ΜΠΗΚΑΜΕ ΣΤΟΝ ΜΑΓΕΥΤΙΚΟ ΚΟΣΜΟ ΤΟΥ TIM BURTON ΣΤΟ DESIGN MUSEUM ΤΟΥ ΛΟΝΔΙΝΟΥ

Το όνομα του Tim Burton είναι πλέον συνώνυμο με έναν μοναδικό κινηματογραφικό κόσμο, όπου το γοτθικό στοιχείο συναντά το παραμυθένιο, το αλλόκοτο μπλέκεται με το τρυφερό και το σκοτεινό φλερτάρει με το χιούμορ. Από το Beetlejuice και τον Ψαλιδοχέρη μέχρι το Batman Returns και τον Charlie and the Chocolate Factory, οι ταινίες του έχουν διαμορφώσει μια ξεχωριστή οπτική γλώσσα, γνωστή πλέον ως “Burtonesque“.

Αυτή η μοναδική αισθητική και το δημιουργικό του σύμπαν αποτελούν τον πυρήνα μιας μεγάλης έκθεσης που φιλοξενείται στο Design Museum του Λονδίνου. Περισσότερα από 600 εκθέματα—προσωπικά σκίτσα, πρωτότυπα σχέδια, σκηνικά, κοστούμια και κινηματογραφικά αντικείμενα—ζωντανεύουν το καλλιτεχνικό ταξίδι του Burton, από την παιδική του ηλικία έως τη διεθνή αναγνώριση. Ανάμεσά τους, το αυθεντικό κοστούμι του Ψαλιδοχέρη του Johnny Depp και της Catwoman της Michelle Pfeiffer από το Batman Returns, αντικείμενα που φέρουν το DNA της εικαστικής του ταυτότητας.

Ο Burton μεγάλωσε στο Burbank της Καλιφόρνια, ένα τυπικό αμερικανικό προάστιο, το οποίο ο ίδιος έχει περιγράψει ως “απρόσωπο”, γεμάτο επαναλαμβανόμενες εικόνες και χαμόγελα που μοιάζουν αποστειρωμένα. Ίσως γι’ αυτό, η φιλμογραφία του βρίθει από μοναχικούς, περιθωριοποιημένους ήρωες που αναζητούν τη θέση τους σε έναν κόσμο που δεν τους καταλαβαίνει. Ο Ψαλιδοχέρης, για παράδειγμα, μπορεί να διαβαστεί ως ένα αυτοβιογραφικό έργο: ένας καλλιτεχνικός νους που δεν προσαρμόζεται εύκολα στο τέλεια τακτοποιημένο, αλλά συχνά άψυχο περιβάλλον των προαστίων.

Η έκθεση δεν είναι απλώς μια συλλογή αντικειμένων αλλά μια χωρική εμπειρία. Ο επισκέπτης μπαίνει σε έναν κόσμο που θυμίζει τα σκηνικά των ταινιών του Burton: ασύμμετρες πόρτες, φωτισμοί που δημιουργούν μια σχεδόν ονειρική ατμόσφαιρα, ήχοι από ψαλίδια που κόβουν, κρωξίματα κορακιών, μακρόσυρτα γαβγίσματα και μια αίσθηση ότι βρίσκεσαι μέσα σε ένα ζωντανό φιλμ, όπου κάθε στιγμή μπορεί να γίνει παραμύθι ή εφιάλτης.

Ένα από τα πιο εντυπωσιακά στοιχεία της έκθεσης είναι η παρουσία των σχεδίων του Burton, που αποδεικνύουν ότι οι ταινίες του γεννιούνται πρώτα στο χαρτί. Πριν ακόμα σκηνοθετήσει, δημιουργεί χαρακτήρες και κόσμους μέσα από το σχέδιο, με μια χαρακτηριστική, παιδικά αλλόκοτη γραμμή που παραμένει αναγνωρίσιμη. Αυτά τα σχέδια—τοποθετημένα με χρονολογική σειρά—δείχνουν πώς από απλές μολυβιές χτίζεται ένας ολόκληρος κινηματογραφικός μικρόκοσμος.

Από την Καλιφόρνια στη Σκοτεινή Μαγεία του Hollywood

Το πρώτο πράγμα που τραβάει την προσοχή είναι τα αμέτρητα σχέδια και σκίτσα του σκηνοθέτη. Ο Burton δεν σταμάτησε ποτέ να σχεδιάζει, από παιδί μέχρι και σήμερα. Σε κάθε γωνιά της έκθεσης, υπάρχουν μικρά αποσπάσματα της φαντασίας του: χαρακτήρες με δυσανάλογα μάτια, τρομακτικές φιγούρες που ακροβατούν ανάμεσα στο αστείο και το απόκοσμο, και αλλόκοτες δημιουργίες που θυμίζουν παραμύθια του Edgar Allan Poe ή εικονογραφήσεις του Edward Gorey.

«Αυτά τα σχέδια είναι εξαιρετικά! Συνέχισε να δημιουργείς και μην σταματήσεις ποτέ», είχε πει ένας καθηγητής τέχνης στον έφηβο Tim Burton. Και εκείνος τον άκουσε. Συνέχισε να σχεδιάζει σε χαρτοπετσέτες, καταλόγους εστιατορίων, εκατοντάδες σημειωματάρια και ακόμη και στις αγγελίες των εφημερίδων του Λος Άντζελες. Τα σχέδιά του έγιναν οι βάσεις των ταινιών του, με τη χαρακτηριστική γοτθική, ατμοσφαιρική αισθητική που οδήγησε στον όρο Burtonesque. Για τον Burton, η εικόνα είναι η αφήγηση: «Τα σχέδια είναι η ιστορία», είχε πει κάποτε.

Η έκθεση ξεκινά λοιπόν από τα παιδικά χρόνια του Burton στο Burbank της Καλιφόρνιας, έναν τόπο που ο ίδιος έχει περιγράψει ως «ένα απροσδιόριστο, καταπιεστικό τοπίο». Ο μικρός Tim βρήκε παρηγοριά στα σχέδιά του, δημιουργώντας κόσμους τεράτων που ξέφευγαν από την αποστειρωμένη προαστιακή πραγματικότητα.

Η επιρροή του περιβάλλοντός του είναι εμφανής σε ταινίες όπως ο Ψαλιδοχέρης, όπου η χρωματιστή γειτονιά των προαστίων έρχεται σε απόλυτη αντίθεση με το σκοτεινό κάστρο του ήρωα.
Η έκθεση παρουσιάζει τα πρώτα του δημιουργήματα, όπως το αδημοσίευτο παιδικό βιβλίο The Giant Zlig, καθώς και την πρώτη του αναγνώριση: τη νίκη του στον διαγωνισμό “Burbank Beautiful Inc.” με την αφίσα CRUSH LITTER στη δεκαετία του ’70.

Ανάμεσα στα πιο εντυπωσιακά κομμάτια της πρώτης αίθουσας είναι η αναπαράσταση του προσωπικού στούντιο του Tim Burton. Πρόκειται για έναν χώρο που δεν λειτουργεί απλώς ως εκθεσιακό κομμάτι, αλλά ως μια ζωντανή αποτύπωση του δημιουργικού του χάους—μια εμπειρία που επιτρέπει στον επισκέπτη να ρίξει μια κλεφτή ματιά στον τρόπο με τον οποίο γεννιούνται οι αλλόκοτοι, γοτθικοί κόσμοι του.

Το στούντιο, όπως έχει αναδημιουργηθεί, είναι γεμάτο από τα εργαλεία και τα σκίτσα του: σωροί από μολύβια και μπογιές, σημειώσεις με ακατάστατες γραμμές, πρωτότυπα σχέδια χαρακτήρων, μακέτες και μινιατούρες που φαίνονται σαν να βρίσκονται σε διάφορα στάδια εξέλιξης. Κάθε αντικείμενο μοιάζει να έχει αφεθεί τυχαία, αλλά στην πραγματικότητα συνθέτει ένα παζλ που αποτυπώνει την αδιάκοπη δημιουργική του διαδικασία.

Στη Σπηλιά του Burton: Όταν οι Ήρωες Ζωντανεύουν

Η δεύτερη και η τρίτη αίθουσα της έκθεσης μοιάζουν με σπήλαιο και μας βυθίζουν σε έναν κόσμο όπου η μαγεία του Burton γίνεται σχεδόν απτή. Οι τοίχοι και ο φωτισμός δημιουργούν την αίσθηση ενός μυστηριώδους, υπόγειου σύμπαντος, σαν να έχεις περάσει μέσα από ένα παραμορφωμένο τούνελ και να έχεις βρεθεί στο backstage ενός απόκοσμου τσίρκου. Εδώ, οι κινηματογραφικοί του ήρωες δεν είναι πια απλά φιγούρες στην οθόνη, αλλά αποκτούν τρισδιάστατη υπόσταση.

Γιγαντιαίες φιγούρες των εμβληματικών χαρακτήρων του δεσπόζουν στον χώρο, σαν γλυπτά που έχουν ξεπηδήσει από τα σκίτσα του. Από τον Ψαλιδοχέρη με το αμήχανο βλέμμα και τα μεταλλικά του χέρια, μέχρι τον Jack Skellington από τον Χριστουγεννιάτικο Εφιάλτη, οι μορφές αυτές επιβεβαιώνουν ότι το σύμπαν του Burton είναι σχεδόν χειροποίητο, ένας κόσμος που χτίζεται με τέχνη και υλικότητα, παρά με απλά ψηφιακά εφέ.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η σχέση του σκηνοθέτη με τους συνεργάτες του. Η Colleen Atwood, μια από τις πιο διάσημες σχεδιάστριες κοστουμιών του Χόλιγουντ, έχει συμβάλει καθοριστικά στη διαμόρφωση της αισθητικής του Burton. Οι δημιουργίες της, από τα εκκεντρικά κοστούμια του Sleepy Hollow μέχρι τις αυστηρές, σχεδόν αρχιτεκτονικές γραμμές στα κοστούμια του Sweeney Todd, αποδεικνύουν τη σημασία της λεπτομέρειας και της υφής στην κινηματογραφική του αισθητική.

Εξίσου σημαντική είναι η συνεργασία του Burton με το δίδυμο Mackinnon & Saunders, τους μαέστρους του stop-motion animation. Αυτοί είναι οι καλλιτέχνες πίσω από τις κούκλες που ζωντανεύουν στον Χριστουγεννιάτικο Εφιάλτη, τη Νεκρή Νύφη και τον Frankenweenie.

Στην καρδιά αυτής της σπηλιάς-εργαστηρίου στέκονται τρία από τα πιο αναγνωρίσιμα κοστούμια στην ιστορία του κινηματογράφου. Το κοστούμι της Catwoman από το Batman Returns, φορεμένο από τη Michelle Pfeiffer, είναι ίσως το πιο εμβληματικό. Με τις εμφανείς, λευκές ραφές που θυμίζουν μια Frankenstein-ική κατασκευή, αντικατοπτρίζει τέλεια τον χαρακτήρα της Catwoman ως ένα πλάσμα εύθραυστο αλλά και επικίνδυνο, μια ηρωίδα-παράδοξο που είναι ταυτόχρονα ραγισμένη και πανίσχυρη.

Δίπλα του, το μαύρο φόρεμα της Christina Ricci από το Sleepy Hollow, απλό αλλά ατμοσφαιρικό, μεταφέρει την υποβλητική, γοτθική ατμόσφαιρα της ταινίας, ενώ το αυθεντικό κοστούμι του Ψαλιδοχέρη του Johnny Depp στέκεται σαν ένα έργο τέχνης. Η δερμάτινη υφή του, τα περίτεχνα μεταλλικά ψαλίδια στα χέρια, οι μικροσκοπικές λεπτομέρειες—όλα προδίδουν την αφοσίωση στη χειροποίητη αισθητική που διατρέχει ολόκληρο το έργο του Burton.

Η εντυπωσιακή λεπτομέρεια με την οποία έχουν δουλευτεί αυτά τα κοστούμια αποδεικνύει πως στον κόσμο του Burton τίποτα δεν αφήνεται στην τύχη. Κάθε ραφή, κάθε κόψιμο, κάθε στοιχείο έχει λόγο ύπαρξης και συνθέτει έναν κόσμο όπου η μόδα, ο κινηματογράφος και η τέχνη γίνονται ένα. Για τον Burton, η εικόνα δεν είναι απλώς διακόσμηση, αποτελεί οργανικό μέρος της αφήγησης. Και μέσα σε αυτή τη σπηλιά της έκθεσης, ο θεατής νιώθει για λίγο πως έχει εισέλθει στο μυαλό του δημιουργού—έναν τόπο όπου το όνειρο και ο εφιάλτης συνυπάρχουν αρμονικά.

Διασχίζοντας τις παραμορφωμένες πόρτες του Burton

Ακολουθώντας τη διαδρομή της έκθεσης, περνάμε μέσα από έναν χώρο που μοιάζει να ανήκει σε μια από τις ταινίες του Burton: ένα δωμάτιο γεμάτο καθρέφτες και παραμορφωμένες πόρτες, όπου η προοπτική διαστρεβλώνεται και η πραγματικότητα χάνει τη σταθερότητά της. Είναι ένας φόρος τιμής στις χαρακτηριστικές, ασύμμετρες προοπτικές που χρησιμοποιεί στις ταινίες του, εκείνες που κάνουν κάθε σκηνή να μοιάζει ονειρική—ή εφιαλτική.

Σε αυτό το αλλόκοτο σκηνικό, οι ήρωές του μάς υποδέχονται: ανθρωπόμορφα λουλούδια που φαίνονται σαν να έχουν ξεπηδήσει από τις σελίδες ενός γοτθικού παραμυθιού, αλλόκοτα τέρατα που μοιάζουν πιο ανθρώπινα από τους ανθρώπους, μελαγχολικοί χαρακτήρες που δεν ανήκουν πουθενά, αλλά βρίσκουν παρηγοριά στη μοναδικότητά τους.

Η κυρίαρχη αίσθηση είναι πως βλέπουμε τον κόσμο μέσα από τα μάτια ενός ανθρώπου που νιώθει ξένος, που δεν χωρά στις καθιερωμένες δομές, αλλά βρίσκει την ομορφιά εκεί όπου οι άλλοι βλέπουν απλώς το διαφορετικό.

Ο κόσμος του Burton είναι ένας κόσμος όπου η παραδοξότητα δεν είναι ελάττωμα αλλά προτέρημα. Οι ήρωές του δεν είναι οι τυπικοί πρωταγωνιστές των χολιγουντιανών αφηγήσεων. Είναι αυτοί που συνήθως στέκονται στο περιθώριο—και ακριβώς γι’ αυτό ο Burton τους τοποθετεί στο επίκεντρο.

Το πιο μαγικό όμως είναι η διαπίστωση ότι, παρά τις δεκαετίες που έχουν περάσει, ο Burton παραμένει ο ίδιος δημιουργός που ήταν ως έφηβος στο Burbank: ένα παιδί που σχεδίαζε περίεργα τέρατα σε ένα αποστειρωμένο, ομοιόμορφο προάστιο, μετατρέποντας την αίσθηση της αποξένωσης σε τέχνη. Αυτός ο νεανικός ενθουσιασμός του δεν έχει χαθεί—αντίθετα, συνεχίζει να διαμορφώνει τη σύγχρονη ποπ κουλτούρα. Το πιο πρόσφατο παράδειγμα; Το Wednesday στο Netflix, μια σειρά που αποδεικνύει πως το ύφος και η αίσθηση του Burton είναι όχι μόνο αναγνωρίσιμα, αλλά και διαχρονικά.

Βγαίνοντας από την έκθεση, είναι απόλυτα ξεκάθαρο πως ο Tim Burton δεν είναι απλά ένας σκηνοθέτης. Είναι ένας σύγχρονος παραμυθάς, ένας ζωγράφος, ένας ποιητής του σκοτεινού φανταστικού που έχει αφήσει ανεξίτηλο το αποτύπωμά του στην τέχνη, στη φαντασία και στην καρδιά όσων νιώθουν πως δεν ανήκουν πουθενά, αλλά εξακολουθούν να ψάχνουν τη δική τους θέση στον κόσμο.