Φόβος και λογοκρισία στα αμερικάνικα επιστημονικά εργαστήρια

Τον Απρίλιο του 2017 είχα βρεθεί στη Λισαβόνα για την ετήσια συνάντηση της Διεθνούς Ομάδας Διάδοσης της Σωματιδιακής Φυσικής (IPPOG) – τότε εργαζόμουν στο CERN. Η συνάντηση συνέπεσε με τις πρώτες διαδηλώσεις του March for Science στις 22 Απριλίου, σε περισσότερες από 600 πόλεις παγκοσμίως, ως απάντηση στην αντιεπιστημονική ρητορική του Ντόναλντ Τραμπ, που μόλις είχε εκλεγεί.

Εκείνη την εποχή, υπήρχε ακόμη η πεποίθηση ότι αν επικοινωνούσαμε σωστά την επιστήμη στο ευρύ κοινό, θα μπορούσαμε να περιορίσουμε τη ρητορική των «εναλλακτικών γεγονότων» και των αρνητών της επιστήμης. Οχτώ χρόνια μετά, στη δεύτερη προεδρία Τραμπ, τα πράγματα έχουν επιδεινωθεί δραματικά. Δεν πρόκειται πλέον για σποραδικές επιθέσεις ή περιορισμούς, αλλά για μεθοδικές περικοπές χρηματοδότησης, απολύσεις σε ομοσπονδιακές υπηρεσίες-κλειδιά και λογοκρισία σε λέξεις και όρους που θεωρούνται «ευαίσθητοι». Μια ματιά στις ιστοσελίδες ερευνητικών οργανισμών στις ΗΠΑ αρκεί για να διαπιστώσει κανείς τη λογοκρισία που συντελείται.

Πριν από λίγες ημέρες, στη Βοστώνη, πραγματοποιήθηκε το ετήσιο συνέδριο της Αμερικανικής Ένωσης για την Προώθηση της Επιστήμης (AAAS), που εκδίδει και το περιοδικό Science, με κεντρικό τίτλο «Η επιστήμη διαμορφώνει το αύριο». Ωστόσο, στους διαδρόμους ακουγόταν περισσότερο δύο λέξεις: αβεβαιότητα και άγχος. Την ώρα που χιλιάδες επιστήμονες και ειδικοί σε θέματα επιστημονικής πολιτικής έδιναν το «παρών», έγινε σαφές πως οι ανησυχίες τους δεν περιορίζονται σε θεωρητικό επίπεδο.

Οι απολύσεις ομοσπονδιακών ερευνητών και επιστημόνων στα Εθνικά Ινστιτούτα Υγείας (ΝΙΗ), στα Κέντρα Ελέγχου και Πρόληψης Νοσημάτων (CDC) και στην Υπηρεσία Προστασίας του Περιβάλλοντος (EPA), η λογοκρισία όρων που συνδέονται με την κλιματική αλλαγή ή τη φυλετική και έμφυλη διαφορετικότητα, καθώς και οι συνεχείς απειλές για επιπλέον περικοπές, έχουν δημιουργήσει μια κλειστοφοβική ατμόσφαιρα. Πολλοί συμμετέχοντες απέφευγαν να φορούν το καρτελάκι με το όνομά τους ή να δηλώνουν δημόσια την επαγγελματική τους ιδιότητα, φοβούμενοι στοχοποίηση. Άλλοι παραδέχτηκαν ότι μόλις ολοκληρώσουν την έρευνά τους, σκοπεύουν να φύγουν από τις ΗΠΑ.

Αυτό που κάποτε αποτελούσε κίνητρο για χιλιάδες νέους επιστήμονες να μετακομίσουν στην Αμερική –η ελευθερία της έρευνας, η ισχυρή χρηματοδότηση και η δυνατότητα διεθνούς συνεργασίας– μοιάζει τώρα να ξεθωριάζει. Στα πάνελ του συνεδρίου της AAAS, πολλοί μίλησαν για τον κίνδυνο αποδόμησης ενός μεταπολεμικού «κοινωνικού συμβολαίου», το οποίο αντιμετώπιζε την επιστήμη ως δημόσιο αγαθό, άξιο προστασίας και επένδυσης από το κράτος.

Ερευνητές ανέφεραν πώς το brain drain θα μπορούσε πλέον να κινηθεί αντίστροφα: αντί να συρρέουν επιστήμονες στις ΗΠΑ, να εγκαταλείπουν τη χώρα μαζικά, αναζητώντας σταθερότερες συνθήκες και κουλτούρα συνεργασίας στην Ευρώπη ή την Ασία. Την ίδια στιγμή, καμπάνιες που ξεκινούν επιστημονικές ενώσεις ή ανοιχτές επιστολές προς το Κογκρέσο προσκρούουν στον φόβο πολλών ερευνητικών ιδρυμάτων μήπως στοχοποιηθούν από την κυβέρνηση.

Ορισμένοι, κυρίως νεότεροι φοιτητές και ερευνητές που ρισκάρουν λιγότερα, έχουν αποφασίσει να αναλάβουν δράση, οργανώνοντας νέες κινητοποιήσεις, όπως το “Stand Up For Science” που προγραμματίζεται για τον Μάρτιο. Σε συζητήσεις με Αμερικανούς ερευνητές που εργάζονται στο CERN, διαπίστωσα ότι η ορμή που θυμάμαι από τη March for Science το 2017 αναζωπυρώνεται: πρόκειται για ανθρώπους που ανησυχούν όχι απλώς για την τύχη των δικών τους εργαστηρίων, αλλά για τη συνολική διάβρωση της επιστημονικής γνώσης.

Πολλές από τις προειδοποιήσεις που είχαν ακουστεί στη Λισαβόνα πριν από οχτώ χρόνια επιβεβαιώνονται σήμερα, με τον πρόεδρο Τραμπ να επιβάλλει ανοιχτά ένα κλίμα καχυποψίας και αμφισβήτησης της επιστημονικής μεθοδολογίας. Κι ενώ το επίσημο σύνθημα του συνεδρίου της ΑΑΑS ήταν «η επιστήμη διαμορφώνει το αύριο», όλοι αναρωτιούνται τι ακριβώς θα επιτραπεί στην επιστήμη να διαμορφώσει υπό την τρέχουσα πολιτική ηγεσία.

Είναι δύσκολο να αγνοήσει κανείς ότι αυτή η επίθεση δεν πλήττει μόνο την επιστημονική κοινότητα, αλλά και τη δημόσια υγεία, την καινοτομία, την εκπαίδευση και τη δημοκρατία στο σύνολό της. Τεχνολογίες που θα μπορούσαν να δώσουν λύσεις σε κρίσιμα ζητήματα –από την κλιματική αλλαγή μέχρι τη θεραπεία σοβαρών ασθενειών– κινδυνεύουν να μείνουν πίσω.

Αν η επιστήμη «διαμορφώνει το αύριο», όπως υποστηρίζει η AAAS, τότε αυτό το αύριο τίθεται σε κίνδυνο όταν υπονομεύεται η αυτονομία της επιστημονικής έρευνας. Μεγάλα ιδρύματα μοιάζουν πιο σιωπηλά και διστακτικά, γνωρίζοντας ότι εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από ομοσπονδιακά κονδύλια. Έτσι, οι πιο τολμηρές προσπάθειες αντίστασης συχνά ξεκινούν από φοιτητές ή ομάδες επιστημόνων που δεν έχουν να χάσουν και πολλά.

Το ερώτημα δεν είναι πλέον αν υπερβάλλουμε στις ανησυχίες μας, αλλά πώς θα προλάβουμε τη ζημιά που ήδη συντελείται. Η επιστημονική κοινότητα στις ΗΠΑ βιώνει τα «χειρότερα» που φοβόταν πριν από χρόνια και ψάχνει νέα εργαλεία και στρατηγικές για να υπερασπιστεί τόσο την ίδια την επιστήμη όσο και τις αξίες που τη συνοδεύουν. Η μάχη αυτή δεν αφορά μόνο τη χρηματοδότηση ή τις θέσεις εργασίας, αλλά το δικαίωμα όλων να βασιζόμαστε σε πραγματικά δεδομένα όταν διαμορφώνουμε πολιτικές που επηρεάζουν τις ζωές μας.

Γι’ αυτό, δεν αρκεί απλώς να βγούμε ξανά στους δρόμους. Χρειάζεται να συσπειρωθούμε γύρω από την ιδέα ότι η επιστήμη είναι ένα θεμελιώδες αγαθό που πρέπει να διαφυλαχθεί με κάθε μέσο. Έτσι, οκτώ χρόνια μετά την πρώτη March for Science, το ερώτημα δεν είναι αν θα διαδηλώσουμε, αλλά αν θα έχουμε το απαραίτητο θάρρος να συνεχίσουμε να αγωνιζόμαστε, όσο ο «τραμπικός πόλεμος» κατά της επιστήμης κλιμακώνεται.