Αναστάσιος: το σπουδαίο πολιτικό αποτύπωμα

«Πού είναι η ελευθερία που τη χάσαμε στον φιλελευθερισμό; Πού είναι ο γνήσιος φιλελευθερισμός που τον χάσαμε στην ιδιοτέλεια; […] Μιλάμε για την ελευθερία του ανθρώπου και ουσιαστικά λατρεύουμε την ελευθερία των αγορών […] Και για να μιλήσω για εμάς τους θρησκευόμενους: Πού είναι η πίστη που την έχουμε χάσει σε μια τυπική θρησκευτικότητα; Και πού είναι η γνήσια θρησκευτικότητα που την έχουμε χάσει σε μια τυπολατρία;»

Αναστάσιος Γιαννουλάτος

Ο εκλιπών υπήρξε μεγαλειώδης προσωπικότητα. Συνδύασε αριστοτεχνικά το αυθεντικό ιεραποστολικό πνεύμα απαλλαγμένο από τον κατηχητικό ζήλο της θρησκευτικής μισαλλοδοξίας. Δεν είναι απλό να είσαι αυθεντικός ιεραπόστολος και συνάμα να σέβεσαι τον άλλον, όπως είναι. Ο Αναστάσιος το είχε αυτό, όχι μόνο για να είναι αποτελεσματικότερος, αλλά διότι έτσι ήταν. Σαν άνθρωπος.

Η τύχη το έφερε λοιπόν ώστε αυτός ο έξοχος συνδυασμός πνευματικότητας, ήθους και ευφυΐας στις αρετές ενός ανθρώπου να βρεθεί στο κεφάλι της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Αλβανίας αντί στη Μητρόπολη του Πειραιά, και ποιος ξέρει μετά πού.

Ο υπαινιγμός είναι σαφής. Να σκεφτούν οι δεσπότες τι πήραν και τι άφησαν. Αλλά και για να είμαστε ιστορικά δίκαιοι. Και να ξέρουμε κι εμείς τις προτιμήσεις τους. Τώρα που όλοι πενθούν, φυσικά αυτά ξεχνιούνται αλλά δεν είναι ασέβεια να τα θυμόμαστε. Εκείνην την εποχή, ο Αναστάσιος διωκόταν από την ηγεσία της Εκκλησίας της Ελλάδος.

Έγραφε μετά από χρόνια, η καλή γνώστρια των εκκλησιαστικών Μαρία Αντωνιάδου στο Βήμα: «Ο Αρχιεπίσκοπος Αλβανίας ήταν διευθυντής της Αποστολικής Διακονίας επί αρχιεπισκοπίας Ιερωνύμου [του Α’ όχι του νυν Αρχιεπισκόπου] όμως ο Αρχιεπίσκοπος Σεραφείμ τον απέλυσε δύο φορές από τη συγκεκριμένη θέση. Το “κυνηγητό” που δέχθηκε ήταν τόσο μεγάλο που έφτασε στο σημείο, ενώ ο ίδιος βρισκόταν στην ιεραποστολή της Αφρικής, οι απολύσεις του να αποστέλλονται και να θυροκολλούνται στην είσοδο του σπιτιού του» (24.11.2008).

Το 1978, όταν ο Αναστάσιος αποφασίζει να διεκδικήσει τη Μητρόπολη Πειραιώς, σχεδόν όλες οι δυνάμεις της Ιεραρχίας συσπειρώνονται εναντίον του. Έτσι, ο Πειραιάς στερήθηκε τον Αναστάσιο για τον Καλλίνικο, τον κέρδισε όμως η Αφρική και – ευτυχώς μετά– η Αλβανία. Φαεινή ιδέα του Πατριάρχη! Και αυτό υπήρξε μεγάλη υπόθεση, διότι και η θέση και το τάιμινγκ ήταν πολιτικά πολύ, μα πολύ νευραλγικά. Σκεφτείτε να είχε βρεθεί στην Αλβανία κάποιος σαν τον συντηρητικότατο Καλλίνικο που τελικώς έγινε Μητροπολίτης Πειραιώς! Πυριτιδαποθήκη… Για να μη μιλήσω για τον διάδοχό του ή τόσους άλλους.

Το επίτευγμα

Αν έπρεπε να συνοψίσω σε δύο λέξεις το πολιτικό αποτύπωμα του έργου του Αναστάσιου στην Αλβανία θα έλεγα τα εξής: Κατάφερε να αποσυνδέσει την Πατριαρχική Ορθοδοξία στην Αλβανία από τον ελληνοκεντρισμό και τον εθνικιστικό αλυτρωτισμό του επίσημου λόγου, μέχρι τότε, περί «Βορείας Ηπείρου».

Ο λόγος αυτός προφανώς εκφραζόταν παραδοσιακά και ακραία από ιεράρχες, όπως ο Σεβαστιανός Κονίτσης που έβαζε μεγάφωνα να ακούγονται στην Αλβανία να λένε ότι «η Βόρεια Ήπειρος είναι ελληνική», Και όμως, ο λόγος αυτός δεν ήταν διόλου περιθωριακός στην Ελλάδα. Τον τόνο έδιναν οι Σεβαστιανοί…

Η πεποίθηση ότι οι Αλβανοί Τόσκηδες του Νότου, που είναι Ορθόδοξοι, είναι εν δυνάμει Έλληνες υπήρξε κοινό κτήμα μεγάλου τμήματος του ελληνικού βαθέος κράτους, από τη διπλωματία του, την Αστυνομία και φυσικά εξέχοντα στελέχη της ελληνικής Δεξιάς, για τα οποία το βορειοηπειρωτικό υπήρξε ιδανική εργολαβία άγρας ψήφων, στην Ήπειρο και όχι μόνον. Η πεποίθηση ότι οι Αλβανοί Ορθόδοξοι είναι εν δυνάμει Έλληνες – ας διαβάσει κανείς την έξοχη μονογραφία του Λάμπρου Μπαλτσιώτη Έλληνες και εν δυνάμει Έλληνες (εκδ. Ισνάφι, Γιάννενα 2020) – έχει ρίζες στον 19ο αιώνα, προ της συστάσεως του αλβανικού κράτους.

Και όντως, για τον 19ο αιώνα ήταν μια δόκιμη θέση: σε ποιο άλλο έθνος θα μπορούσαν να υπαχθούν οι αλβανόφωνοι ορθόδοξοι Πατριαρχικοί, αν όχι στο ελληνικό; Όμως, η ζωή τα έφερε αλλιώς και γεννήθηκε αλβανικό έθνος. Μάλιστα, οι χριστιανοί ορθόδοξοι του αλβανικού Νότου υπήρξαν πρωτομάστοροι του έθνους αυτού.

Ο ιερωμένος Fan Noli, γεννηθείς στον Έβρο με το ελληνικό όνομα Θεοφάνης Μαυρομάτης, πέρα από ιδρυτής της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Αλβανίας διατέλεσε ο πρώτος πρωθυπουργός και αντιβασιλέας της χώρας το 1924. Δύσκολα να ήταν Έλληνας, εδώ που τα λέμε…

Για την Ελλάδα πάντως, το ποίμνιο της αλβανικής Ορθοδοξίας υπήρξε η κατεξοχήν δεξαμενή της ομογένειάς της. Εξάλλου, οι έννοιες «Ελληνισμός» και «Ορθοδοξία» είναι, για πολλούς, ομοούσιες. Αυτό όμως, όπως εύκολα μπορεί να αντιληφθεί κανείς, είναι κόκκινο πανί για την Αλβανία. Και φυσικά το έργο ενός ιερωμένου, πλην όμως Έλληνα πολίτη, όπως ο Αναστάσιος στην Αλβανία του Μπερίσα, φαινόταν σισύφειο. Πώς θα μπορούσε να αναμετρηθεί με όλη αυτή την κληρονομία καχυποψίας και εδραιωμένων εκατέρωθεν στερεοτύπων και ταυτίσεων;

Όμως, ο Αναστάσιος το έκανε. Ο ειρηνοποιός που ανέστησε την Ορθόδοξη Εκκλησία της Αλβανίας το κατάφερε ακριβώς αδρανοποιώντας και τους δύο εθνικισμούς. Όμως, πρώτο τον «δικό του». Για να μπορέσει να επιβιώσει στο εχθρικό περιβάλλον των πρώτων ετών μετά τον Ψυχρό Πόλεμο, όπου τα Τίρανα θεωρούσαν, άνευ άλλου τινός, την παρουσία του «δάκτυλο της Αθήνας» έπρεπε να προσέχει σε βαθμό αδιανόητο.

Όμως, πιστεύω ότι ο Αναστάσιος τελικά δεν χρειάστηκε τελικά μια τεράστια μαεστρία. Την είχε μέσα του, και αυτό φαίνονταν. Αυτή η σοφή ηρεμία στο πρόσωπό του, που τίποτε στον κόσμο δεν μπορούσε να διαταράξει, κέρδισε και τους πιο καχύποπτους εθνικιστές Αλβανούς που τώρα τον πενθούνε. Έβαλε στη θέση τους τις έξαλλες εθνικιστές φωνές στην Ελλάδα, κωφεύοντας στις προτροπές τους, διότι ήξερε ότι αν κάτι έπρεπε να κάνει είναι να αποφύγει την ταύτιση Ελλάδας και Ορθοδοξίας στον αλβανικό Νότο. Και το κατάφερε.

Και έτσι, ο άνθρωπος αυτός, πλήρης ημερών, έφυγε, έχοντας κερδίσει την εκτίμηση και την αγάπη όλων. Αναγέννησε μια Εκκλησία –αυτό είναι το μείζον θεολογικό του επίτευγμα – αλλά συνάμα υπήρξε η κατεξοχήν φωνή καταλλαγής και γαλήνης που άφησε ανεξίτηλο αυτό το αποτύπωμα σε ένα κόσμο κρατών – κριαριών.

Ο Αναστάσιος υπήρξε για την Ορθοδοξία μια σπουδαία μορφή, που ξεπερνάει τα όριά της, καθώς ο λόγος, η πράξη και το παράδειγμά του έχουν οικουμενική σημασία. Μου έρχονται στο μυαλό τα λόγια του Μάρκου Αυρήλιου, που έγραψε στα Εις εαυτόν του: «Είναι ίδιον λεπτότερου ανθρώπου να φεύγει από αυτόν τον κόσμο έχοντας μείνει ανέγγιχτος από την ψευτιά, την κάθε υποκρισία, την ηδυπάθεια, τη ματαιοφροσύνη. Αλλά και το να νιώσει αηδία για όλα αυτά είναι κι αυτό ένα κάποιο κατόρθωμα».

Μνήμη αγαθή και ζώσα.