Το ντοκιμαντέρ που “φωτίζει” τα άγνωστα ελληνικά χρόνια της Κάλλας

Ο Βασίλης Λούρας συνέλαβε την ιδέα και έγραψε το σενάριο για ένα ξεχωριστό ντοκιμαντέρ αφιερωμένο στα άγνωστα πρώτα χρόνια της Μαρίας Κάλλας. Το ντοκιμαντέρ «Μαίρη, Μαριάννα, Μαρία: Τα Άγνωστα Ελληνικά Χρόνια της Κάλλας», παραγωγής Εθνικής Λυρικής Σκηνής, συν-σκηνοθετήθηκε από τον ίδιο και τον Μιχάλη Ασθενίδη.

Μέσα από σπάνιο αρχειακό υλικό, ανέκδοτες ηχογραφήσεις, συνεντεύξεις και ηχητικά ντοκουμέντα, το ντοκιμαντέρ φωτίζει την περίοδο 1937-1945, όταν η Κάλλας ζούσε στην Αθήνα κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, αλλά και τα χρόνια μετά το 1957, όταν επανασυνδέθηκε με την Ελλάδα ως παγκόσμια ντίβα.

Το φιλμ εστιάζει στα πρώτα καλλιτεχνικά της βήματα, τις προσωπικότητες που την επηρέασαν, αλλά και τις πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες που καθόρισαν την πορεία της. Ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος, ο Εμφύλιος και η υποδοχή που έλαβε στην Ελλάδα διαμόρφωσαν την προσωπικότητα και τη στάση της απέναντι στη χώρα που θεωρούσε πατρίδα της.

Με αφορμή την κυκλοφορία του ντοκιμαντέρ, συνομιλήσαμε με τον Μιχάλη Ασθενίδη για τη δημιουργική διαδικασία και την έρευνα πίσω από την ταινία.

H γέννηση της ιδέας και η αφετηρία της έρευνας για τη Μαρία Κάλλας

Πώς γεννήθηκε η ιδέα για αυτό το ντοκιμαντέρ και ποια ήταν η αφετηρία της έρευνάς σας για τα άγνωστα ελληνικά χρόνια της Κάλλας;

Η αφορμή για τη δημιουργία του ντοκιμαντέρ ήταν η επέτειος των 100 ετών από τη γέννηση της Μαρίας Κάλλας και το επετειακό πρόγραμμα που σχεδίαζε η Εθνική Λυρική Σκηνή και ο Γιώργος Κουμεντάκης. Καθώς, σχεδόν τα πάντα έχουν ειπωθεί κατ’ επανάληψη για τη ζωή και τη σταδιοδρομία της Κάλλας, η σκέψη μας ήταν να εστιάσουμε στα ελληνικά της χρόνια, τα οποία συνδέονται με τη Λυρική. Η Κάλλας προσελήφθη στη Λυρική τον Ιούνιο του 1940, λίγους μήνες μετά την ίδρυση του οργανισμού.

Πώς αποφασίσατε να δομήσετε την αφήγηση και ποια ήταν η μεγαλύτερη πρόκληση στη σκηνοθεσία μιας τόσο πολυεπίπεδης προσωπικότητας;

Η αφήγηση σε μεγάλο βαθμό ακολουθεί τη χρονική σειρά των γεγονότων. Ταυτόχρονα όμως επιλέγει να εστιάσει σε γεγονότα που θεωρήσαμε ότι ήταν καθοριστικά για τη ζωή και την καλλιτεχνική της διαδρομή.
Επιπλέον, καθώς η έρευνα μας έδωσε μεγάλα δώρα, κληθήκαμε να βρούμε δημιουργικούς τρόπους να τα εντάξουμε. Η πρόκληση για τα πρώτα χρόνια της Αθήνας (1937-45) ήταν φυσικά το γεγονός ότι δεν σώζεται κανένα οπτικοακουστικό ντοκουμέντο.

Οπότε έπρεπε η σκηνοθεσία και το μοντάζ να βρουν τρόπους να ντύσουν την αφήγηση και να την παρουσιάσουν με τρόπο κινηματογραφικό και ελκυστικό. Έτσι δημιουργήσαμε τρεις σκηνές με animation, επιθυμώντας να ζωντανέψουμε κάποιες από τις ιστορικές φωτογραφίες της εποχής. Παράλληλα, αξιοποιήσαμε στο μέγιστο τις εικόνες της Αθήνας, θέλοντας ούτως ή άλλως να «χαρτογραφήσουμε» τις αθηναϊκές διαδρομές της.

Τα χρόνια της Κάλλας στην Ελλάδα και η διαμόρφωσή της

Το ντοκιμαντέρ εστιάζει στη διαμόρφωση της Κάλλας ως καλλιτέχνη και ως ανθρώπου. Ποια στοιχεία αυτής της διαδρομής σας φάνηκαν τα πιο καθοριστικά για τη μετέπειτα πορεία της;

Σίγουρα η συνάντηση της με τη θρυλική δασκάλα της Ελβίρα Ντε Ιντάλγκο στο Ωδείο Αθηνών, η ακρόαση που έδωσε στον Κωστή Μπαστιά και η πρόσληψη της στη Λυρική Σκηνή, η πρώτη της Τόσκα στην Πλατεία Κλαυθμώνος, αλλά και όλες οι παραστάσεις που έδωσε το 1944, είτε στα Ολύμπια, είτε στο Ηρώδειο. Σε προσωπικό επίπεδο, την καθόρισε απολύτως η τραγωδία του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, αλλά και η εχθρότητα που αντιμετώπισε τόσο στο οικογενειακό και φιλικό της περιβάλλον, όσο και στο επαγγελματικό.

Ποια ήταν η σχέση της με την Ελλάδα, τόσο στην αρχή της καριέρας της όσο και αργότερα, όταν είχε ήδη κατακτήσει τη διεθνή αναγνώριση;

Η Κάλλας αγαπούσε πάντα την Ελλάδα, τη θεωρούσε πατρίδα της, αν και γεννήθηκε στη Νέα Υόρκη και το μεγαλύτερο μέρος της ζωής της το έζησε στην Ιταλία και τη Γαλλία. Πολύ συχνά όμως τη στεναχωρούσε η αντιμετώπιση που είχε από τους συμπατριώτες της, τους Έλληνες. Φυσικά δεν απαξίωνε συνολικά τους Έλληνες, είχε όμως πικραθεί με όσα αντιμετώπισε τόσο στην Κατοχή, όσο και το 1957 που επέστρεψε και βίωσε την μεγάλη επίθεση από μέρος του Τύπου.

Η Κατοχή, ο Εμφύλιος και η μεταπολεμική Ελλάδα ήταν κρίσιμες περίοδοι για τη χώρα και αναπόφευκτα επηρέασαν και την Κάλλας. Πώς αποτυπώνεται αυτή η ιστορική διάσταση στο ντοκιμαντέρ;

Δεν θα μπορούσαμε παρά να αναφερθούμε στο κοινωνικό-πολιτικό περιβάλλον, καθώς η ζωή της επηρεάστηκε απολύτως από τις συνθήκες που βίωνε η χώρα. Σκοπίμως μιλήσαμε για τις σχέσεις με τους Γερμανούς και τους Ιταλούς, με στόχο να καταρρίψουμε την άδικη φήμη που την ακολουθούσε για δεκαετίες, ότι δήθεν η Κάλλας ήταν συνεργάτης των κατακτητών.

Οι συνεντέυξεις για την Κάλλας

Στις καινούριες συνεντεύξεις που έγιναν για τις ανάγκες του ντοκιμαντέρ, περιλαμβάνονται, μεταξύ άλλων, ο γιος του ιδρυτικού Διευθυντή της ΕΛΣ Ιωάννης Μπαστιάς, ο Καλλιτεχνικός Διευθυντής της Εθνικής Λυρικής Σκηνής Γιώργος Κουμεντάκης, ο λυρικός καλλιτέχνης Άρης Χριστοφέλλης, ο Πρόεδρος των Υποτροφιών Μαρία Κάλλας Κωνσταντίνος Πυλαρινός, ο Στέφαν Χαίρνερ, γιος του αρχιμουσικού Χανς Χαίρνερ, που διηύθυνε την Κάλλας το 1944 στον Φιντέλιο, η μεσόφωνος Κική Μορφωνιού, που τραγούδησε με την Κάλλας στη Νόρμα και τη Μήδεια της Επιδαύρου, η Χαρά Καλομοίρη, Διευθύντρια του Εθνικού Ωδείου, η Έφορος του Αρχείου του Ωδείου Αθηνών Στέλλα Κουρμπανά, η μελετήτρια του αρχείου Ζώρα, μουσικολόγος Σοφία Κοντώση, ο συνθέτης Φίλιππος Τσαλαχούρης και άλλοι. Πώς επελέγησαν οι άνθρωποι αυτοί; Υπήρξε κάποια συνέντευξη που σας έκανε ιδιαίτερη εντύπωση ή που σας αποκάλυψε μια άγνωστη πλευρά της;

“Το κριτήριο μας ήταν να μιλήσουμε μόνο με ανθρώπους που γνωρίζουν καλά τα γεγονότα ή που έχουν μελετήσει με απόλυτη σοβαρότητα το φαινόμενο Κάλλας. Δεν μας ενδιέφεραν καθόλου τα κουτσομπολιά, ούτε οι αφηγήσεις για την προσωπική της ζωή. Η συνέντευξη με τη σπουδαία Κική Μορφωνιού με συγκίνησε πολύ, γιατί η ίδια είναι ένα μεγάλο μέγεθος της όπερας και είχε τη χαρά να συναντήσει την Κάλλας στα πρώτα της βήματα και να συνεργαστούν στην Επίδαυρο”.

(Σημειώστε πως επιπλέον, εκτός από τα αποσπάσματα συνεντεύξεων της ίδιας της Κάλλας, στο ντοκιμαντέρ περιλαμβάνονται επίσης παλαιότερες συνεντεύξεις της δασκάλας της στο Ωδείο Αθηνών Ελβίρας ντε Ιντάλγκο, των συναδέλφων της Ζωής Βλαχοπούλου, Μαρίκας Παπαδοπούλου, Άρντας Μαντικιάν, του συγγραφέα Νίκου Πετσάλη-Διομήδη, του μαέστρου Λεωνίδα Ζώρα και του φίλου της Κάλλας Βρετανού αξιωματούχου Ρέυ Μόργκαν. Τέλος, ακούγονται πολύτιμες μαρτυρίες ανθρώπων που συνεργάστηκαν με την Κάλλας στα χρόνια της Κατοχής, όπως του ιδρυτικού Διευθυντή της ΕΛΣ Κωστή Μπαστιά, του σκηνοθέτη της πρώτης της Τόσκας Ντίνου Γιαννόπουλου, της Διευθύντριας Χορωδίας της ΕΛΣ Έλλης Νικολαΐδη, της πιανίστας (corépétitrice) Ίρμας Κολάση, των συναδέλφων της καλλιτεχνών Σπύρου Σαλίγκαρου, Μίτσας Κουραχάνη)

Πώς διαφοροποιείται το Μαίρη, Μαριάννα, Μαρία από άλλες βιογραφίες της Κάλλας; Και τι νέο φέρνει σε σχέση με όσα γνωρίζαμε για τη ζωή της;

Το δικό μας ντοκιμαντέρ εστιάζει μόνο στα ελληνικά της χρόνια και στη σχέση της με την Ελλάδα, οπότε αυτομάτως διαφέρει από κάθε άλλη βιογραφία που αναφέρεται στη μεγάλη της καριέρα. Άλλωστε αυτή ήταν και η πρόσκληση για εμάς, να συμπληρώσουμε το κενό που υπάρχει στις ξένες βιογραφίες – το κενό των ελληνικών ετών.

Στο σημείωμα των συντελεστών αναφέρετε ότι το ντοκιμαντέρ αφηγείται μια ιστορία θριάμβου και αντίστασης. Πιστεύετε ότι η Κάλλας μπορεί να ειδωθεί και ως σύμβολο γυναικείας ενδυνάμωσης και επιβίωσης;

Η Κάλλας αντιμετώπισε στα χρόνια της Αθήνας μια πολύ σκληρή κακοποιητική συμπεριφορά, όχι μόνο από την οικογένεια της, αλλά και από το κοινωνικό της περιβάλλον και το περιβάλλον του Ωδείο και της Λυρικής.
Η Κάλλας ήταν ένα παχουλό κορίτσι με μεγάλη μυωπία και δυσκολία στην ελληνική γλώσσα, καθώς είχε μεγαλώσει στην Αμερική έως τα 14 χρόνια της. Όμως ήταν τέτοια η εσωτερική της δύναμη, η εργατικότητα της και η στοχοπροσύλωση που είχε, που κατάφερε να ξεπεράσει τα πάντα και να φθάσει στην κορυφή του κόσμου. Φυσικά είναι ένα σύμβολο ενδυνάμωσης και επιβίωσης. Είχε τα πάντα εναντίον της και όμως κατάφερε να γίνει μύθος.

Πώς επιλέξατε να παρουσιάσετε τη μουσική της Κάλλας στο ντοκιμαντέρ; Υπήρξαν συγκεκριμένες ερμηνείες ή στιγμές που θέλατε οπωσδήποτε να συμπεριλάβετε;

Η μουσική για το ντοκιμαντέρ μας είναι κομμάτι της αφήγησης. Κάθε σκηνή ντύθηκε με πολύ μεγάλη προσοχή και αγάπη. Φυσικά θέλαμε να συμπεριλάβουμε ως βάση τη μοναδική ηχογράφηση που έχουμε από ελληνική της εμφάνιση – το ρεσιτάλ του 1957 στο Ηρώδειο. Ευτυχώς, είχαμε την τεράστια τύχη να βρούμε και να παρουσιάσουμε για πρώτη φορά δύο ανέκδοτες ηχογραφήσεις, της Λευκάδας του 1964 και του Παρισιού του 1977. Ειδικά η τελευταία αποτελεί ένα σπάνιο και εξαιρετικά πολύτιμο ντοκουμέντο, καθώς πραγματοποιήθηκε μόλις λίγες μέρες πριν τον θάνατό της.

Το ντοκιμαντέρ έχει ήδη προβληθεί σε φεστιβάλ και έχει αποσπάσει εξαιρετικές κριτικές από τον διεθνή Τύπο. Μεταξύ άλλων, η Γαλλική εφημερίδα Le Monde σε πρωτοσέλιδο άρθρο της το χαρακτηρίζει «μια συνταρακτική, όσο και συγκινητική ταινία που θα αποτελέσει αποκάλυψη για πολλούς», η Γερμανική Εφημερίδα Frankfurter Allgemeine Zeitung (FAZ) μιλάει για ένα «θαυμάσιο ντοκιμαντέρ, το οποίο όχι μόνο έπλεξε σε ένα συνεκτικό αφηγηματικό νήμα αμέτρητες αφηγήσεις σκηνοθετών, μαέστρων και συναδέλφων που συνεργάστηκαν μαζί της, αλλά αποκαλύπτει και δύο άγνωστα ηχητικά ντοκουμέντα», ενώ το Γαλλικό περιοδικό Diapason μιλάει για ένα «υποδειγματικό, συναρπαστικό ντοκιμαντέρ με σπάνιο υλικό, που φωτίζει μια από τις πιο άγνωστες περιόδους της Κάλλας». Πώς ήταν η ανταπόκριση του κοινού και ποια σχόλια σας έκαναν εντύπωση;

Είμαστε ευτυχείς γιατί λαμβάνουμε διαρκώς πολύ θετικά σχόλια, όχι μόνο για το περιεχόμενο, αλλά και για κινηματογραφικό τρόπο με τον οποίο διαχειριστήκαμε το υλικό που προέκυψε από την έρευνα.

Συντελεστές

Ιδέα, Έρευνα, Σενάριο: Βασίλης Λούρας
Σκηνοθεσία: Μιχάλης Ασθενίδης, Βασίλης Λούρας
Παραγωγή: Στέλλα Αγγελέτου