή τα τραγούδια αυτά κουβαλάνε αρχέτυπα, παραδόξως το μήνυμα περνάει ανεξαρτήτως γλώσσας. Όμως επειδή όπως είπαμε ζούμε πλέον ως επί το πλείστον σε αστικά περιβάλλοντα, θεωρώ σημαντικό να φέρουμε την παράδοσή μας και στην πόλη. Μουσικά μιλώντας, αυτό γίνεται με νέα ακούσματα, νέες συνθέσεις, νέες ενορχηστρώσεις επηρεασμένες και από τον αστικό τρόπο ζωής μας, πατώντας όμως στα αρχετυπικά παραδοσιακά ακούσματα.

Έχετε ένα σημαντικό ακαδημαϊκό υπόβαθρο στη μουσικοθεραπεία και την ψυχανάλυση. Τελικά, ο ήχος μπορεί να λειτουργήσει θεραπευτικά για όλους μας;
Το ότι ο ήχος – και η μουσική – μπορεί να λειτουργήσει θεραπευτικά είναι γνωστό από αρχαιοτάτων χρόνων. Στα Ασκληπιεία άλλωστε υπήρχε το ‘Ωδείον’. Σήμερα όμως η μουσικοθεραπεία είναι μια επιστήμη, με δικές της θεωρητικές βάσεις και κλινικές εφαρμογές.

Στη διδακτορική διατριβή μου στο αντικείμενο ‘Μουσική και Ψυχανάλυση’ στο Πανεπιστήμιο της Σορβόννης, ασχολήθηκα με τη μουσική ως κώδικα φέροντα νοήματος, ο οποίος κωδικοποιεί καλύτερα από ότι η γλώσσα το συναίσθημα, αλλά και το σχεσιακό κομμάτι του ανθρώπου. Επειδή η μουσική εκτός από την οριζόντια – χρονική – διάσταση χτίζεται και στον κάθετο άξονα των συνηχήσεων, μπορεί να κωδικοποιήσει πολύ καλά τον ομαδικό εαυτό μας. Αυτή η κάθετη διάσταση της μουσικής, που την κάνει κατεξοχήν ομαδική τέχνη, μας είναι πολύ χρήσιμη στη θεραπεία.

Όπως έλεγε ο ψυχαναλυτής Theodor Reik η μουσική μπορεί πολλές φορές να ‘καμουφλάρει’ ασυνείδητες σκέψεις, συναισθήματα και συγκρούσεις: κάτι που δεν είναι παραδεκτό στο Εγώ κι επομένως δεν μπορούμε να εκφράσουμε με λόγο βρίσκει χώρο έκφρασης στη μουσική. Έτσι η σύγκρουση μετουσιώνεται και δεν πιέζει το ψυχικό μας όργανο, δημιουργώντας άγχος και άλλα συμπτώματα. Θεωρώ ότι η μουσική προσφέρει κάθαρση σε όλα τα ανθρώπινα συναισθήματα, συνειδητά και ασυνείδητα.

Επόμενα σχέδια; Υπάρχουν καλλιτεχνικά ρεύματα ή τάσεις που σας εμπνέουν για μελλοντικά projects;
Στα άμεσα σχέδιά μου είναι μια περιοδεία του RIZITUALS σε Ελλάδα και Ευρώπη. Ξεκινάμε από την Αθήνα και ακολουθεί το Παρίσι, στις 20 Μαρτίου! Ακόμα, δουλεύω πάνω σε ένα καινούριο έργο γύρω από την ηπειρώτικη παράδοση, δημιουργώντας νέες συνθέσεις με πειραματικά στοιχεία. Θα ανακοινωθεί στους επόμενους μήνες!

Τι θα ακούσουμε στη συναυλία για την παρουσίαση του δίσκου RIZITUALS στο Θέατρο Ροές στην Αθήνα;
Στις 6 Μαρτίου, στις 21.00 στο Θέατρο ΡΟΕΣ θα ακούσουμε όλον τον δίσκο RIZITUALS ερμηνευμένο από εκλεκτούς μουσικούς. Μαζί μας θα είναι η εκπληκτική Ευγενία Τόλη Δαμαβολίτη (φωνή), η οποία θα έρθει να μας τραγουδήσει από την Κρήτη. Στο τσέλο και στη φωνή θα ακούσουμε την πολυσχιδή Σοφία Ευκλείδου, στο κρητικό λαούτο τον δεξιοτέχνη Μανώλη Μανουσάκη και στα κρουστά-ηχοχρώματα τον μαγικό Σόλη Μπαρκή.

Η συναυλία θα συνοδεύεται από αφηγήσεις κειμένων που πλέκουν γύρω από την θεματική της γυναίκας. Ορμώμενοι από το ριζίτικο τραγούδι θα θέσουμε τρυφερά ερωτήματα σχετικά με την πατριαρχία.  Ακόμα, θα προβληθούν εκπληκτικές φωτογραφικές εικόνες της ρωσίδας σκηνοθέτιδος Liliya Timirzyanova, η οποία έχει σκηνοθετήσει τα βίντεο κλιπ του δίσκου. Στη σύλληψη, την καλλιτεχνική διεύθυνση και τη φωνή βρίσκομαι εγώ. Αγαπώ πολύ τις ΡΟΕΣ και την προσφορά της ομάδας αυτής στην τέχνη του χορού και της μουσικής και είμαι πολύ χαρούμενη γι αυτή τη συναυλία, ανυπομονώ..!!

**RIZITUALS – 6 Μαρτίου 2025, 21.00 – Παρουσίαση στο Θέατρο Ροές, Ιάκχου 16, Γκάζι, Αθήνα.