ΣΤΗΝ ΕΚΘΕΣΗ ΤΟΥ ΓΛΥΠΤΗ ΘΟΔΩΡΟΥ ΣΤΟ ΕΜΣΤ – ΧΙΟΥΜΟΡ, ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΑΙ ΕΡΓΑ ΣΤΟΝ “ΚΗΠΟ”

Όσα ίσως νόμιζες ότι ήξερες, είχες ακούσει ή είχες διαβάσει για τον Έλληνα γλύπτη Θεόδωρο Παπαδημητρίου, γνωστό απλά ως Θόδωρο, θα αποκτήσουν νέες διαστάσεις στη μεγάλη έκθεση-αφιέρωμα του ΕΜΣΤ, με τίτλο: “Θόδωρος, γλύπτης – Αντί αναδρομικής”.

Πρόκειται για την πρώτη οργανωμένη παρουσίαση και ερμηνεία του έργου του Θόδωρου, μετά την απώλειά του το 2018. Μια έκθεση που έρχεται να αξιοποιήσει με σεβασμό τα έργα (110 συνολικά) και το πλούσιο αρχειακό υλικό που ο ίδιος ο καλλιτέχνης κληροδότησε στο Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, προσφέροντας μια ευκαιρία στο κοινό να εξερευνήσει την πολυδιάστατη καλλιτεχνική του κληρονομιά.

Η έκθεση, σε επιμέλεια Σταμάτη Σχιζάκη, απλώνεται στον 2ο όροφο του Μουσείου ο οποίος είναι κυριολεκτικά αγνώριστος και έχει αναδιαμορφωθεί σκηνογραφικά, υπό τη ματιά του αρχιτέκτονα και σκηνογράφου Γιάννη Αρβανίτη.

Ακολουθώντας μία μη χρονολογική αφήγηση, η έκθεση μέσα από έντεκα ενότητες διερευνά διαφορετικές θεματικές στο έργο του Θόδωρου, ψηλαφίζοντας το γλυπτικό του λεξιλόγιο.

Αυτή δεν είναι μια κλασική ρετροσπεκτίβα του καλλιτέχνη, για πολλούς λόγους. Η λέξη “αναδρομική” θα περιέγραφε ίσως έργα που ανήκουν στο παρελθόν, ενώ τα συγκεκριμένα μοιάζουν επίκαιρα και φρέσκα. Ο όρος Αντί-Αναδρομικής, επιλέχθηκε τελικά ως μια παραδοχή αδυναμίας να πραγματοποιήσει κανείς μία απόλυτη αναδρομή στο έργο ενός καλλιτέχνη, ειδικά ενός καλλιτέχνη όπως ο Θόδωρος.

Παράλληλα, ο επιμελητής Σταμάτης Σχιζάκης, που έχει δουλέψει παλαιότερα με τον καλλιτέχνη και γνωρίζει το έργο του σε βάθος, κάλεσε τους: Νίκο Αρβανίτη, Πάκυ Βλασσοπούλου, Ίριδα και Λήδα Λυκουριώτη (Αρχιτέκτονες της Φάλαινας), Κώστα Μπασάνο και Γιάννη Παπαδόπουλο, να παρουσιάσουν έργα με αντίστοιχους διαχρονικούς προβληματισμούς και αφηγήσεις, δημιουργώντας σε έναν πολύ ενδιαφέρον διαγενεακό καλλιτεχνικό διάλογο.

Τα έργα τους, που προϋπήρχαν ή είναι νέες αναθέσεις του ΕΜΣΤ ειδικά για την έκθεση, ανοίγουν προοπτικές νέων έμφυλων και ανατρεπτικών αναγνώσεων, εστιάζουν σε λιγότερο προβεβλημένες πτυχές του έργου του, επιβεβαιώνουν την σχέση του με την εποχή μας.

Κατερίνα Γρέγου – Ο Θόδωρος ήταν ένας από τους πρωτεργάτες της θεσμικής κριτικής

Την ξενάγησή μας ξεκινά η καλλιτεχνική διευθύντρια του ΕΜΣΤ, Κατερίνα Γρέγου, η οποία μας μιλά για την έκθεση των έργων του Θόδωρου – που είναι και δεν είναι αναδρομική – ενός καλλιτέχνη που ενώ τον αποκαλούμε γλύπτη, είναι μια πολυσχιδής καλλιτεχνική προσωπικότητα.

“Είναι μία έκθεση που την προετοιμάζουμε αρκετό καιρό τώρα και είναι η 37η ατομική έκθεση που έχει οργανωθεί στο ΕΜΣΤ μέσα σε τρεισήμισι χρόνια. Ο Θόδωρος ήταν εξαιρετικά γενναιόδωρος με το μουσείο, καθώς μας κληροδότησε αρκετά έργα και το εργαστήριό του. Ήταν ένα χρέος και προς την οικογένεια και προς τον ίδιο να τα δείξουμε με ένα διαφορετικό μάτι.

Ήταν αδιαμφισβήτητα από τις πιο σημαντικές φιγούρες στο χώρο των εικαστικών τεχνών στην Ελλάδα το τελευταίο μισό του 20ου αιώνα, καθώς ήταν και από τους πρωτεργάτες της θεσμικής κριτικής, και της ενασχόλησης με τα ΜΜΕ και την επιρροή τους στον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε και τον κόσμο, την εικόνα και την ιστορία της τέχνης. Πολύ σημαντικός ήταν επίσης ο ρόλος του σχετικά με την αναζήτηση του τι είναι ο καλλιτέχνης, τι είναι ένα έργο τέχνης, ποιος είναι ο ρόλος της τέχνης – και ενίοτε με πάρα πολύ χιούμορ, ειδικά στο επίπεδο της θεσμικής κριτικής.”

“Ένας από τους δρόμους ενός μουσείου σύγχρονης τέχνης είναι το να κοιτάει και να εξετάζει το σύγχρονο γίγνεσθαι. Αλλά αυτός δεν είναι ο μοναδικός μας ρόλος. Έχουμε και χρέος να επανεξετάζουμε την ιστορία της τέχνης και ιδιαίτερα της χώρας μας. Πώς βλέπουμε αυτή τη σχέση νεότερης και παλαιότερης γενιάς;” μας είπε η κ. Γρέγου, δίνοντας τη σκυτάλη στον επιμελητή Σταμάτη Σχιζάκη.

Παρούσες στην ξενάγηση και οι δύο κόρες του γλύπτη, Λυδία και Νεφέλη Παπαδημητρίου, που συγκινημένες περπάτησαν ανάμεσα στα έργα του πατέρα τους, έχοντας ταξιδέψει πολλά χιλιόμετρα για να βρεθούν στα εγκαίνια.

Θόδωρος – Η γλυπτική είναι επικοινωνία

Ξεκινάμε την περιήγησή μας στον 2ο όροφο του ΕΜΣΤ, όπου η έκθεση ξεδιπλώνεται σαν ένας “ζωντανός οργανισμός” με έργα που συνομιλούν μεταξύ τους, ενώ κάποια είναι στρατηγικά τοποθετημένα στο έδαφος, και άλλα “ακούγονται” στο βάθος από τις αίθουσες των βιντεοπροβολών.

Ο Σταμάτης Σχιζάκης θυμάται την πρώτη του συνάντηση με τον Θόδωρο το 2005, στην έκθεση “Οθόνες” στην Ιλεάνα Τούντα: “Του είπα ότι τα έργα του μου φαίνονται πολύ επίκαιρα και φρέσκα. Ο Θόδωρος αντέδρασε έντονα εκείνη τη στιγμή, εκφράζοντας θυμό για το γεγονός ότι δεν καταλάβαινα πως αυτό ακριβώς προσπαθούσε να πετύχει – να δημιουργήσει διαχρονικά έργα, τα οποία, αν το κατάφερνε, θα φαίνονταν πάντα επίκαιρα και φρέσκα”. Ο Θόδωρος, όπως εξηγεί ο Σχιζάκης, έβλεπε τη γλυπτική τόσο σε σχέση με το παρελθόν όσο και με το μέλλον της, και αυτό που τον ενδιέφερε δεν ήταν η τεχνική. Συχνά επαναλάμβανε ότι για εκείνον η γλυπτική ήταν μια μορφή επικοινωνίας. “Για τον λόγο αυτό, αφιέρωσε χρόνο να αντιπαραβάλει, να συγκρίνει και ίσως να μεταφράσει τις γλώσσες της γλυπτικής, που είναι σωματική και υλική, με την άυλη γλώσσα των μέσων μαζικής επικοινωνίας.”

Ο Θόδωρος είχε καταφέρει να παρουσιάσει το έργο του σε πολλές και σημαντικές εκθέσεις, πάντα επιβλέποντας αυστηρά τον τρόπο με τον οποίο θα γινόταν η ανάγνωσή του. Κάθε έκθεσή του είχε τον χαρακτήρα μιας καλλιτεχνικής εγκατάστασης, με έναν συγκεκριμένο στόχο και σκοπό. “Αυτή ίσως είναι η πρώτη φορά που επιχειρείται μια αναδρομική προσέγγιση του έργου του, μια προσπάθεια να εξηγηθεί και να ταξινομηθεί. Μέσα από αυτή τη διαδικασία, συνειδητοποίησα πόσο η αντίληψη του Θόδωρου για το τι συνιστά καλλιτεχνικό αντικείμενο ίσως προπορευόταν, στην εποχή του, από τις επικρατούσες απόψεις της τέχνης και της κριτικής στην Ελλάδα.” μας λέει ο Σ. Σχιζάκης.

Την περίοδο 1952-1957 ο Θόδωρος σπούδασε στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας. Από το 1959 έως το 1962 συνέχισε τις σπουδές του με κρατική υποτροφία στο Παρίσι, στην École Nationale Supérieure des Beaux-Arts, καθώς και στην Académie du feu, όπου σπούδασε μεταλλοτεχνία. Στην ξενάγηση μαθαίνουμε ότι το 1965 βραβεύεται με το βραβείο Ροντέν για την παρουσίαση ενός έργου του στη Μπιενάλε Νέων του Παρισίου. Ακολουθεί ένα στιλ πιο μοντέρνο. Δουλεύει με μέταλλο. Δεν μιλάει ποτέ για το έργο του. Αναγκάζεται να γυρίσει στην Ελλάδα με την αρχή της δικτατορίας των Συνταγματαρχών, όπου συνειδητοποιεί ότι δεν μπορεί να συνεχίσει να δημιουργεί με τον ίδιο τρόπο. Αρχίζει και καταλαβαίνει πως η ιδέα της συμβατικής σιωπηλής γλυπτικής, έχει τεθεί υπό απειλή. Είναι άλλα τα μέσα τα οποία επικρατούν στη δημόσια επικοινωνία. Και έτσι αρχίζει να αλλάζει το έργο του, ώστε τη δεκαετία του ‘70 φτάνει να χρησιμοποιεί φωτογραφίες, το σώμα του, να κάνει performances, να μιλάει και να χρησιμοποιεί κείμενο.

Ο Θόδωρος χαρακτηρίζει τις περφόρμανς που δημιουργεί την δεκαετία του 1970 υβριδικά, ως “γλυπτικές δράσεις”. Πρόκειται δηλαδή για μια νέα μορφή τέχνης που προκύπτει από την σύνθεση της γλυπτικής με το θέατρο.  Ιδιότυπου χαρακτήρα, οι δράσεις αυτές αποτυπώνουν την αγωνία του καλλιτέχνη να κατακτήσει εκ νέου τον δημόσιο χώρο.

Στο “Αντί για έργο γλυπτικής” το έργο είναι ένα κείμενο. Υπάρχει ένας βωμός και ένα σχοινί που οδηγεί τον θεατή να βρει ένα έντυπο. Το κείμενο αυτό είναι ένα μανιφέστο της νέας γλυπτικής που επιχειρεί ο Θόδωρος. Εξηγεί όλους τους λόγους τους τεχνολογικούς και τους πολιτικούς για τους οποίους ο γλύπτης αναγκάζεται να βρει έναν τρόπο να επικοινωνήσει πέρα από τα καθαρά γλυπτικά μέσα. Στη σειρά έργων “Τεστ και Χειρισμοί”, ο Θόδωρος προσπαθεί να ξαναδείξει στο κοινό του ποιες είναι οι δυνατότητες της γλυπτικής.

Ματράκ Φαλλός – Ένα σύμβολο μεταξύ καταστροφής και δημιουργίας

Κυρίαρχο στην έκθεση είναι το σύμβολο “ματράκ φαλλός” που, όπως μας εξηγεί ο επιμελητής, ξεκίνησε στην αρχή από ένα απλό ρόπαλο, όπου τοποθετήθηκε ένα μικρό “κεφάλι” για να είναι ανθρωπομορφικό. Ήταν για εκείνον ένα γλωσσικό παιχνίδι, αλλά και ένα σύμβολο που εξέφραζε την ιδέα του για το πώς ο καλλιτέχνης λειτουργεί σε ένα πλαίσιο όπου επιδρούν διάφορες εξουσίες. Μία από αυτές είναι η πατριαρχική εξουσία, άλλη η καλλιτεχνική εξουσία του ίδιου του καλλιτέχνη, και τέλος, η κρατική εξουσία.

Ενώ το πλαίσιο μπορεί να αλλάζει, η ιδέα παραμένει. Στα γαλλικά, “ματράκ” σημαίνει το γκλομπ του αστυνομικού, ενώ “ματρακάς” είναι το σπίτι του γλύπτη. Ο Θόδωρος χρησιμοποιεί τη Ματράκ Φαλλό είτε σαν εργαλείο είτε σαν ένα ρόπαλο σε μεγάλες διαστάσεις. Μέσα από τις δράσεις του, το έργο έχει μια αμφισημία, που κυμαίνεται μεταξύ καταστροφής και δημιουργίας.

Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα έργα της έκθεσης είναι “Το Ξυπνητήρι του Μεσονυκτίου”, όπου πρωτοπαρουσιάστηκε η Ματράκ-Φαλλός. Δημιουργήθηκε με αφορμή τη δολοφονία του διαδηλωτή φοιτητή Σωτήρη Πέτρουλα από την αστυνομία το 1965. Το έργο έχει ένα γκλομπ, ένθετο στο μαρμάρινο βάθρο, το οποίο ο θεατής μπορεί να αφαιρέσει και με αυτό να χτυπήσει το μεταλλικό μέρος του γλυπτού για να παράξει ήχο.

Καθώς απέδωσε στο σύμβολο αυτό και ανθρωπομορφικά στοιχεία, το χρησιμοποίησε επίσης για να απεικονίσει και να διακωμωδήσει καλλιτεχνικές και εξουσιαστικές συμπεριφορές. Χαρακτηριστικό είναι το έργο “Χειρισμός XV, Παραλλαγές για ένα μνημείο στον Γνωστό”, μια σειρά έργων που ξεκίνησε το 1970, κατά τη διάρκεια της χούντας των συνταγματαρχών, όταν είχαν ήδη βγει στο φως τα βασανιστήρια σε αντιφρονούντες κρατούμενους αλλά και τα ονόματα των βασανιστών τους. Με κάθε παραλλαγή να παραπέμπει σε διαφορετικό βασανιστήριο, ο Θόδωρος πραγματοποιεί μια σειρά αντι-μνημείων στη στρατιωτική βία.

Η must-see αίθουσα της έκθεσης για να γνωρίσεις καλύτερα τον γλύπτη είναι τα “ΙΧΝΗ ΑΦΗΣ”. Εδώ βλέπουμε οπτικοακουστικό και έντυπο υλικό από την πλούσια δράση του Θόδωρου ως δημόσιου προσώπου. Ο Θόδωρος υποστήριζε ότι ο καλλιτέχνης έπρεπε να διεκδικήσει τη θέση του στη δημόσια σφαίρα, και στα μέσα μαζικής επικοινωνίας και ενημέρωσης. Η “δράση” του Θόδωρου στην τηλεόραση, τον Τύπο και το ραδιόφωνο ήταν προέκταση της γλυπτικής του πρακτικής.

Ένα έργο που ενθουσιάζει “διαδραστικά” είναι η “Χειρωνακτική ενέργεια προβολής της τέχνης” (1979-2005) όπου οι θεατές από παθητικοί καταναλωτές γίνονται σε ενεργοί θεατές-παραγωγοί. Περιστρέφοντας τον μηχανισμό του έργου παράγουμε ηλεκτρισμό και ανάβει η οθόνη.

Ο Χειρισμός ΧΧΧ (1982), είναι ένα έργο όπου ο Θόδωρος έκανε ένα σόλο μουσικο-γλυπτικό σόου, παράγοντας μουσική κρούοντας γυάλινες και μεταλλικές επιφάνειες με ματράκ – φαλλούς σε διάφορα μεγέθη και υλικά. Με την παραγωγή ήχου και ρυθμού το σόου αποκάλυπτε διαφορές στην ανθεκτικότητα των υλικών και τελείωνε με την καταστροφή των γυάλινων επιφανειών. Η περφόρμανς ηχογραφήθηκε και μετά προβάλλονταν σε οθόνη τηλεόρασης, στην σκηνή με τα σπασμένα γυαλιά.

Τελευταίος σταθμός της ξενάγησής μας είναι ένας Κήπος με “γρασίδι”, όπου με χιούμορ οι διοργανωτές της έκθεσης μας υπενθυμίζουν ότι ο Θόδωρος καθ’ όλη τη διάρκεια της καλλιτεχνικής του πορείας έδινε έμφαση στη δημόσια γλυπτική. Θεωρούσε ότι όλα του τα γλυπτά ήταν για τον δημόσιο χώρο.

Εδώ βρίσκονται γλυπτά από παλαιότερες σειρές έργων του (“Γλυπτική για τη συμμετοχή του κοινού”, “Πύλες”, “Πήγασοι”) καθώς και η μακέτα του έργου Ωρολόγιο του Μετρό που βρίσκεται στο μετρό Συντάγματος. Εντυπωσιακή εδώ είναι η διαδραστική εγκατάσταση του Νίκου Αρβανίτη, αποτελούμενη από “κρεμασμένα” ραδιόφωνα και μικρόφωνα.

Καθισμένοι οκλαδόν στον “Κήπο” του Θόδωρου, με παράθυρα που ατενίζουν την πολύβουη χειμωνιάτικη Αθήνα, θυμηθήκαμε κάτι που είχε πει σε μία από τις τελευταίες του συνεντεύξεις: “Ελπίζω μόνο ότι η τέχνη μου θα μπορέσει να συμβάλλει στη δημιουργία ενός καλύτερου μέλλοντος για την ανθρωπότητα.” Διαβάζοντας την επικαιρότητα, συνειδητοποιούμε πόσο σημαντική και φιλόδοξη ήταν αυτή η επιθυμία του.