ΣΤΕΡΕΩΜΑ: ΠΩΣ ΔΥΟ ΚΑΤΑΞΙΩΜΕΝΟΙ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ ΕΓΙΝΑΝ ΜΕ ΕΠΙΤΥΧΙΑ ΕΚΔΟΤΕΣ

Η πεισμωμένη αγάπη για την λογοτεχνία και το δοκίμιο προφανώς εξυπακούεται και ίσως η άγνοια κινδύνου να βοηθά για να ξεκινήσει κανείς ένα νέο εκδοτικό οίκο στην Ελλάδα των διαχρονικά χαμηλών πτήσεων της φιλαναγνωσίας, ειδικά δε στην καρδιά μιας μεγάλης οικονομικής κρίσης. Στην περίπτωση πάντως της Λίζας Σιόλα και του Άγγελου Σιόλα, επρόκειτο για τολμηρή, όχι όμως παράτολμη απόφαση η ίδρυση των εκδόσεων Στερέωμα.

«Είναι αλήθεια ότι τόσο η πορεία του Άγγελου Σιόλα που έφτασε μέχρι τη θέση του Αντιπρύτανη του ΕΜΠ, όσο και η δική μου επαγγελματική σταδιοδρομία ως αρχιτέκτονα πολεοδόμου, ήταν εξαιρετικά πλούσιες και απαίτησαν μεγάλη αφοσίωση. Προσωπικά, παράλληλα με την άσκηση του επαγγέλματός μου, ασχολήθηκα και με τις Διεθνείς Σχέσεις στον τομέα της Αρχιτεκτονικής, πιστεύοντας σθεναρά ότι η αρχιτεκτονική είναι ανάγκη και όχι πολυτέλεια και ότι η συνεργασία σε διεθνές επίπεδο ήταν απαραίτητη. Εκλέχτηκα λοιπόν αρχικά στο Συμβούλιο της Διεθνούς Ένωσης Αρχιτεκτόνων-UIA και το 2008 εκλέχτηκα Αντιπρόεδρος» λέει η Λίζα Σιόλα.

Ήταν δηλαδή και οι δύο πολύ έμπειροι στις μέχρι τότε δουλειές τους, και -έχει και αυτό τη σημασία του- όχι αρκετά νέοι για να μην κάνουν μελετημένες κινήσεις πριν και μετά τη μεγάλη απόφαση. Γι’ αυτό άλλωστε, αν και σήμερα έχουν συμπληρωθεί πια δέκα χρόνια από τότε που κυκλοφόρησε το πρώτο βιβλίο λογοτεχνίας από το Στερέωμα, η σχέση των ιδρυτών του με τις εκδόσεις είχε ξεκινήσει νωρίτερα.

«Με τον θάνατο του πεθερού μου στα τέλη της δεκαετίας του ’90, αποφασίσαμε τη συνέχιση της κυκλοφορίας των εκδόσεων Σιόλα-Αλεξίου, παράλληλα με τις άλλες επαγγελματικές μας υποχρεώσεις. Το 1998 ξεκινήσαμε να εκδίδουμε τους Γεωγραφικούς και Ιστορικούς Σχολικούς Άτλαντες ως εκδόσεις Στερέωμα, πλέον. Ήμασταν αρχιτέκτονες-πολεοδόμοι, εξοικειωμένοι με τη χαρτογραφική απεικόνιση. Οι άτλαντες επανασχεδιάστηκαν από την αρχή ψηφιακά, εμπλουτίστηκαν με νέα οικονομικά, παραγωγικά, πληθυσμιακά στοιχεία, εναρμονίστηκαν με τα νέα σχολικά προγράμματα. Καταβάλλαμε τη μέγιστη προσπάθεια τα νέα προϊόντα να θυμίζουν τόσο αισθητικά όσο και ως προς το περιεχόμενο τους προδρόμους τους. Έτσι υπάρχουν πολλές γενιές μαθητών που μέχρι σήμερα αναγνωρίζουν τους άτλαντες και λένε “ναι, τον θυμάμαι, τον είχα στο δημοτικό”».

Το 2011 για την Λίζα Σιόλα σήμανε το τέλος της καριέρας της ως αρχιτέκτων, γεγονός που της επέτρεψε να ασχοληθεί αποκλειστικά με τις εκδόσεις των ατλάντων και να εξοικειωθεί με όλα τα στάδια της διαδικασίας παραγωγής του βιβλίου. Η απόκτηση σημαντικής εμπειρίας ήταν ο κρίσιμος παράγοντας ώστε να ληφθεί η απόφαση για την έκδοση του πρώτου βιβλίου από το Στερέωμα την άνοιξη του 2014.

«Η αδελφή μου Ιφιγένεια Μποτουροπούλου, τότε καθηγήτρια ΕΚΠΑ και μελετήτρια του έργου του φιλοσόφου Ερνέστ Ρενάν μας πρότεινε να εκδώσουμε σε μετάφρασή της το υπέροχο κείμενό του Προσευχή πάνω στην Ακρόπολη. Τότε κυκλοφόρησε μια εξαιρετικά καλαίσθητη δίγλωσση έκδοση την οποία κοσμούσαν γκραβούρες της εποχής. Το βιβλίο αυτό υπάρχει πάντα στο πωλητήριο του Μουσείου Ακρόπολης» λέει και θυμάται τα έντονα συναισθήματά της μόλις έπιασε στα χέρια της το εκδοτικό τους ντεμπούτο. «Καταγοητεύτηκα και από τότε αποφασίστηκε η επέκταση της εκδοτικής δραστηριότητας στη λογοτεχνία αρχικά και μετά στο δοκίμιο».

Όλα αυτά μεσούσης της οικονομικής κρίσης, που «είχε πολλά, σχεδόν καταστροφικά, αποτελέσματα στο χώρο των εκδόσεων: εκδοτικοί οίκοι έκλεισαν ή περιόρισαν δραστικά την παραγωγή τους, άνθρωποι έχασαν τις δουλειές τους, η αγοραστική ικανότητα όντας χαμηλή περιόρισε ακόμη περισσότερο την αγορά του βιβλίου, χάθηκε δηλαδή μια δυναμική του βιβλίου που δύσκολα ανακτάται».

Τα προβλήματα δεν τελείωσαν όταν (υποτίθεται ότι) τελείωσε η οικονομική κρίση. Θα ακολουθούσε άλλωστε λίγο αργότερα η περίοδος της πανδημίας, «σε μια στιγμή μάλιστα που οι οικονομικοί δείκτες είχαν αρχίσει να βελτιώνονται.

Μιλάμε στην ουσία για μια περίοδο που διήρκεσε πάνω από δέκα χρόνια» λέει η εκδότρια, επισημαίνοντας όμως εκτός από τις αρνητικές και κάποιες θετικές επιπτώσεις στον χώρο του βιβλίου: «Την περίοδο της πανδημίας η κρίση μεταφέρθηκε κυρίως στις νέες εκδόσεις που δεν γνώρισαν την προβολή μέσω του “πάγκου” και έτσι έμειναν χωρίς τη φυσική επαφή με τον αναγνώστη. Από την άλλη, ο υποχρεωτικός εγκλεισμός και τα κλειστά βιβλιοπωλεία βοήθησαν τους εκδότες να οργανώσουν τις ηλεκτρονικές τους πωλήσεις, που γνώρισαν μεγάλη άνθηση την περίοδο αυτή. Ο αναγνώστης, κλεισμένος στο σπίτι, ψάχνει βιβλία στο διαδίκτυο και με αυτόν τον τρόπο γνωρίζει όχι μόνο της τελευταίες εκδόσεις που βλέπει στους πάγκους των (κλειστών) βιβλιοπωλείων, αλλά και παλαιότερες κυκλοφορίες. Έτσι έρχεται σε επαφή με αυτό που ονομάζουμε back list, γεγονός που οδήγησε ακόμη και σε μερική αύξηση του τζίρου των εκδόσεων.

Θετικό στοιχείο της περιόδου είναι η δημιουργία πολλών νέων μικρών μεν αλλά πολύ δραστήριων εκδοτικών οίκων κυρίως από ανθρώπους που έχασαν τη δουλειά τους στα χρόνια των κρίσεων, με λίγο προσωπικό αλλά πολύ πάθος, που προσπαθούν συνήθως να καλύψουν κάποια ιδιαίτερη πτυχή του λογοτεχνικού πεδίου (niche market)».

Τονίζει επίσης ότι την περίοδο των δύο αυτών διαδοχικών κρίσεων άλλαξε σημαντικά και η αναλογία μεταφρασμένων και ελληνικών βιβλίων, φτάνοντας στο 30% με 70% (από 40% με 60%), κάτι που αποδίδει κυρίως στην έκρηξη των αυτοεκδόσεων. «Οι παραδοσιακοί εκδότες δυσκολεύονται να εκδώσουν έναν άγνωστο συγγραφέα. Δημιουργούνται έτσι πολυάριθμοι εκδοτικοί οίκοι που ασχολούνται αποκλειστικά με αυτοεκδόσεις. Για να καταλάβουμε για τι μιλάμε και σύμφωνα με τα αποτελέσματα των ερευνών του ΟΣΔΕΛ, την περίοδο 2020-2022 το ένα τρίτο των βιβλίων λογοτεχνίας είναι αυτοεκδόσεις, δηλαδή βιβλία που εκδίδονται χωρίς καμία διαδικασία κρίσης».

Τα κριτήρια με βάση τα οποία επιλέγει το Στερέωμα τίτλους προς έκδοση, ειδικά όσον αφορά τη λογοτεχνία και τουλάχιστον τα πρώτα χρόνια είχαν να κάνουν με ένα βασικό χαρακτηριστικό των ιθυνόντων.

«Είμαστε και οι τρεις βασικοί εκδότες (μαζί με το γιο μας Γιώργο) γαλλόφωνοι. Με τη βάση αυτή και τη δυνατότητα να διαβάζουμε στο πρωτότυπο αποφασίσαμε να ξεκινήσουμε με γαλλική λογοτεχνία, αρχικά σύγχρονη και μεταγενέστερα κλασική. Επίσης αναζητήσαμε καλούς Γάλλους συγγραφείς αμετάφραστους στη γλώσσα μας, ώστε να προσφέρουμε στον Έλληνα αναγνώστη κάτι φρέσκο. Τα βιβλία μας θέλαμε να χαρακτηρίζονται από “μια ανθρωπιστική αύρα” όπως την περιέγραψε ένας φίλος μας και να αφορούν θέματα που απασχολούν τον σημερινό αναγνώστη, όπως η θέση της γυναίκας, η απαλλαγή από τα κλισέ του φύλου, η αφηγηματική δεξιότητα, μια φιλοσοφική προσέγγιση της ανθρώπινης κατάστασης και η σχέση του ανθρώπου με το περιβάλλον».

Στον τομέα του δοκιμίου που καλύπτει μικρότερο μέρος του καταλόγου τους η εκδότρια τονίζει ότι έγινε εξαρχής προσπάθεια να προσεγγίσουν πολλές θεματικές. «Από το Χάρτες και ιδεολογίες του Βαγγέλη Πανταζή, που μας γοήτευσε ως χαρτογράφους, έως τον προβληματισμό για το μέλλον της φιλελεύθερης δημοκρατίας του Νικόλα Σεβαστάκη και τα δοκίμια του Γάλλου φιλοσόφου Ζακ Ρανσιέρ για την τέχνη, ή το Εφευρίσκοντας τον έρωτα ξανά της Μόνα Σολέ για τον ρόλο της πατριαρχίας στις ετεροφυλοφιλικές σχέσεις–για να αναφέρω μόνον μερικούς από τους τίτλους μας–, τα δοκίμια που εκδίδουμε πιστεύω ότι καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα προβληματισμού, που ελπίζουμε να μεγαλώσει στο μέλλον. Με τα χρόνια όμως και με την κατάκτηση ελπίζω της εκτίμησης του αναγνώστη, τα κριτήρια διαφοροποιούνται» λέει στο NEWS 24/7.

Πλέον το Στερέωμα εκδίδει και νεότερες γενιές συγγραφέων, ενώ μεταφράζουν και από τη αγγλική γλώσσα, με τη θεματολογία να εμπλουτίζεται και τους τίτλους να αυξάνονται διαρκώς.

Ειδικά όσον αφορά τα ελληνικά βιβλία λογοτεχνίας το ζητούμενο είναι «χειρόγραφα ιδιότυπα, που δεν υπακούουν στις επιταγές της εμπορικότητας (αν και βέβαια είναι καλοδεχούμενη), κείμενα που θα διατυπώνουν μια λογοτεχνική πρόταση ικανή να ταράξει τα νερά της σύγχρονης βιβλιοπαραγωγής. Από το Λιθόστρατο της Μαρίας Τσιμά, στο Ανάπτυγμα βατράχου της Ρούλας Γεωργακοπούλου, κι από το R.I.F. της Μαρίας Γιαγιάννου στη Μικρή εγκυκλοπαίδεια του θανάτου του Κυριάκου Χαρίτου, στο Μούδιασμα του Δημήτρη Τανούδη και Το αδελφομοίρι του Αντώνη Πάσχου, για να αναφέρω μόνο μερικούς τίτλους και συγγραφείς».

Μέχρι σήμερα από το Στερέωμα έχουν εκδοθεί 95 βιβλία λογοτεχνίας, μεταφρασμένα και ελληνικά, 15 δοκίμια, 3 βιβλία στη σειρά Εικαστικό Στερέωμα και 4 βιβλία παιδικής λογοτεχνίας – αυτή είναι η πιο πρόσφατη σειρά τους. Το NEWS 24/7 ζητά από τη Λίζα Σιόλα να επιλέξει τα πιο αντιπροσωπευτικά της φιλοσοφίας του εκδοτικού της οίκου.

«Από τη λογοτεχνία θα διάλεγα τα βιβλία του Ματιάς Ενάρ, της Λουσία Μπερλίν, της Λουίζ Γκλικ, της Βιρζινί Ντεπάντ, αλλά και κάποια κλασικά ή σύγχρονα κλασικά όπως το αμετάφραστο στα ελληνικά βιβλίο του Ζολά Στον Παράδεισο των κυριών ή τα δυο μυθιστόρημα του Πάτρικ Χάμιλτον που εκδώσαμε, και αυτά μεταφρασμένα για πρώτη φορά. Από τα δοκίμια είναι λίγο δύσκολο να διαλέξω τα πιο αντιπροσωπευτικά, επειδή οι τίτλοι μας είναι ακόμη λίγοι και η θεματολογία μεγάλη.

Σίγουρα θα διάλεγα τα δοκίμια του Ρανσιέρ, το δοκίμιο της Μόνα Σολέ για τη σχέση πατριαρχίας και ετεροφυλοφιλικών σχέσεων, τα δοκίμια για την ποίηση Η στάση του πελαργού του Θανάση Χατζόπουλου, και Αποδείξεις και θεωρίες της Λουίζ Γκλικ, το δοκίμιο της Ιφιγένειας Μποτουροπούλου με θέμα το χρονικό της ψήφισης του νόμου για το διαχωρισμό των εκκλησιών από του κράτους το 1905 στη Γαλλία και την αντίστοιχη θεωρητική συζήτηση, και βέβαια το Χάρτες και ιδεολογίες του φίλου μας Βαγγέλη Πανταζή, τον οποίο χάσαμε δυστυχώς νωρίς» λέει και περιγράφει και την πιο «κινηματογραφική» στιγμή της τελευταίας δεκαετίας για τις εκδόσεις Στερέωμα: «Ήταν όταν περιμένοντας την ανακοίνωση των βραβείων Νόμπελ του 2020 ακούσαμε ότι το πήρε η Αμερικανίδα ποιήτρια Λουίζ Γκλικ, της οποίας τα δικαιώματα είχαμε αποκτήσει 7 μήνες νωρίτερα.

Εδώ θέλω να αναφέρω το όνομα της συνεργάτιδας μας Έρης Μακρή που μας την είχε προτείνει. Αγκαλιαστήκαμε και χορεύαμε. Αργότερα, είδαμε σε κάποιο σουηδικό σίριαλ που διαδραματίζεται σε εκδοτικό οίκο την ίδια ακριβώς σκηνή, όταν συγγραφέας τους πήρε το Νόμπελ (Love & Anarchy, 2022). Σημαντική στιγμή για τις εκδόσεις μας ήταν επίσης η απονομή του Κρατικού Βραβείου Λογοτεχνικής Μετάφρασης 2020 στη Ρίτα Κολαϊτη για το μυθιστόρημα του Ουισμάνς Ανάστροφα που εκδόθηκε από το Στερέωμα εκείνη τη χρονιά».

Όλα αυτά στο πλαίσιο μιας προσπάθειας να καταστήσουν σαφές το στίγμα των εκδόσεων Στερέωμα, ώστε το αναγνωστικό κοινό να αναγνωρίζει αμέσως τα βιβλία τους.

«Αυτό που θα ονομάζαμε στην αρχιτεκτονική ταύτιση μορφής και περιεχομένου. Από το εξώφυλλο, τα κείμενα που το συνοδεύουν, την επιλογή των τίτλων και του συγγραφέα, τους μεταφραστές και επιμελητές, τη σελιδοποίηση, την εκτύπωση, προσπαθήσαμε να δημιουργήσουμε μια αναγνωρίσιμη εικόνα ανάμεσα στις πολυάριθμες εκδόσεις που κυκλοφορούν» λέει η εκδότρια, ένα modus operandi που εκπορεύεται από την προηγούμενη επαγγελματική τους ιδιότητα.

«Μην ξεχνάμε ότι είμαστε αρχιτέκτονες. Ήταν λοιπόν κατά κάποιο τρόπο προδιαγεγραμμένο ότι το βιβλίο θα το αντιμετωπίζαμε ως ένα συνολικό αισθητικό αντικείμενο που αρχίζει να συνδιαλέγεται με τον αναγνώστη από το εξώφυλλο. Νομίζω ότι αυτή η γραμμή διατρέχει όλα μας τα εξώφυλλα, τόσο όσον αφορά την εικόνα όσο και τις γραμματοσειρές που χρησιμοποιούνται. Έχουμε βέβαια και εκλεκτούς συνεργάτες που δημιουργούν την τελική σύνθεση».

Τη χρονιά που διανύουμε το Στερέωμα θα εκδώσει: ένα μυθιστόρημα του Αντώνη Πάσχου, τη συλλογή διηγημάτων Νεαρά Τομάρια του νέου στην ηλικία Ιρλανδού συγγραφέα Κόλιν Μπάρετ που είμαστε υπερήφανοι που θα τον συστήσουμε στον Έλληνα αναγνώστη, ένα υπέροχο αφήγημα του Συλβαίν Τεσσόν με τίτλο Με τις νεράιδες που μιλά με ποιητικό και φιλοσοφικό τρόπο για το ταξίδι του με ιστιοπλοϊκό από τη Γαλικία στις ακτές της Σκωτίας.

Θα κυκλοφορήσει επίσης το τρίτο βιβλίο της σειράς «Αστερισμοί» καθώς και δυο παιδικά βιβλία, μια νέα περιπέτεια της ντετέκτιβ Μις Ψιψίνα, που προσφέρει στα παιδιά ένα «αστυνομικό» κατά τα σκανδιναβικά πρότυπα, και ένα εφηβικό μυθιστόρημα του Κυριάκου Αθανασιάδη με τίτλο Φωτόσπαθα και Σαμουράι.

Θα κυκλοφορήσει επίσης το δοκίμιο του Θωμά Συμεωνίδη με τίτλο Σχεδιάζοντας το σώμα της γραφής καθώς και ένα βιβλίο με σχέδια του Στέφανου Ρόκου που θα συνοδεύει την έκθεση του στην γκαλερί Ζουμπουλάκη τον Μάρτιο. Στο δεύτερο εξάμηνο συνεχίζουμε με Ζακ Ρανσιέρ, ένα νέο μυθιστόρημα της Μάρως Κακαβέλα, και το μυθιστόρημα ενός νέου Άγγλο-ιρλανδού συγγραφέα που περιγράφει με ποιητικό αλλά και σπαρακτικό τρόπο τον εφηβικό έρωτα ανάμεσα σε δυο αγόρια.

Επίσης, την ποιητική συλλογή της αγαπημένης μας Λουίζ Γκλικ Αβέρνο, και βέβαια τον τέταρτο «Αστερισμό». Επειδή αγαπούμε να συνεχίζουμε με τους συγγραφείς που έχουμε ήδη εκδώσει, στο μέλλον θα εκδώσουμε ένα ακόμη μυθιστόρημα του Μιγκέλ Μπονφουά μετά τον Εφευρέτη που μόλις κυκλοφόρησε, και ένα ακόμη μυθιστόρημα του Κόλιν Μπάρετ, μακρά λίστα βραβείου Μπούκερ.»

Ναι, σε αυτή τη χώρα αποτελεί παθογένεια σύμφωνα με τη Λίζα Σιόλα «ο μεγάλος αριθμός των βιβλίων με το σύστημα της αυτοέκδοσης που εκδίδονται κάθε χρόνο, όπως αναφέρθηκε και προηγουμένως, που κατακλύζει τους πάγκους με τίτλους που εκδόθηκαν χωρίς καμία κρίση, προκαλώντας σύγχυση στους αναγνώστες».

Ναι, σε αυτή τη χώρα πράγματι «υπάρχει μεγάλος αριθμός τίτλων ανά έτος, περισσότεροι από αυτούς που μπορεί να απορροφήσει το αναγνωστικό κοινό, με αποτέλεσμα η νέα κυκλοφορία να μένει στον “πάγκο” πολύ μικρό χρονικό διάστημα και μετά να παίρνει στην καλύτερη των περιπτώσεων τον δρόμο του ραφιού. Και είναι χαρακτηριστική η παρατήρηση γνωστού εκδότη ότι τα βιβλία δεν είναι γιαούρτια με ημερομηνία λήξης».

Ναι, σε αυτή τη χώρα «το βιβλίο είναι ακριβό κυρίως λόγω του μικρού τιράζ εξ αιτίας του περιορισμένου αριθμού αναγνωστών, αλλά και των μεγάλων εκπτώσεων που απαιτούν τα βιβλιοπωλεία από τους εκδότες που αγγίζει το 50%».

Ναι, σε αυτή τη χώρα «αποτελεί σοβαρό πρόβλημα η ανυπαρξία αμιγούς φορέα για το βιβλίο όπως το ΕΚΕΒΙ αποτελεί σοβαρό πρόβλημα με αρνητικές επιπτώσεις κυρίως στην έγκαιρη κατανόηση των νέων τάσεων. Η πρόσφατη δημιουργία του Ελληνικού Ιδρύματος Βιβλίου και Πολιτισμού (ΕΛΙΒΙΠ) δεν είναι αμιγής φορέας για το βιβλίο και το δεύτερο σκέλος του πολιτισμού πολύ μεγάλο και ποικίλο».

Ναι, σε αυτή τη χώρα το αναγνωστικό κοινό παραμένει περιορισμένο. «Μπορεί να προστέθηκε μια ενδιάμεση κατηγορία, αυτή που διαβάζει 2-5 βιβλία τον χρόνο και ένα άλλο 14% που διαβάζει 5-9 βιβλία τον χρόνο, οι εντατικοί αναγνώστες που διαβάζουν πάνω από 10 βιβλία τον χρόνο είναι 17%.

Τέλος 35% είναι η σούπερ κατηγορία αυτών που δεν διαβάζουν κανένα βιβλίο τον χρόνο! Πιστεύω ότι μόνο οι θεσμικοί και κοινωνικοί φορείς μπορούν να προσφέρουν μόνιμα αποτελέσματα στη κατανόηση της ανάγνωσης ως βασικού στοιχείου πολιτισμού, ώστε να δημιουργηθούν νέοι καλοί αναγνώστες. Αυτός είναι ο ρόλος του σχολείου και των οργανωμένων σχολικών βιβλιοθηκών, που δυστυχώς απουσιάζει δραματικά»

Σε αυτή τη χώρα όμως συμβαίνουν τουλάχιστον και τα εξής: «Η ξένη λογοτεχνία μεταφράζεται σχεδόν ακαριαία στην επικαιρότητα της. Στην Ελλάδα σήμερα έχουμε πολλούς και καλούς εκδοτικούς οίκους, με μεγάλη ετοιμότητα, και καμιά φορά, μεγαλύτερη από την ετοιμότητα αντίστοιχων οίκων του εξωτερικού σε χώρες με πολύ μεγαλύτερο αναγνωστικό κοινό».

Το Στερέωμα είναι ένας από αυτούς.