ΕΝΑ ΝΕΟ ΜΟΝΤΕΛΟ ΒΙΩΣΙΜΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ;

Σε μια εποχή που ο κόσμος όπως τον ξέραμε καταρρέει, γεννιέται ταυτόχρονα ένας άλλος. Ο καπιταλισμός έχει φέρει οικονομική “ανάπτυξη” και τεχνολογική εξέλιξη, αλλά με βαρύ τίμημα: μεγάλες ανισότητες και οικολογική κατάρρευση.

Η συνηθισμένη απάντηση σε αυτή την πολυεπίπεδη κρίση είναι η “πράσινη ανάπτυξη” μέσω υψηλής τεχνολογίας. Έξυπνα αυτοκίνητα, μεγάλες ανεμογεννήτριες, τεράστια φωτοβολταϊκά πάρκα – όλα αυτά, μας λένε, θα σώσουν τον πλανήτη ενώ παράλληλα θα συνεχίσουμε την οικονομική μεγέθυνση.

Όμως, αυτό που δεν μας λένε είναι ότι τα πράσινα “θαύματα” δεν υπολογίζουν τις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου που προκαλούν σε άλλα μέρη του κόσμου. Η κατασκευή, συντήρηση και απόρριψη των σύγχρονων τεχνολογιών περιλαμβάνουν σημαντικά ποσά ενέργειας, τοξικά απόβλητα και εργασία υπό απάνθρωπες συνθήκες, συχνά σε χώρες της Αφρικής και της νοτιοανατολικής Ασίας.

Το “πράσινο ” ξέπλυμα συχνά εμπλέκει πρακτικές αντιστάθμισης εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα, ένα σύστημα που έχει δεχθεί σφοδρή κριτική. Σύμφωνα με μελέτες, η λογική του μοντέλου “ρυπαίνω εδώ, αντισταθμίζω αλλού” δεν καταφέρνει να πετύχει τους στόχους μείωσης των εκπομπών.

Επομένως, υπάρχει άλλος δρόμος;

ΤΑ “ΚΟΙΝΑ” ΩΣ ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ

Στην Ελλάδα εμφανίζονται εντυπωσιακά παραδείγματα εναλλακτικών προσεγγίσεων που προτείνουν ένα διαφορετικό μοντέλο ανάπτυξης, βασισμένο στα κοινά αγαθά και τη συλλογική δράση. Αυτές οι πρωτοβουλίες δεν απορρίπτουν την τεχνολογία, αλλά την επανεξετάζουν κριτικά και την εντάσσουν σε ένα πλαίσιο που αναγνωρίζει την αξία της συσσωρευμένης γνώσης αιώνων. Αντί να προσεγγίζουν την καινοτομία μόνο ως ρήξη με το παρελθόν, αξιοποιούν τη συνέχεια των πρακτικών που έχουν αναπτυχθεί σε συγκεκριμένα γεωγραφικά, κοινωνικά και οικολογικά πλαίσια. Ενδεικτικές περιπτώσεις εγχειρημάτων που δημιουργούν νέες θέσεις εργασίας ενώ ταυτόχρονα οικοδομούν, εδώ και τώρα, τον κόσμο που οραματίζονται μέσα στον κόσμο που επιδιώκουν να ξεπεράσουν, παρουσιάζονται παρακάτω.

Η LibreSpace Foundation στην Αθήνα, γέννημα του κοινωνικού χώρου hackerspace.gr, έχει αναδειχθεί σε πρωτοπόρο της διαστημικής τεχνολογίας ανοιχτού κώδικα. Δηλαδή, τεχνολογία που αντί να βρίσκεται εγκλωβισμένη πίσω από αυστηρή πνευματική ιδιοκτησία ανήκει σε όλη την ανθρωπότητα. Το 2017 ο πρώτος δορυφόρος ανοιχτού λογισμικού και κατασκευασμένος εξ ολοκλήρου στην Ελλάδα πήγε στο διάστημα. Αυτό αποδεικνύει πως ακόμη και σε τομείς υψηλής τεχνολογίας, η ανοιχτή συνεργασία μπορεί να δημιουργήσει αποτελεσματικές λύσεις.

Η “Νέα Γουϊνέα” έχει αναπτύξει ένα εκτεταμένο δίκτυο συστημάτων περμακουλτούρας και μικρής κλίμακας ανανεώσιμων πηγών ενέργειας. Η γνώση διαμοιράζεται αντί να είναι κτήμα λίγων. Μέσω της εκπαίδευσης και των συμμετοχικών εργαστηρίων, έχουν δημιουργήσει μια κοινότητα που διαδίδει τις αρχές της αγροοικολογίας και της αυτάρκειας, προσφέροντας πρακτικές λύσεις για την επισιτιστική ασφάλεια και την ενεργειακή αυτονομία.

Οι “Τζουμέικερς”, από την ορεινή Ήπειρο, αποτελούν ένα εγχείρημα που συνδυάζει την παραδοσιακή γεωργική γνώση με σύγχρονες προσεγγίσεις. Σε αυτό το αγροτικό makerspace, δημιουργούν χαμηλού κόστους, ανοιχτού σχεδιασμού αγροτικά μηχανήματα, ειδικά προσαρμοσμένα στις ανάγκες των μικρών αγροτών της περιοχής. Μέσω της συνεργασίας μεταξύ αγροτών, μηχανικών και σχεδιαστών, αναπτύσσουν εργαλεία όπως ένα τριβείο για ρίγανη, το οποίο έχει κερδίσει διεθνή αναγνώριση.

Το “Μπουλούκι”, μια διεπιστημονική ερευνητική ομάδα, ασχολείται με τη διατήρηση και την αναζωογόνηση των παραδοσιακών τεχνικών δόμησης. Το όνομά τους παραπέμπει στις περιπλανώμενες ομάδες μαστόρων και τεχνιτών που ταξίδευαν στα Βαλκάνια. Μέσω εργαστηρίων και συνεργασιών με τοπικές κοινότητες, διαζώσουν και μεταλαμπαδεύουν τεχνικές που είχαν αναπτυχθεί μέσα από αιώνες προσαρμογής στο τοπικό περιβάλλον, αποδεικνύοντας ότι τα παραδοσιακά μας “κοινά” μπορούν να προσφέρουν λύσεις στα σύγχρονα οικοδομικά προβλήματα.

Το OpenBionics και η ομάδα New Dexterity Lab, με επικεφαλής τον Μηνά Λιαροκάπη, αναπτύσσουν προσθετικά άκρα και ρομποτικές τεχνολογίες ανοιχτού κώδικα που μοιράζονται ελεύθερα στο διαδίκτυο. Πολλά από τα σχέδιά τους είναι ειδικά σχεδιασμένα για υλικά χαμηλού κόστους. Συνδυάζοντας τεχνολογίες αιχμής, όπως η τρισδιάστατη εκτύπωση, με απλότητα και ευκολία επισκευής, κάνουν τα προσθετικά άκρα και ρομποτικές τεχνολογίες προσιτές σε όλους.

Στον τομέα της ενέργειας, η ενεργειακή κοινότητα “Κοινέργεια” στην Ήπειρο έχει αναπτύξει ένα μοντέλο παραγωγής και διανομής ανανεώσιμης ενέργειας που ανήκει στην κοινότητα. Τα μέλη συμμετέχουν στη λήψη αποφάσεων ενώ τα πλεονάζοντα κεφάλαια επανεπενδύονται στην τοπική κοινότητα, υποστηρίζοντας έργα που μειώνουν την ενεργειακή φτώχεια και προωθούν την τοπική ανάπτυξη.

Από ένα απομακρυσμένο ορεινό χωριό με ελάχιστους κατοίκους, η Κοινωνική Συνεταιριστική Επιχείρηση “Τα Ψηλά Βουνά” στο Δεμάτι Ηπείρου αναπτύσσει υποδομές για την αναζωογόνηση των ορεινών περιοχών. Συνδέει τοπικούς παραγωγούς με καταναλωτές μέσω ενός μοντέλου Κοινοτικά Υποστηριζόμενης Αγροτικής Παραγωγής. Το Κέντρο Στήριξης Ορεινών Κοινοτήτων προσφέρει υποστήριξη σε όσους/ες επιθυμούν να επιστρέψουν στην ύπαιθρο. Η δράση τους συνδέει την τοπική γνώση με παγκόσμια δίκτυα, δημιουργώντας βιώσιμες εναλλακτικές για την ενίσχυση της αποκέντρωσης, κλειδί για την ανάπτυξη ενός σύγχρονου παραγωγικού μοντέλου.

ΕΝΑ ΝΕΟ ΜΟΝΤΕΛΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Αυτά τα παραδείγματα δείχνουν ότι η Ελλάδα μπορεί να ακολουθήσει ένα διαφορετικό μονοπάτι ανάπτυξης συνδυάζοντας:

• Την αποκέντρωση της παραγωγής, όπου όποιο άτομο αισθάνεται ικανό συμμετέχει υπό καθεστώς αυτονομίας.
• Τον ανοιχτό σχεδιασμό, όπου η γνώση μοιράζεται ελεύθερα ως ψηφιακό κοινό αγαθό.
• Την τοπική κατασκευή, όπου οτιδήποτε είναι “βαρύ” (μηχανήματα) είναι τοπικό και διαμοιρασμένο.
• Τη δημοκρατική διακυβέρνηση, όπου οι κοινότητες αποφασίζουν συλλογικά για τους πόρους τους και τον τρόπο διακυβέρνησής τους.

Αυτό το μοντέλο θα μπορούσε να αντιμετωπίσει τις κύριες προκλήσεις που αντιμετωπίζει η χώρα:

• Μειώνοντας την εξάρτηση από εισαγωγές και δημιουργώντας τοπικές θέσεις εργασίας. Οι μικρές επιχειρήσεις μπορούν να αξιοποιήσουν τις ανοιχτές τεχνολογίες για παραγωγή με χαμηλό αρχικό κεφάλαιο, συμμετοχή σε δίκτυα συνεργασίας και οικοδόμηση τοπικών εφοδιαστικών αλυσίδων που ενισχύουν την αυτονομία τους.
• Ενισχύοντας τους κοινωνικούς δεσμούς και τη συμμετοχή των πολιτών.
• Υιοθετώντας πραγματικά βιώσιμες πρακτικές, όχι απλά “πράσινο” ξέπλυμα.

Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ

Σε μια εποχή μετασχηματισμού των παγκόσμιων ισορροπιών, η Ελλάδα έχει τη δυνατότητα να διαφοροποιηθεί και να προσφέρει το δικό της υπόδειγμα. Μπορεί να απαντήσει στα υπαρξιακά της ζητήματα και να διεκδικήσει ουσιαστικό ρόλο στον αναδυόμενο κόσμο. Με τη μοναδική γεωγραφική της θέση, το ιδιαίτερο ιστορικό και πολιτισμικό της περιεχόμενο και την εμπειρία από πολλαπλές κρίσεις, η Ελλάδα μπορεί να γίνει ένα εργαστήριο λύσεων για την οικονομική, κοινωνική και περιβαλλοντική βιωσιμότητα.

Το πρόβλημα δεν είναι τεχνικό αλλά πολιτικό: Ποιοι θα χάσουν κάποια από τα προνόμιά τους για το καλό των πολλών και του περιβάλλοντος; Πόσο θα ανεχόμαστε την ανθρώπινη μιζέρια που προκαλείται για τη μεγιστοποίηση των χρηματικών κερδών μερικών ολίγων υπερπλουσίων;

Η υλοποίηση αυτού του οράματος απαιτεί την αντίσταση στα ισχυρά κατεστημένα συμφέροντα και την επανεξέταση του ρόλου των αγορών και της έννοιας της “ανάπτυξης”. Όμως, με την επιτάχυνση της κλιματικής κρίσης και την αύξηση των ανισοτήτων, χρειαζόμαστε απεγνωσμένα μια νέα προσέγγιση. Τα κοινά προσφέρουν ένα μονοπάτι προς ένα πιο βιώσιμο και δημοκρατικό μέλλον.

Η τεχνολογία υπάρχει και ο επείγων χαρακτήρας μιας πραγματικά πράσινης και δημοκρατικής μετάβασης είναι σαφής. Δεν θα είναι εύκολο, αλλά η οικοδόμηση ενός πιο δίκαιου και βιώσιμου κόσμου ποτέ δεν είναι. Ας ονειρευτούμε μεγαλόπνοα και ας δράσουμε εδώ και τώρα. Εξάλλου έχουμε άλλη επιλογή;

Ο Βασίλης Κωστάκης είναι Καθηγητής Τεχνολογικής Διακυβέρνησης και Βιωσιμότητας στο Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο του Τάλιν και ερευνητής στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ.