Μερικά τραγούδια για τον κόσμο που χάθηκε με έναν λυγμό

Ο Μάρκελλος Χρυσικόπουλος, εμπνευσμένος από την ατμόσφαιρα του μεσοπολεμικού Βερολίνου, διευθύνει το Σάββατο 5 & την Κυριακή 6 Απριλίου τη μουσική παράσταση “Τραγούδια για τους σκοτεινούς καιρούς” στο Ολύμπια- Δημοτικό Μουσικό Θέατρο “Μαρία Κάλλας” σε διασκευές του συνθέτη Πάνου Ηλιόπουλου.

«Θα τραγουδούν οι άνθρωποι και στους σκοτεινούς καιρούς; Ναι, θα τραγουδούν· για τους σκοτεινούς καιρούς». Με αφετηρία αυτό το επίγραμμα από τη συλλογή Ποιήματα του Σβέντμποργκ του Μπρεχτ, οι δημιουργοί της παράστασης στρέφουν το βλέμμα τους στην περίοδο της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης, όταν η Γερμανία μεταμορφώνεται σε ένα καζάνι αντιφάσεων που κοχλάζει.

Οι νέοι ήχοι και η μαύρη μουσική από την Αμερική, τα σπάργανα της ποπ αρτ και οι πειραματισμοί του πρώιμου μοντερνισμού, οι καινούργιες σεξουαλικές νόρμες και η ελευθεριότητα, το μοτίβο της μοιραίας γυναίκας και ο κόσμος του εγκλήματος έρχονται στο προσκήνιο ως έμπνευση στην τέχνη, με φόντο τη διαρκή απειλή της οικονομικής κατάρρευσης, την άνοδο του φασισμού και μια κοινωνία που οδεύει μεθυσμένη προς τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο.

Τα προμηνύματα αυτής της πορείας προς το σκότος διατρέχουν υποδόρια τη μουσική του Γκούσταβ Μάλερ, γραμμένη δεκαετίες πριν τη Δημοκρατία της Βαϊμάρης, και προλειαίνουν το έδαφος για συνθέτες αυτής περιόδου όπως ο Αλεξάντερ Τσεμλίνσκι και ο Φραντς Σρέκερ, συνιστώντας την πρώτη ύλη στον πολυποίκιλο καμβά της παράστασης.

Μάρκελλος Χρυσικόπουλος: “Κυρίως κάνω τέχνη μπας και σώσω την ψυχή μου”

“Ο Στέφαν Τσβάιχ στις αναμνήσεις από τον Κόσμο του Χθες, γράφει πως μόνο αυτός που έχει γνωρίσει το μεγαλείο και την παρακμή, τον πόλεμο και την ειρήνη, τη σκιά και το φως, έχει ζήσει πραγματικά. Ίσως είναι αυτή ακριβώς η αμφισημία μιας εποχής, που έχει τόση ομορφιά και τόση νοσηρότητα, τόση ελπίδα και τόση απελπισία μαζί. Για να επανέλθω… τόσο φως και κυρίως τόσο, μα τόσο σκοτάδι.
Για τον κόσμο που χάθηκε με έναν λυγμό πριν να ακουστεί ο πάταγος ήθελα να πούμε, επί σκηνής, μερικά τραγούδια.

Είναι ένα τραγούδι για την Α. Μπέρμπερ που σκανδάλιζε το Βερολίνο χορεύοντας ημίγυμνη με υπόκρουση το Danse Macabre του Σαιν-Σανς. Η αστική τάξη τότε είχε βρει πιο απειλητικό έναν γυμνό αστράγαλο από τους μέλανες χιτώνες. Είναι ένα άλλο τραγούδι για τον κατά συρροή δολοφόνο Φρ. Χάρμαν που βίαζε νεαρά αγόρια και τα έσφαζε για να αποκομίσει λίγο κέρδος επιπλέον, πουλώντας μετά το κρέας τους στην τοπική αγορά, εν είδει αλλαντικών. Είναι και ένα τραγούδι ακόμη για τη μητέρα που πούλησε τη βέρα της, ώστε να μπορέσει να κηδέψει το παιδί της. Είναι κι ένα άλλο… κι ακόμη ένα…” αναφέρει ο Μάρκελλος Χρυσικόπουλος.

Και συνεχίζει μιλώντας στο NEWS 24/7 γιατί θέλησε να κάνει μία παράσταση με μουσική από την περίοδο του γερμανικού μεσοπολέμου: ”Διότι βλέπω συνεχώς αναλογίες με το σήμερα. Την οικονομία που κλυδωνίζεται, την διάχυτη αβεβαιότητα, την δυσπιστία προς τους θεσμούς, τον εκφασισμό του κόσμου αλλά και τη δίψα για εκτόνωση, την ανάγκη για υπέρβαση των ορίων του παλαιού μαζί με την αγωνία για το νέο. ´Ενα μεταίχμιο δηλαδή. . Υπάρχει μια φράση του Γκράμσι από τα ημερολόγια του εγκλεισμού. Την παραθέτω σε ελεύθερη απόδοση: ο παλαιός κόσμος πεθαίνει, ο νέος κόσμος αργεί να γεννηθεί. Αυτή είναι η εποχή των τεράτων”.

Πώς ενσωματώνεται η σκοτεινή ατμόσφαιρα της περιόδου της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης στη μουσική διεύθυνση της παράστασης, και ποια είναι η μεγαλύτερη πρόκληση στην απόδοση αυτής της αίσθησης μέσα από τη μουσική;

Ο Μάρκελλος Χρυσικόπουλος αναφέρει πως “πιστεύω πως η τέχνη έτσι κι αλλιώς λειτουργεί ως καθρέφτης και, δυνάμει, ως καταγγελία αλλά αυτό δεν έχει τελικά καμμία σημασία. Στην εποχή μας και ειδικά στη χώρα μας οι κανονικές καταγγελίες, εννοώ κυριολεκτικά, αυτες που υποδεικνύουν αξιόποινες πράξεις, πέφτουν στο νερό. Ας κοιτάξουμε τους δείκτες διαφθοράς και ας δούμε επίσης την παγκόσμια κατάταξη της χώρας μας.

Φανταστείτε να περιμέναμε αλλαγή και σωτηρία από μια παράσταση. Δεν τρέφω ελπίδες. Δυστυχώς δεν κάνω τέχνη για να αλλάξω τον κόσμο. Πρώτα από όλα κάνω τέχνη για να μην επιβαρύνω τον κόσμο παραπάνω. Έπειτα κάνω τέχνη γιατί δεν έχω το κουράγιο να αυτοδικήσω. Κάνω τέχνη γιατί φοβάμαι να τα σπάσω. Κάνω τέχνη γιατί δεν έχω μάθει να ορθώνω το ανάστημα μου διαφορετικά. Κυρίως κάνω τέχνη μπας και σώσω την ψυχή μου”.

Ο Πάνος Ηλιόπουλος και οι διασκευές των κομματιών

Ο Πάνος Ηλιόπουλος αναφέρει στο NEWS 24/7 για τις διασκευές των έργων του Μάλερ και άλλων συνθετών της εποχής που αναδεικνύουν μια σκοτεινή και δραματική ατμόσφαιρα: “Η έννοια της “διασκευής” είναι πάντα πολύ σχετική: κάποιες φορές είναι μια απλή μεταγραφή του αρχικού υλικού, ενώ άλλες φορές πρόκειται για ολική ανασύνθεση εμπνευσμένη από το σπέρμα της αρχικής ιδέας.

Στη συγκεκριμένη περίπτωση ακολούθησα σε κάποιο βαθμό και τις δύο εκδοχές του όρου ―σε κάποια κομμάτια επικεντρώθηκα στην πολύ δύσκολη διαδικασία της επαν-ενορχήστρωσης συμφωνικών έργων για μικρό σύνολο (κάτι που παρεμπιπτόντως ήταν συνηθισμένο στις αρχές του περασμένου αιώνα), ενώ σε άλλα κομμάτια το αρχικό υλικό ήταν απλά η αφορμή για μια ελεύθερη επεξεργασία και επανερμηνεία του υλικού.

Για παράδειγμα, θα ακούσετε ένα τραγούδι από μια δημοφιλή οπερέτα του 1923, το οποίο όμως είναι ντυμένο με λαϊκούς στίχους, που αναφέρονται σε έναν κατά συρροήν δολοφόνο της εποχής ―έναν Τζακ Αντεροβγάλτη της Γερμανίας του Μεσοπολέμου, ας πούμε. Στην παράστασή μας το τραγούδι αυτό εμφανίζεται αρχικά σε μία πολύ προσωπική όσο και αφαιρετική οργανική εκδοχή, κι έπειτα περνάει από εξπρεσιονιστικά μονοπάτια για να καταλήξει σε ένα “εύθυμο” κομμάτι σε στυλ καμπαρέ ―αλλά μόνο επιφανειακά εύθυμο, μιας και στην ουσια μιλάει για πτώματα που μετατρέπονται σε λουκάνικα και άλλα αλλαντικά”.

Η παράσταση φέρνει στη σκηνή στοιχεία του πρώιμου μοντερνισμού και της μαύρης μουσικής από την Αμερική. Ποιες ήταν οι μεγαλύτερες προκλήσεις κατά τη διαδικασία ενορχήστρωσης αυτών των μουσικών ρευμάτων για τον Πάνο Ηλιόπουλο;

“Η μεγάλη πρόκληση σε αυτές τις περιπτώσεις είναι πάντα να ισορροπήσει κανείς μεταξύ του σεβασμού στο πρωτότυπο υλικό και στην προσωπική μουσική του γλώσσα. Οι αρχές του 20ου αιώνα είναι φυσικά μια συναρπαστική περίοδος στην ιστορία της μουσικής, που αποτελεί διαχρονική πηγή έμπνευσης για όλους εμάς τους μεταγενέστερους συνθέτες, ακριβώς επειδή άνοιξε διόδους μουσικής έκφρασης που πρωτύτερα ήταν αδιανόητες ―συμπεριλαμβανομένης της επίδρασης της μαύρης μουσικής στην Γηραιά Ήπειρο.

Αυτή η συνομιλία όμως των διαφορετικών μουσικών ρευμάτων είναι που κάνει και την παράστασή μας τόσο ενδιαφέρουσα, γιατί δεν μένει σε στεγανά, αλλά συνδιαλέγεται δημιουργικά με διαφορετικές μουσικές παραδόσεις των αρχών του 20ου αιώνα ―χωρίς όμως καμία διάθεση “ιστορικής αναπαράστασης” απαντά.

Ταυτότητα παράστασης

Αρχική σύλληψη / μουσική διεύθυνση: Μάρκελλος Χρυσικόπουλος
Διασκευές / ενορχηστρώσεις: Πάνος Ηλιόπουλος
Σκηνοθεσία / εικαστική επιμέλεια / σχεδιασμός φωτισμού: Στέφανος Δρουσιώτης
Ερμηνεία: Αφροδίτη Πατουλίδου
Συμμετέχει: ERGON ENSEMBLE – Κώστας Τζέκος (κλαρινέτο), Δημήτρης Ντακοβάνος (φαγκότο), Ανδρέας -Ρολάνδος Θεοδώρου (τρομπόνι), Πάνος Ηλιόπουλος (πιάνο, live electronics), Κωνσταντίνος Παναγιωτίδης (βιολί), Δήμητρα Τριανταφύλλου (βιολί), Κρυσταλία Γαϊτάνου (βιόλα), Δημήτρης Τραυλός (τσέλο), Νίκος Τσουκαλάς (κοντραμπάσο)