H απλή ζωή δεν είναι μόνο ωραία – Γιατί είναι και απαραίτητη

* Το άρθρο του συγγραφέα και καθηγητή Φιλοσοφίας στο πανεπιστήμιο Άλφρεντ της Νέας Υόρκης, Emrys Westacot δημοσιεύτηκε στο Aeon. Τo Αeon, είναι διαδικτυακό περιοδικό, που θέτει μεγάλα ερωτήματα, αναζητώντας φρέσκες απαντήσεις και μια νέα οπτική στην κοινωνική πραγματικότητα, την επιστήμη, τη φιλοσοφία και τον πολιτισμό. Το NEWS 24/7 αναδημοσιεύει κάθε εβδομάδα μια ιστορία για όσους λατρεύουν την πρωτότυπη σκέψη πάνω σε παλιά και νέα ζητήματα.

Η καλή ζωή είναι η απλή ζωή. Μεταξύ των φιλοσοφικών ιδεών για το πώς πρέπει να ζούμε, αυτή είναι ένα ανθεκτικό πολυετές φυτό. Aπό τον Σωκράτη μέχρι τον Θορώ, από τον Βούδα μέχρι τον Γουέντελ Μπέρι, οι στοχαστές το διαπραγματεύονται για περισσότερες από δύο χιλιετίες. Και έχει ακόμα πολλούς υποστηρικτές. Περιοδικά όπως το Real Simple μας καλούν από το ταμείο του σούπερ μάρκετ. Η Όπρα Γουίνφρεϊ παίρνει τακτικά συνεντεύξεις από τους λάτρεις της απλής ζωής, όπως ο Τζακ Κόρνφιλντ, δάσκαλος της βουδιστικής επίγνωσης. Το Slow Movement, το οποίο υποστηρίζει την επιστροφή στα βασικά της προβιομηχανικής εποχής, προσελκύει οπαδούς σε όλες τις ηπείρους.

Σε μεγάλο μέρος της ανθρώπινης ιστορίας, η απλότητα δεν ήταν επιλογή αλλά αναγκαιότητα – και επειδή ήταν απαραίτητη, θεωρήθηκε επίσης ηθική αρετή. Αλλά με την έλευση του βιομηχανικού καπιταλισμού και της καταναλωτικής κοινωνίας, προέκυψε ένα σύστημα που ήταν αφοσιωμένο στην αδιάκοπη ανάπτυξη και μαζί του μεγάλωσε ένας πληθυσμός (γνωστός και ως “η αγορά”) που είχε τη δυνατότητα και ενθαρρύνθηκε να αγοράζει πολλά πράγματα που, σύμφωνα με τα παραδοσιακά πρότυπα, ήταν πλεόνασμα στις απαιτήσεις. Ως αποτέλεσμα, υπάρχει μια αποσύνδεση μεταξύ των παραδοσιακών αξιών που έχουμε κληρονομήσει και των καταναλωτικών επιταγών που μας έχει ενσταλάξει ο σύγχρονος πολιτισμός.

Στην προ-νεωτερική εποχή, η ασυμφωνία ανάμεσα στο τι συμβούλευαν οι φιλόσοφοι και στο πώς ζούσαν οι άνθρωποι δεν ήταν τόσο μεγάλη. Ο πλούτος παρείχε ασφάλεια, αλλά ακόμα και για τον πλούτο ήταν ισχνή προστασία από κακοτυχίες όπως ο πόλεμος, η πείνα, οι ασθένειες, η αδικία και η δυσμένεια των τυράννων. Ο Στωικός φιλόσοφος Σενέκας, ένας από τους πλουσιότερους ανθρώπους της Ρώμης, κατέληξε ακόμα και να καταδικαστεί σε θάνατο από τον Νέρωνα. Όσο για την συντριπτική πλειονότητα – σκλάβους, δουλοπάροικους, αγρότες και εργάτες– δεν υπήρχε ουσιαστικά καμία προοπτική συσσώρευσης έστω και λίγου πλούτου.

Πριν από την έλευση της βασιζόμενης στα μηχανήματα, γεωργίας, της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, των πολιτικών δικαιωμάτων, των αντιβιοτικών και της ασπιρίνης, σήμαινε ότι τα πήγαινες πολύ καλά το να έχεις μια μακρά ζωή χωρίς πολλά δεινά. Σήμερα, όμως, τουλάχιστον σε ευημερούσες κοινωνίες, οι άνθρωποι θέλουν και περιμένουν (και συνήθως μπορούν να έχουν) πολύ περισσότερα. Το να ζεις απλά τη σημερινή εποχή δίνει την εντύπωση σε πολλούς ανθρώπους ότι είσαι απλά βαρετός.

Ωστόσο, φαίνεται να υπάρχει αυξανόμενο ενδιαφέρον, ειδικά μεταξύ των millennials, για την εκ νέου ανακάλυψη των πλεονεκτημάτων της απλής ζωής. Κάποια από αυτά μπορεί να αντικατοπτρίζουν ένα είδος νοσταλγίας για τον προβιομηχανικό ή προκαταναλωτικό κόσμο, καθώς και συμπάθεια για το ηθικό επιχείρημα που λέει ότι το να ζεις με απλό τρόπο σε κάνει καλύτερο άνθρωπο, χτίζοντας επιθυμητά χαρακτηριστικά όπως η λιτότητα, η ανθεκτικότητα και η ανεξαρτησία – ή ένα πιο ευτυχισμένο άτομο, προάγοντας την ψυχική ηρεμία και την καλή υγεία και κρατώντας σε κοντά στη φύση.

Αυτά είναι εύλογα επιχειρήματα. Ωστόσο, παρά τον επίσημο σεβασμό που επιτάσσουν οι διδασκαλίες τους, οι σοφοί έχουν αποδειχθεί εξαιρετικά μη πειστικοί. Εκατομμύρια από εμάς συνεχίζουμε να βιαζόμαστε να πάρουμε και να ξοδέψουμε, να αγοράσουμε λαχεία, να δουλέψουμε πολλές ώρες, να μαζέψουμε χρέη και να προσπαθούμε 24 ώρες το 24ωρο, 7 ημέρες την εβδομάδα, για να σκαρφαλώσουμε στον λιπαρό στύλο. Γιατί συμβαίνει αυτό;

Μια προφανής απάντηση είναι η καλή παλιομοδίτικη υποκρισία. Επικροτούμε τη λιτή φιλοσοφία, ενώ αγνοούμε τις αρχές της στην καθημερινή μας ζωή. Επαινούμε τον απλό τρόπο ζωής, ας πούμε, του πάπα Φραγκίσκου, θεωρώντας τον ένδειξη της ηθικής του ακεραιότητας, ενώ επίσης ελπίζουμε και επευφημούμε για οικονομική ανάπτυξη που καθοδηγείται, σε μεγάλο βαθμό, από τη ζήτηση για μεγαλύτερα σπίτια, πιο εντυπωσιακά αυτοκίνητα και άλλα είδη πολυτελείας.

Αλλά το πρόβλημα δεν είναι μόνο ότι η πρακτική μας έρχεται σε σύγκρουση με τις πεποιθήσεις μας. Η σκέψη μας για την απλότητα και την πολυτέλεια, τη λιτότητα και την υπερβολή, είναι θεμελιωδώς ασυνεπής. Καταδικάζουμε την υπερβολή που είναι σπάταλη ή άγευστη και ωστόσο διαφημίζουμε μνημεία παλαιότερης σπατάλης, όπως η Απαγορευμένη Πόλη στο Πεκίνο ή το παλάτι στις Βερσαλλίες, ως εξαιρετικά αξιοθαύμαστα. Η αλήθεια είναι ότι πολλά από αυτά που ονομάζουμε “κουλτούρα” τροφοδοτούνται από μορφές υπερβολής.

Κάπως παράδοξα, λοιπόν, η υπόθεση του να ζεις απλά ήταν πιο πειστική όταν οι περισσότεροι άνθρωποι είχαν πολλές επιλογές από το να ζήσουν με αυτόν τον τρόπο. Τα παραδοσιακά επιχειρήματα για την απλή ζωή εκλογικεύουν ουσιαστικά μια αναγκαιότητα. Αλλά τα ίδια επιχειρήματα έχουν μικρότερη αξία όταν η ζωή της απλότητας είναι μια επιλογή, ένας τρόπος ζωής ανάμεσα σε πολλούς. Τότε η φιλοσοφία της λιτότητας γίνεται δύσκολη.

Αυτό μπορεί να αλλάξει, υπό την επίδραση δύο παραγόντων: της οικονομίας και του περιβαλλοντισμού. Όταν χτυπά η ύφεση, όπως έκανε πρόσφατα (αποκαλύπτοντας εγγενείς αστάθειες σε ένα οικονομικό σύστημα που είναι δεσμευμένο στην ατελείωτη ανάπτυξη), εκατομμύρια άνθρωποι βρίσκονται ξαφνικά σε συνθήκες, στις οποίες η λιτότητα γίνεται για άλλη μια φορά αναγκαιότητα και η αξία των συναφών αρετών της ανακαλύπτεται ξανά.

Σε κοινωνίες όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες, γινόμαστε μάρτυρες μιας τάσης του καπιταλισμού να ανοίγει την απόσταση μεταξύ των “έχουν πολλά” και των “δεν έχουν”. Αυτές οι αυξανόμενες ανισότητες προκαλούν μια νέα κριτική της υπερβολής και της σπατάλης. Όταν τόσοι πολλοί άνθρωποι ζουν κάτω από το όριο της φτώχειας, υπάρχει κάτι ασυνήθιστο στις προκλητικές επιδείξεις χλιδής και πολυτέλειας. Επιπλέον, η μονόπλευρη κατανομή του πλούτου αντιπροσωπεύει επίσης μια χαμένη ευκαιρία. Σύμφωνα με τον Επίκουρο και τους άλλους σοφούς της απλότητας, μπορεί κανείς να ζήσει τέλεια, με την προϋπόθεση ότι ικανοποιούνται ορισμένες βασικές ανάγκες – μια άποψη που επικυρώνεται στη σύγχρονη εποχή από την “ιεραρχία των αναγκών” του ψυχολόγου Αβραάμ Μάσλοου. Αν είναι ορθό, είναι επιχείρημα για τη χρήση του πλεονάζοντος πλούτου για να διασφαλιστεί ότι όλοι έχουν βασικά στοιχεία όπως φαγητό, στέγαση, υγειονομική περίθαλψη, εκπαίδευση, υπηρεσίες κοινής ωφέλειας και δημόσια μέσα μεταφοράς – με χαμηλό κόστος, αντί να επιτρέπεται να διοχετεύεται σε μερικές ιδιωτικές τσέπες.

Όσο σοφοί κι αν ήταν οι σοφοί, δεν θα είχε περάσει από το μυαλό του Σωκράτη ή του Επίκουρου να επιχειρηματολογήσουν υπέρ της απλής ζωής με όρους περιβαλλοντισμού. Δύο αιώνες εκβιομηχάνισης, αύξησης του πληθυσμού και φρενήρους οικονομικής δραστηριότητας μάς κληροδότησαν την αιθαλομίχλη, μολυσμένες λίμνες, ποτάμια και ωκεανούς, τοξικά απόβλητα, διάβρωση του εδάφους, αποψίλωση των δασών, εξαφάνιση φυτικών και ζωικών ειδών και υπερθέρμανση του πλανήτη. Η φιλοσοφία της απλότητας εκφράζει αξίες και υποστηρίζει έναν τρόπο ζωής που μπορεί να είναι η καλύτερη ελπίδα μας για την αντιστροφή αυτών των τάσεων και τη διατήρηση των εύθραυστων οικοσυστημάτων του πλανήτη μας.

Πολλοί άνθρωποι εξακολουθούν να μην έχουν πειστεί γι’ αυτό. Αλλά εάν οι τρέχουσες μέθοδοι παραγωγής, απόκτησης, δαπανών και απόρριψης αποδειχθούν μη βιώσιμες, τότε θα μπορούσε να έρθει μια στιγμή –και μπορεί να έρθει πολύ σύντομα – που θα εξαναγκαστούμε προς την απλότητα. Σε αυτήν την περίπτωση, μια αξιοσέβαστη παράδοση θα αποδειχθεί ότι περιέχει τη φιλοσοφία του μέλλοντος.