“Fake με τα τσαρούχια”: Μύθοι κι αλήθειες για το 1821

Το Σημείο για τη Μελέτη και την Αντιμετώπιση της Ακροδεξιάς, σε συνεργασία με το NEWS 24/7, παρουσιάζει τα… σουξέ του αντιδραστικού λόγου: Ένα από αυτά αφορούν την Ελληνική Επανάσταση.

«Η Παλιγγενεσία δεν υποκινήθηκε “έξωθεν” ούτε αποτέλεσε κατασκεύασμα ή αποτέλεσμα διεργασίας γεωπολιτικών εξελίξεων. Οι Μεγάλες Δυνάμεις της εποχής δεν ενθάρρυναν την Επανάσταση. Η Ελλάδα ξεκίνησε μόνη της, άλλο αν απέκτησε στην πορεία διεθνή ερείσματα» (Αντώνης Σαμαράς, 18.3.2021).

Fake

Η κυρίαρχη αφήγηση λέει ότι η Ελληνική Επανάσταση ήταν ένα «καθαρά ελληνικό» γεγονός: δικός μας ήταν ο ξεσηκωμός, άσχετος από τη βούληση των ξένων δυνάμεων. Οι Μεγάλες Δυνάμεις ούτε έπαιξαν ρόλο, αλλά ούτε και ενθάρρυναν την εξέγερση. Η Ελλάδα, λένε, ξεκίνησε και νίκησε μόνη της, κόντρα στους καιρούς και στους ισχυρούς.

No Fake

Ας αφήσουμε τα παραμύθια. Ας γυρίσουμε πίσω στο 1821.

Μάρτιος του 1821 λοιπόν. Ο κόσμος δεν είναι όπως τον ξέρουμε σήμερα. Δεν υπάρχουν εθνικά κράτη όπως τα αντιλαμβανόμαστε τώρα. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία απλώνεται σε τεράστια εδάφη. Αυτά που σήμερα ανήκουν στην Ελλάδα, την Τουρκία, σε τόσα διαφορετικά κράτη των Βαλκανίων και της Μέσης Ανατολής. Οι Έλληνες της εποχής δε λέγονται Έλληνες. Αποκαλούνται «Ρωμιοί», καθώς ανήκουν στο Ρουμ μιλλέτ, τη διοικητική ενότητα της Αυτοκρατορίας που περιλαμβάνει τους Ορθόδοξους Χριστιανούς.

Όταν η επανάσταση τελικά ξεσπά, φυσικά οι ξένες δυνάμεις δε μένουν αμέτοχες. Τις ενδιαφέρει τι συμβαίνει στα ανατολικά γιατί έχουν τους μεταξύ τους ανταγωνισμούς και τις δικές τους επιδιώξεις. Όταν τελειώνει η επανάσταση, το 1830, με το Πρωτόκολλο του Λονδίνου, οι τότε μεγάλες δυνάμεις –Βρετανία, Γαλλία και Ρωσία– αναγνωρίζουν ένα κράτος με σύνορα πολύ στενότερα από τη σημερινή Ελλάδα: περιλαμβάνει μόνο την Πελοπόννησο, ένα μέρος της Στερεάς, τις Κυκλάδες, την Εύβοια και τη Σκύρο. Χωρίς τη δική τους αναγνώριση δύσκολα θα υπήρχε το νέο κράτος.

Δεν ήταν η «Τουρκοκρατία» μια παρένθεση, δεν υπήρχε μια Ελλάδα που υποδουλώθηκε και μετά ξανά έγινε ελεύθερη. Η επανάσταση δεν ήταν η «αφύπνιση» ενός έθνους που κοιμήθηκε το 1453 και ξύπνησε, με τη χάρη της Θεοτόκου, το 1821. Ήταν μια διαδικασία γεμάτη αντιφάσεις, συμμαχίες, ξένες επιρροές και έναν διαρκή αγώνα να οριστεί τι σημαίνει «Ελλάδα».

Ένα καλό παράδειγμα αυτής της ρευστότητας αποτελεί ο Αλέξανδρος Υψηλάντης. Ο αξιωματικός του ρωσικού αυτοκρατορικού στρατού και ηγέτης της Φιλικής Εταιρείας, γράφει στους επαναστάτες της Μολδοβλαχίας τον Φεβρουάριο του 1821:

«Ο Μωρέας, η Ήπειρος, η Θεσσαλία, η Σερβία, η Βουλγαρία, τα νησιά του Αρχιπελάγους, εν ενί λόγω η Ελλάς άπασα έπιασε τα όπλα, δια να αποτινάξη τον βαρύν ζυγόν των Βαρβάρων».

Αν πάρουμε το γράμμα του τοις μετρητοίς, τότε «Ελλάδα» ήταν επίσης η σημερινή Σερβία και η Βουλγαρία.

No fake at all

Από το ξεκίνημά της, η Ελληνική Επανάσταση δεν είναι ένα εσωτερικό ζήτημα. Είναι γεγονός που συνδέεται με τις μεγάλες αλλαγές στην Ευρώπη.

• Οι Ναπολεόντειοι Πόλεμοι (1803-1815) ευνοούν την ελληνική ναυτιλία, καθώς τα ελληνικά πλοία χρησιμοποιούνται για ανεφοδιασμό των εμπόλεμων χωρών. Οι καραβοκύρηδες της Ύδρας, των Σπετσών και των Ψαρών συσσωρεύουν πλούτο, ο οποίος αργότερα θα χρηματοδοτήσει τον Αγώνα.
• Οι ιδέες του Διαφωτισμού, η Γαλλική Επανάσταση και οι ριζοσπαστικές κινήσεις της εποχής (όπως οι Ιταλοί Καρμπονάροι) εμπνέουν τους Έλληνες επαναστάτες. Η Φιλική Εταιρεία, που παίζει καθοριστικό ρόλο στην οργάνωση της εξέγερσης, ιδρύεται το 1814 στην Οδησσό, μακριά από τον ελλαδικό χώρο σε όποια του εκδοχή.
• Ο ξεσηκωμός έχει σύνθετο χαρακτήρα και εσωτερικές αντιθέσεις. Άλλη θέση έχουν οι φτωχοί αγρότες, άλλη οι πρόκριτοι που μέχρι χτες ζούσαν από τους φόρους τους. Άλλη οι χαμηλόβαθμοι ιερείς, άλλη η ηγεσία της εκκλησίας.
• Στην Επανάσταση συμμετέχουν και ομάδες που δεν μιλούν καν ελληνικά: Αρβανίτες, Σλάβοι, Βλάχοι. Ακόμα και εμβληματικοί ήρωες, όπως ο Κολοκοτρώνης ή οι Μποτσαραίοι, προέρχονται από αυτούς τους πληθυσμούς.
• Το καλοκαίρι του 1821, η Ρωσία διακόπτει τις διπλωματικές σχέσεις με την Οθωμανική Αυτοκρατορία, ενώ Ρώσοι εθελοντές καταφθάνουν για να πολεμήσουν στο πλευρό των επαναστατών.
• Η πρώτη χώρα που αναγνωρίζει την ελληνική Επανάσταση δεν είναι κάποια ευρωπαϊκή δύναμη, αλλά η μακρινή Αϊτή, το 1822.
• Το 1824 και το 1825, επενδυτές αγοράζουν ελληνικά ομόλογα, με την έγκριση του Ηνωμένου Βασιλείου. Δεν πρόκειται μόνο για οικονομική στήριξη, αλλά και για έμμεση πολιτική υποστήριξη της Αγγλίας. Έναν χρόνο αργότερα, Ρωσία και Αγγλία συνυπογράφουν πρωτόκολλο υπέρ της αυτονομίας της Ελλάδας.
• Η αποφασιστική καμπή του Αγώνα δεν έρχεται με κάποια μάχη Ελλήνων και Οθωμανών. Οι τελευταίοι έχουν επικρατήσει πλήρως. Για τους δικούς τους λόγους εμπλέκονται οι Μεγάλες Δυνάμεις. Στη ναυμαχία του Ναυαρίνου (1827), οι στόλοι της Αγγλίας, της Γαλλίας και της Ρωσίας συντρίβουν τον οθωμανικό και τον αιγυπτιακό στόλο.

Γιατί όμως σήμερα επιμένουν στο fake;

Η Ιστορία που διδασκόμαστε σήμερα συχνά επιλέγει να αφήσει έξω αυτές τις λεπτομέρειες. Το αφήγημα του «καθαρού ελληνικού έθνους» που πολέμησε μόνο του, «για του Χριστού την πίστη την αγία και της πατρίδος την ελευθερία» είναι πιο βολικό. Όχι μόνο είναι πιο εύπεπτο αλλά κι εξυπηρετεί το σήμερα.

Η εξιδανικευμένη εικόνα του ’21 ενισχύει ένα εθνικό φαντασιακό που τροφοδοτεί τις σύγχρονες πολιτικές αντιπαραθέσεις: τις εντάσεις με τον «προαιώνιο εχθρό» την Τουρκία, τα ζητήματα γύρω από τον εναέριο χώρο, την εκμετάλλευση του Αιγαίου. Το μήνυμα είναι σαφές: η Ελλάδα στάθηκε μόνη της τότε, μπορεί να το ξανακάνει και τώρα. Όπως οι Έλληνες ήταν «μια χούφτα ήρωες» τότε και τα κατάφεραν, έτσι μπορούν και τώρα. Όπως οι Τούρκοι ήταν «οι άγριοι άλλοι» τότε, είναι και τώρα.

Αλλά η Ιστορία είναι πιο περίπλοκη από τους μύθους της. Η επανάσταση του 1821 ήταν ένα γεγονός με τεράστια εμβέλεια που συγκλόνισε τον κόσμο και δημιούργησε ένα κύμα υπέρ της ελευθερίας σε πολλές χώρες. Μπορούμε να το μελετάμε και να το προσεγγίζουμε με ανοιχτή ματιά, δε χρειάζονται τα ωραία «εθνικά μας παραμύθια».