ΜΠΟΡΕΙ Ο ΚΑΙΡΟΣ ΝΑ ΕΙΝΑΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟ ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΣΜΑ;
Η έκθεση Weather Engines εξερευνά την ποιητική, τις πολιτικές και τις τεχνολογίες του περιβάλλοντος, από τη γη ως τον ουρανό και από το χώμα ως την ατμόσφαιρα. Μας μιλά η επιμελήτριά της Δάφνη Δραγώνα.
Βομβαρδισμοί σπόρων, ένα ζωντανό γλυπτό από μανιτάρια, οι θερμοπολιτικές γύρω από τη θερμοκρασία, ένας άγριος κήπος στον Άρη, ο κύκλος του καιρού μέσα από τον κόσμο των Μαορί, ένας διάσημος αλπικός παγετώνας, κοράλλια λουσμένα στο μπλε φως, κόκκοι γύρης, το νερό των Αζτέκων, τα κολομβιανά εδάφη του Αμαζονίου, οι πολιτικές του κρύου, οι λιβελούλες στα διάφορα οικοσυστήματα, ο ήχος των ωκεανών, είναι μόνο μερικά από τα –όχι απαραίτητα– φυσικά φαινόμενα, συμβάντα και ζητήματα, με τα οποία θα έρθετε αντιμέτωποι στο Weather Engines της Στέγης του Ιδρύματος Ωνάση.
Σε τι κλίμα θέλεις να ζήσεις; Αν ο καιρός επηρεάζεται από τον άνθρωπο, πόσο «φυσικός» είναι τελικά; Μπορεί ο καιρός να είναι ανθρώπινο κατασκεύασμα;
Από την 1η Απριλίου έως έως 15 Μαΐου 2022, στη Στέγη και στο Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών, ο καιρός εισβάλλει με ομιλίες, εργαστήρια, περφόρμανς και μια μεγάλη εικαστική έκθεση με εγκαταστάσεις ήχου και βίντεο, γλυπτά, ταινίες και αντικείμενα τρισδιάστατης εκτύπωσης, με σημείο αναφοράς την κλιματική κρίση, την εκμετάλλευση, αλλά και την αναγκαιότητα αντιμετώπισης των έντονων καιρικών φαινομένων προτρέποντάς μας να προβληματιστούμε πάνω στην ποιητική, τις πολιτικές και την τεχνολογία του περιβάλλοντος.
Καταξιωμένοι και ανερχόμενοι, διεθνείς και Έλληνες καλλιτέχνες συμμετέχουν με έργα τους, πολλά από τα οποία παρουσιάζονται για πρώτη φορά σε αυτή την έκθεση, σε επιμέλεια της Δάφνης Δραγώνα και του Jussi Parikka.
Εμείς μιλήσαμε με τη Δάφνη Δραγώνα στην προσπάθειά μας να καταλάβουμε τι θα δούμε στην πολύ ενδιαφέρουσα αυτή έκθεση.
Πώς προέκυψε η έκθεση Weather Engines; Τι διερευνά και ποιος ο στόχος της;
Η ιδέα της έκθεσης προέκυψε πριν την πανδημία και διαμορφώθηκε μέσα από συζητήσεις με τον Jussi Parikka με τον οποίο συνεπιμελούμαι την έκθεση. Τότε μιλούσαμε για κάποια κείμενα και βιβλία γύρω από τη λεγόμενη γεωμηχανική που αφορά σε παρεμβάσεις πλανητικής κλίμακας που σκοπό έχουν την καλύτερη απορρόφηση του διοξειδίου του άνθρακα, την ψύχρανση και την αποκατάσταση του κλίματος της Γης.
Μοιάζουμε να ξεχνάμε πως η Γη ως ζωντανός πλανήτης είναι με κατά κάποιο τρόπο ένας υπερ-οργανισμός που λειτουργεί καλά χάρη στην αλληλοσύνδεση των μερών της.
Προτάσεις, όπως η γεωμηχανική είναι γεμάτες αντιφάσεις. Φανερώνουν πως ο άνθρωπος αναζητά τρόπους να αποκαταστήσει τη ζημιά που ο ίδιος προκάλεσε στο περιβάλλον χωρίς ταυτόχρονα να αποφασίζει να αλλάξει τις συνήθειες και τον τρόπο ζωής του. Μοιάζουμε να ξεχνάμε πως η Γη ως ζωντανός πλανήτης είναι με κατά κάποιο τρόπο ένας υπερ-οργανισμός που λειτουργεί καλά χάρη στην αλληλοσύνδεση των μερών της.
Με αυτές τις σκέψεις κατά νου, ξεκινήσαμε να δουλεύουμε την έκθεση και θελήσαμε να μιλήσουμε για τον καιρό και όχι μόνο για το κλίμα, καθώς ο καιρός μας κάνει να συνειδητοποιήσουμε την κατάσταση έκτακτης ανάγκης στην οποία βρίσκεται η Γη σήμερα. Δεν μπορούμε να ξεφύγουμε από τον καιρό ούτε και να τον αγνοήσουμε.
Πόσο ο καιρός, το περιβάλλον και τα φυσικά φαινόμενα έχουν επηρεάσει την Τέχνη;
Το πεδίο της τέχνης που σχετίζεται με το περιβάλλον είναι αρκετά ευρύ, καθώς μπορεί να αφορά διαφορετικές καλλιτεχνικές πρακτικές. Υπάρχουν για παράδειγμα έργα που αποτυπώνουν καιρικά φαινόμενα, έργα που αξιοποιούν τα φαινόμενα ή τα στοιχεία της φύσης ως μέσο δημιουργίας, έργα που αναφέρονται σε ζητήματα περιβαλλοντικά. Η εκάστοτε περίοδος έχει τη σημασία της.
Έχει ενδιαφέρον πως ο καιρός αποτέλεσε αντικείμενο μελέτης για καλλιτέχνες του 18ου και 19ου αιώνα που συμμετείχαν σε αποικιακές αποστολές της Μεγάλης Βρετανίας στην Ινδία και την Αυστραλία. Ή πώς στοιχεία, όπως για παράδειγμα ο αέρας, απασχόλησαν καλλιτέχνες της δεκαετίας του ‘60 που ασχολούνται με την κινητική τέχνη.
Σε ένα πολύ ωραίο πρόσφατο βιβλίο, το Weather as Medium, η θεωρητικός Janine Randerson αναφέρεται στη μετεωρολογική τέχνη και τον τρόπο που τα έργα προσφέρουν αφορμές συνάντησης με τον τρέχοντα καιρό καλώντας τον να γίνει συνδημιουργός τους. Στη σημερινή εποχή βλέπουμε πως οι καλλιτέχνες καταπιάνονται με ζητήματα που αφορούν στην υπερεκμετάλλευση των φυσικών πόρων της γης, στην καταπάτηση δικαιωμάτων, στην αναγκαιότητα αντιμετώπισης της κλιματικής κρίσης και την απόδοση κλιματικής δικαιοσύνης.
Πώς επιλέχθηκαν οι καλλιτέχνες της έκθεσης;
Οι καλλιτέχνες επελέγησαν κατόπιν επιμελητικής έρευνας πάνω στη συγκεκριμένη θεματική που έχει να κάνει με τα καιρικά φαινόμενα και την κλιματική αλλαγή. Θελήσαμε να έχουμε δημιουργούς από διαφορετικές χώρες και διαφορετικά πολιτισμικά πλαίσια. Οι περισσότεροι από αυτούς έχουν το περιβάλλον στο επίκεντρο όχι μόνο της πρακτικής τους αλλά και του γενικότερου ενδιαφέροντος τους και του τρόπου ζωής τους.
Παρουσιάζονται έργα, όπως βίντεο και ηχητικές εγκαταστάσεις, γλυπτά και τρισδιάστατα αντικείμενα. Σε πολλά από τα έργα, πρωταγωνιστής δεν είναι ο άνθρωπος, αλλά τα στοιχεία της φύσης, τα καιρικά φαινόμενα, τα οικοσυστήματα. Κυριαρχούν, για παράδειγμα, η ζέστη (όπως στο έργο Heat Waves του Kent Chan) αλλά και το κρύο (όπως το έργο Cold Cases της Susan Schuppli), σύννεφα που παραπέμπουν σε πλημμύρες (όπως στο έργο Anagram του Πέτρου Μώρη) αλλά και στην προστασία περιοχών αυτοχθόνων πληθυσμών (όπως στο Rio Arriba του Felipe Castelblanco). Πρωταγωνιστούν τα έντομα (όπως στο έργο souvenirs entomologiques #1: odonata / weathering data της Sybille Neumeyer), ή η γύρη (στο Proxy Climates των Benera Estefan) ως περιβαλλοντικοί βιοδείκτες. Αρκετά έργα αποτελούν νέες παραγωγές της έκθεσης και είχαμε την ευκαιρία να παρακολουθήσουμε την διαμόρφωση τους μέσα από συζητήσεις με τους καλλιτέχνες.
Τι ερωτήματα προκύπτουν από τα έργα αυτά;
Θα έλεγα ερωτήματα όπως τα ακόλουθα: Τι σημαίνει η αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης; Ποιοι πληθυσμοί και κόσμοι, και ποιες περιοχές ευθύνονται γι αυτή και ποιοι υφίστανται τις συνέπειες της; Πότε και πως τα καιρικά φαινόμενα εργαλειοποιούνται; Ποιους κινδύνους επιφυλάσσει η μηχανική του καιρού και εν γένει του πλανήτη; Τι εναλλακτικές υπάρχουν και τι μπορεί κανείς να διακρίνει και να μάθει παρατηρώντας και κατανοώντας τον ρόλο διαφορετικών έμβιων και άβιων στοιχείων στο περιβάλλον; Ποιες αλλαγές διστάζουμε να κάνουμε που σχετίζονται με τις συνήθειες και την άνεση της σύγχρονης καθημερινότητας;
Ο καιρός είναι κάτι που μας διαπερνά και μας συνδέει. Είναι τοπικός, αλλά ταυτόχρονα δεν εμποδίζεται από σύνορα και όρια.
Τι συνιστά η έννοια του καιρού για εσάς; Τελικά μπορεί ο καιρός να είναι ανθρώπινο κατασκεύασμα;
Έχω, όπως πολύς κόσμος, μια εμμονή με τον καιρό και την πρόγνωση της επόμενης ημέρας. Είναι κι αυτό μια νεύρωση της εποχής μας, όπως λέει και ο Ζήσης Κοτιώνης που επίσης συμμετέχει στην έκθεση, που τελικά μπορεί και να μας απομακρύνει από το περιβάλλον. Δουλεύοντας για την έκθεση, θυμηθήκαμε, όμως, πως ο καιρός είναι κάτι που μας διαπερνά και μας συνδέει. Είναι τοπικός αλλά ταυτόχρονα δεν εμποδίζεται από σύνορα και όρια.
Αν αναλογιστούμε πως τα καιρικά φαινόμενα που βιώνουμε είναι σε μεγάλο βαθμό αποτέλεσμα της κλιματικής αλλαγής που με τη σειρά της είναι αποτέλεσμα της ανθρωπογενούς δραστηριότητας στον πλανήτη, τότε ναι ο καιρός είναι ανθρώπινο κατασκευάσματα. Εμείς φτιάξαμε τον καιρό που μας φοβίζει το καλοκαίρι και τον χειμώνα. Δεν ευθύνονται όμως όλοι οι πληθυσμοί και όλες οι γεωγραφικές περιοχές εξίσου για τις συνέπειες της κλιματικής αλλαγής. Και αντίστοιχα, αν εφαρμοστούν οι τεχνολογίες γεωμηχανικής θα ωφελήσουν ή θα βλάψουν περιοχές με δυσανάλογο τρόπο.
Οι δράσεις θα λάβουν χώρα εκτός από τη Στέγη και στο Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών. Μιλήστε μας για τους χώρους αυτούς…
Η έκθεση φιλοξενεί 26 έργα που παρουσιάζονται στον εκθεσιακό χώρο της Στέγης Ιδρύματος Ωνάση και στο Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών. Το Αστεροσκοπείο επελέγη ως το παλαιότερο ερευνητικό κέντρο στη χώρα με την παλαιότερη βάση μετεωρολογικών δεδομένων και ένα συνεχώς αναπτυσσόμενο δίκτυο μετεωρολογικών σταθμών. Ταυτόχρονα το Κέντρο Επισκεπτών στο Θησείο που ήταν και οι πρώτες εγκαταστάσεις του Αστεροσκοπείου βρίσκεται σε ένα από τα ομορφότερα σημεία της πόλης. Για την προετοιμασία της έκθεσης είχαμε τη χαρά να συνεργαστούμε με τη Φιόρη Αναστασία Μεταλληνού από το Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών.
Εκθέματα θα φιλοξενηθούν στο Μουσείο, στον κήπο αλλά και στο Κτήριο Δωρίδη. Για την έκθεση των έργων στο Αστεροσκοπείο λάβαμε υπόψη τον περιβάλλοντα χώρο, τα εκθέματα των αιθουσών και τις λειτουργίες τους. Αν στη Στέγη παρουσιάζονται έργα που πραγματεύονται καιρικά στοιχεία και φαινόμενα σε σχέση με την πλανητική κρίση, στο Αστεροσκοπείο τα έργα αναφέρονται περισσότερο σε μετεωρολογικά όργανα και υποδομές λαμβάνοντας υπόψη ζητήματα προσβασιμότητας, κλίμακας και εξουσίας.
H Barbara Marcel συζητά τον ρόλο του υψηλότερου παρατηρητηρίου στον Αμαζόνιο που καταγράφει τις αλληλεπιδράσεις ανάμεσα στο δάσος, στα εδάφη και στην ατμόσφαιρα. Ο Coti K πχ παρουσιάζει μια ηχητική εγκατάσταση εμπνευσμένη τόσο από μετεωρολογικούς κλωβούς όσο και από σπίτια πουλιών που ανακοινώνει τον καιρό και την ώρα. Η Πάκυ Βλασσοπούλου αναφέρεται στη σπατάλη ή έλλειψη νερού, τις υποδομές του και τη σύνδεση μεταξύ νερού, εδάφους, βλάστησης και ζωής.
Ο καιρός είναι ό,τι και όπως ζούμε. ‘Έχει να κάνει με το πού ζούμε, πώς και κατά πόσο μπορούμε να αναπνέουμε.
Πώς φαντάζεστε το καιρικό… μέλλον μας; Εσείς σε τι κλίμα θα θέλατε να ζήσετε;
Δεν μοιάζει πολύ αισιόδοξο το μέλλον. Όπως όμως γράφει και η θεωρητικός Astrida Neimanis, ο καιρός είναι ό,τι και όπως ζούμε. ‘Έχει να κάνει με το πού ζούμε, πώς και κατά πόσο μπορούμε να αναπνέουμε. Συνδέεται με τις συνθήκες στις οποίες θέλουμε να ζούμε, κλιματικές αλλά και κοινωνικοπολιτικές, και αυτές εμείς τις διαμορφώνουμε και μπορούμε να τις διεκδικήσουμε. Τα πράγματα δεν είναι εύκολα αναστρέψιμα, αλλά ταυτόχρονα δεν υπάρχει κανένα περιθώριο μη κινητοποίησης. Αυτή η συνειδητοποίηση νομίζω μένει ακόμα να διαμορφώσει ένα κλίμα δραστηριοποίησης και σεβασμού για τον πλανήτη.
Η έκθεση πλαισιώνεται από την έκδοση του Ιδρύματος Ωνάση Words of Weather: A glossary / Λέξεις για τον καιρό: Ένα γλωσσάρι, που χαρτογραφεί όρους για μια πολιτική οικολογία της εμπειρίας και κυκλοφορεί σε επιλεγμένα βιβλιοπωλεία σε ελληνική και αγγλική έκδοση σε επιμέλεια του Jussi Parikka και της Δάφνης Δραγώνα και σχεδιασμό
Συντελεστές: Επιμέλεια: Δάφνη Δραγώνα, Jussi Parikka/Αρχιτεκτονικός σχεδιασμός έκθεσης: dragonas architecture studio
Καλλιτέχνες που συμμετέχουν στην έκθεση: Kat Austen, Anca Benera & Arnold Estefan, Πάκυ Βλασσοπούλου, Felipe Castelblanco, Kent Chan, Coti K., DESIGN EARTH, Matthias Fritsch, Geocinema (Asia Bazdyrieva & Solveig Qu Suess), Abelardo Gil-Fournier & Jussi Parikka, Alexandra Daisy Ginsberg, Hypercomf, Λητώ Κάττου, Ζήσης Κοτιώνης, Manifest Data Lab (Tom Corby, Gavin Baily, Jonathan Mackenzie, Louise Sime, Giles Lane, Erin Dickson, George Roussos), Barbara Marcel, Matterlurgy (Helena Hunter & Mark Peter Wright), Πέτρος Μώρης, Sybille Neumeyer, Αφροδίτη Ψαρρά & Audrey Briot, Susan Schuppli, Rachel Shearer & Cathy Livermore, Denise Ferreira da Silva & Arjuna Neuman, Στεφανία Στρούζα, Superflux, Thomas Wrede
