Μέσα στο σύμπαν του ιδιαίτερου και χαρισματικού Φώτη Κόντογλου

Ένα εικαστικό αφιέρωμα στον χαρισματικό “δάσκαλο” Φώτη Κόντογλου, με τίτλο “Ο Φώτης Κόντογλου και η επιρροή του στους νεότερους” παρουσιάζει στον χώρο των περιοδικών εκθέσεων το Μουσείο του Ιδρύματος Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή στην Αθήνα, από τις 21 Σεπτεμβρίου έως και τις 12 Δεκεμβρίου 2022.

Στην συνέντευξη Τύπου που δόθηκε την Τρίτη (20/9) στους χώρους του Μουσείου, την ιδιαίτερη προσωπικότητα του Φώτη Κόντογλου σκιαγράφησαν: ο επιμελητής της έκθεσης και Γενικός Διευθυντής του Ιδρύματος Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή Κυριάκος Κουτσομάλλης, ο Καθηγητής Ιστορίας της Τέχνης στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας (ΕΚΠΑ) Δημήτρης Παυλόπουλος, ο Δρ Ιστορίας της Τέχνης (ΕΚΠΑ) Σπύρος Μοσχονάς και ο ιστορικός Τέχνης Γιώργος Μυλωνάς.

Η έκθεση αποτελεί επετειακό αφιέρωμα για τα εκατό χρόνια από την εθνική συμφορά του ξεριζωμού του Μικρασιατικού Ελληνισμού από τις μακραίωνες εστίες του.

Ο Φώτης Κόντογλου, από τις εμβληματικότερες μορφές αυτής της γενιάς, ως αυθεντικός εκφραστής της ανάγκης επιστροφής προς τα θέσμια των παραδόσεων και της λαϊκής παράδοσης, έθεσε ως κυρίαρχο ζητούμενο την απαλλαγή από την κηδεμονία και την εξάρτηση από τα καλλιτεχνικά ρεύματα της Δύσης. Την παράδοση την ήθελε ελληνοπρεπή και σε αδιάσπαστη ενότητα με το ορθόδοξο δόγμα.

Σε μια εποχή που συναφείς έννοιες κλυδωνίζονταν στη δίνη των πολυπολιτισμικών μετασχηματισμών και οι παραδοσιακές δομές υφίσταντο την πίεση της αποδόμησης, ο Φώτης Κόντογλου ως κληρονόμος των Αϊβαλιώτικων παιδαγωγικών επιρροών θεώρησε χρέος του να αντιταχθεί στην “αττική ωραιοπάθεια” κατά την ρήση του Τσαρούχη και να ανασύρει από τους άβατους χώρους της ψυχής του τις υπνώτουσες αρχές των πολιτιστικών του αναφορών.

Παρά τις κατά καιρούς κριτικές υπονομεύσεις ένα είναι βέβαιο, ότι τόσο οι εικονογραφικές ιστορίσεις όσο και οι πνευματικές διδαχές του άφησαν ανεξίτηλο στίγμα και βαθιά σημάδεψαν τον εικοστό αιώνα του τόπου μας.

Μαθητές του ο Γιάννης Τσαρούχης και ο Νίκος Εγγονόπουλος

Η έκθεση “Ο Φώτης Κόντογλου και η επιρροή του στους νεότερους” αναπτύσσεται σε δυο σκέλη. Το πρώτο, με άξονα αναφορών του χαρισματικού Φώτη Κόντογλου με την ακατάσχετη συγκινησιακή ευαισθησία, την ενάργεια του αφηγηματικού λόγου, την σχεδιαστική μαεστρία και τον ζωγραφικό λυρισμό του χρωστήρα του ανεδείχθη αφυπνιστής της Εθνικής συνείδησης και της λειτουργικής τέχνης της Ορθοδοξίας. Και από την άλλη, την επιρροή που άσκησε στο πεδίο των εικαστικών τεχνών και τα γράμματα του 20ου αιώνα στους νεότερους.

Εκτός από τους άμεσους, πρωτόκλητους μαθητές του που ήταν ο Γιάννης Τσαρούχης και ο Νίκος Εγγονόπουλος, στενή ήταν η σχέση που αναπτύχθηκε με τον Ράλλη Κοψίδη, τον Σπύρο Παπαλουκά, τον Σπύρο Βασιλείου, τον συμπατριώτη του Στρατή Δούκα και τον Νίκο Βέλμο, ενώ υπήρξαν και αυτοί που ανήκουν στη χορεία των “κρυπτομαθητών” όπως ο Γιάννης Μόραλης, ο Διαμαντής Διαμαντόπουλος, ο Κλέαρχος Λουκόπουλος και ο Klaus Vrieslander, οι οποίοι διατηρούσαν επαφές χωρίς όμως να γίνουν ποτέ βοηθοί και συνεργάτες του. Αλλά και από τους εν ζωή καλλιτέχνες, πολλοί είναι αυτοί που εισέπνευσαν στην καλλιτεχνική και πνευματική αύρα ενός έργου που έμμεσα επηρέασε το έργο τους, και οι οποίοι ευγνώμονα ομολογούν την οφειλή τους.

Για την επίτευξη του σκοπού, έργα 39 καλλιτεχνών αντιπαρατίθενται σε έργα του Φώτη Κόντογλου όπου καταδεικνύονται οι επιρροές, άμεσες και έμμεσες: 52 δανειστές, Ιδρύματα, φορείς και ιδιώτες συνέβαλαν με δανεισμούς που αριθμούν σε 135 έργα.

Η έκθεση καλύπτει τις θεματικές ενότητες: “Οι πρώτοι μαθητές”, “Μύθοι και ήρωες”, “Προσωπογραφίες”, “Τοπογραφίες”, “Ο ξεριζωμός”, “Ιστορήσεις ναών” και “Εικονογραφία”, με τις αίθουσες των προσωπογραφιών και της εικονογραφίας να είναι μακράν οι πιο εντυπωσιακές.

“Λες τούτος δεν θα πεθάνει, τούτος έχει ψυχή, πιάνει την ύλη και την κάνει πνεύμα”

Ο κ. Κυριάκος Κουτσομάλλης (επιμελητής της έκθεσης και Γενικός Διευθυντής του Ιδρύματος Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή) αναφέρει σχετικά με την έκθεση: “Η εικαστική έκθεση που αφιερώνεται στον Αϊβαλιώτη Φώτη Κόντογλου, με τίτλο Ο Φώτης Κόντογλου και η επιρροή του στους νεότερους (Σεπτέμβριος-Δεκέμβριος 2022), επιτακτικά μας υπαγορεύεται ως χρέος και καθήκον προς αυτούς που τα μέγιστα συνέβαλαν στη διάσωση και διαφύλαξη της συλλογικής μνήμης. Ο Φώτης Κόντογλου είναι από τους πρωτοπόρους και επιφανέστερους αυτής της γενιάς, για τον οποίο άπειρα έχουν γραφτεί και λεχθεί από διακεκριμένους λόγιους, ιστορικούς, διανοητές, αναλυτές και ερμηνευτές του πολυδιάστατου εικαστικού, αλλά και λογοτεχνικού του έργου.

Το αφιέρωμα δεν αφορά αποκλειστικά τον Φώτη Κόντογλου, αλλά και τις επιρροές που άσκησε στους μεταγενέστερους, και είναι πολλοί, πάρα πολλοί, αυτοί που έδρεψαν καρπούς από τις διδαχές του, οι οποίες στάθηκαν ικανές να τροφοδοτήσουν την αγάπη τους προς την τέχνη και οι οποίοι με τη σειρά τους γνώρισαν τον έπαινο και την αναγνώριση, έστω και αν φίλοι και συνεργάτες του ακολούθησαν στη συνέχεια τον δικό τους δρόμο, χωρίς όμως να παύσουν να ομολογούν την οφειλή τους προς τον χαρισματικό δάσκαλό τους. Είναι πολλοί αυτοί που εισέπνευσαν στην αύρα του παρελθόντος για να εκπνεύσουν στο σήμερα, στο δικό του ο καθένας παρόν, με προοπτική το μέλλον. Εισέπνευσαν στην αύρα ενός έργου που έχει αντοχή στον χρόνο, καλλιτεχνική εντιμότητα, ιδιομορφία και πρωτοτυπία που του αναγνωρίζεται.”

Μιλώντας για την έκθεση ο Δημήτρης Παυλόπουλος, Καθηγητής Ιστορίας της Τέχνης ανέφερε: “Ο ίδιος, όπως οι περισσότεροι από τους καλλιτέχνες τους βυζαντινούς και τους μεταβυζαντινούς, όταν υπογραφεί έργα του γράφει, “δια χειρός Φωτίου Κόντογλου” και αυτό το “δια χειρός” είναι καθοριστικής σημασίας. Ο Κόντογλου δεν προτάσσει τον εαυτό του όταν δημιουργεί έργα τέχνης γιατί θεωρεί ότι η θεία έμπνευση είναι αυτή που καθοδηγεί την καλλιτεχνική του δημιουργία”.

Σε άλλο σημείο της ομιλίας του μας αναφέρει μία υπέροχη περιγραφή του Νίκου Καζαντζάκη για τον Φώτη Κόντογλου. Ο Καζαντζάκης επισκέφθηκε τον Φώτη Κόντογλου στον Μυστρά, όταν αυτός έκανε συντήρηση των τοιχογραφιών στην Περίβλεπτο. Έγραψε για τον Κόντογλου σε άρθρο με το χαρακτηριστικό τίτλο “Θνητοί και Αθάνατοι”:

“Ανάερα κρεμασμένος σαν πολυέλαιος της εκκλησιάς, με την παλέτα και το πινέλο στα χέρια, σαν τα λιοντάρια που σε κοιτάζουν ανθρώπινα μέσα από τα παλιά περσικά χαλιά, ποτέ δεν είδα αυτόν τον άνθρωπο χωρίς να σκίρτησει η καρδιά μου. Βλέπεις χιλιάδες ανθρώπους και λες νεκροταφείο κινούμενο είναι ο δρόμος, όλοι τούτοι πέθαναν ή θα πεθάνουν. Σαν τα πρόβατα, σαν τις όρνιθες καταχτυπούν μία στιγμή στις σκόνες και τα πεζοδρόμια και ύστερα θα χαθούν. Σαν να μην υπήρξαν ποτέ τους.

Και ξάφνου βλέπεις έναν και τινάζεσαι χαρούμενος. Λες: τούτος δεν θα πεθάνει, τούτος έχει ψυχή, πιάνει την ύλη και την κάνει πνεύμα. Του δόθηκε μία στάλα ζωή και την κάνει αθανασία. Ο Κόντογλου θαρρώ πως το ξέρει πώς θα μείνει αθάνατος για αυτό τα μάτια του λάμπουν. Και είναι τα χέρια του γεμάτα ανυπομονησία και δύναμη. Και όταν τον παρασφίξει η πίκρα αρχινάει και ψέλνει ένα τροπάρι ‘Τη Υπερμάχω στρατηγώ τα νικητήρια’ ή ‘Σιγησάτω πάσα σαρξ βροτεία’… και η πίκρα ξορκίζεται και η γής μετατοπίζεται και ο Κόντογλου με τα σγουρά μαλλιά του με τα μεγάλα του μάτια μπαίνει ολάκερος στον παράδεισο.”

Και συνεχίζοντας ο κ. Δημήτρης Παυλόπουλος αναφέρει: “Το κείμενο του Καζαντζάκη γραμμένο από τη δεκαετία του 1930 δείχνει και παρουσιάζει καθαρά αυτό που ήταν ο Κόντογλου. Ένας λειτουργός της τέχνης, όχι απλώς ένας δημιουργός που παρουσίαζε κοσμικά ή θρησκευτικά έργα. ‘Εβαζε πάντοτε την ψαλμωδία στη ζωγραφική του. Δεν είναι τυχαίο ότι ζωγράφιζε και έψαλλε και αυτό δείχνει πως υλοποιούσε το βίωμα της παράδοσης μέσα από την καλλιτεχνική του δημιουργία”.

Ο Δρ Ιστορίας της τέχνης Σπύρος Μοσχονάς υπογράμμισε ότι ο Κόντογλου δεν είχε πάρει πτυχίο της Σχολής Καλών Τεχνών. “Πήρε το τριετές δίπλωμα, που του επέτρεψε να διδάσκει ιχνογραφία στα σχολεία. Ο Κόντογλου δεν έχει πτυχίο. Και όμως ο Κόντογλου αναγνωρίζεται σήμερα ως ένας από τους σημαντικότερους δασκάλους του 20ου αιώνα. […] Ο Κόντογλου έχει ένα εργαστήριο με τη μεσαιωνική έννοια του όρου -με την αναγεννησιακή έννοια του όρου- όπου υπάρχει ένας αρχιμάστορας και όποιος γύρω του μαζεύει νεαρούς, τους μαθαίνει να ζωγραφίζουν με το ύφος του και μαζί να κάνουν μεγάλα έργα. Άλλωστε η μνημειακή ζωγραφική είναι μία δουλειά που θέλει χέρια. Θέλει βοηθούς. […] Στο μεσοπόλεμο ο Κόντογλου αποτελεί μία από τις πιο προοδευτικές φωνές στην ελληνική διανόηση και την ελληνική τέχνη. Και αυτό μεταφράζεται σε ανθρώπους που συγκεντρώνονται γύρω του για να μάθουν μένοντας λίγο κοντά του, όπως ο Τσαρούχης και ο Εγγονόπουλος, ή απλώς το γνωρίζουν και ακολουθούν το παράδειγμα του.”

Ο Φώτης Κόντογλου καθιερώθηκε και στο λογοτεχνικό προσκήνιο της Ελλάδος

Ο Φώτης Κόντογλου, εκτός από ζωγράφος, σύντομα καθιερώθηκε και στο λογοτεχνικό προσκήνιο της Ελλάδος. Το συγγραφικό του ταλέντο και ο συνδυασμός εικόνας και λόγου στήριζαν το πάθος του καθοδηγητή στην παράδοση. Κατά τη διαμονή του στο Παρίσι αφοσιώθηκε και στη λογοτεχνία, μελετώντας και συγγράφοντας. Το διήγημα “Ο Κουρσάρος Πέδρο Καζάς” είναι αυτό που τον καθιέρωσε στα ελληνικά γράμματα ως συγγραφέα, πεζογράφο και σχολιαστή της εποχής του.

Μακρά είναι επίσης η σειρά σημειωμάτων, άρθρων σε περιοδικές εκδόσεις, λημμάτων σε εγκυκλοπαίδειες και λεξικά, έργα φιλολογικά και λογοτεχνικά, που συγκροτούν το ευρύ φάσμα της συγγραφικής του δραστηριότητας. Ταυτόχρονα, επιδόθηκε σε εικονογραφήσεις βιβλίων, όπως των Dostoyevsky, Zola, Maupassant, Shakespeare και άλλων, ενώ συνέγραψε πλείστα άρθρα περί παγκοσμίου τέχνης, περί διεθνισμού και παράδοσης, περί τέχνης της ανατολικής χριστιανοσύνης, για την ελληνική ζωγραφική επί Τουρκοκρατίας κ.ά.

Για το σύνολο της προσφοράς του στα ελληνικά γράμματα και τις τέχνες βραβεύτηκε άλλωστε από την Ακαδημία Αθηνών. Θα ήταν σκόπιμο να επισημανθεί ότι τόσο ο Κουρσάρος Πέδρο Καζάς όσο και τα διηγήματα Βασάντα, Ο θεός Κόνανος, Ιστορίες και περιστατικά και Το Αϊβαλί η πατρίδα μου, χάρη στις εκδόσεις Μεταίχμιο, επανέρχονται στις προθήκες των βιβλιοπωλείων, από όπου απουσίαζαν λόγω προφανώς αμφιλεγόμενων συχνών κριτικών και υπονομεύσεων.

Στην έκθεση συμμετέχουν με έργα τους οι καλλιτέχνες

Ιωάννης Βαμπούλης, Πέτρος Βαμπούλης, Σπύρος Βασιλείου, Φώτης Βάρθης, Νίκος Βέλμος, Κωνσταντίνος Γεωργακόπουλος, Γεώργιος Γλιάτας, Στέφανος Δασκαλάκης, Διαμαντής Διαμαντόπουλος, Νίκος Εγγονόπουλος, Μάρκος Καμπάνης, Ανδρέας Κοντέλλης, Φώτης Κόντογλου, Γεώργιος Κόρδης, Ράλλης Κοψίδης, Αλέκος Κυραρίνης, Αλέκος Λεβίδης, Κλέαρχος Λουκόπουλος, Νεκτάριος Μαμάης, Τάσος Μαντζαβίνος, Ιωάννης Μητράκας, Γιάννης Μόραλης, Νίκος Μόσχος, Εμμανουήλ Μπιτσάκης, Χρήστος Μποκόρος, Γιάννης Παπαδέλης, Σπύρος Παπαλουκάς, Κωνσταντίνος Παπαμιχαλόπουλος, Κώστας Παπανικολάου, Σπύρος Παπανικολάου, Γιώργος Ρόρρης, Εδουάρδος Σακαγιάν, Παύλος Σάμιος, π. Σταμάτης Σκλήρης, Σωτήρης Σόρογκας, Γιάννης Τσαρούχης, Στέλιος Φαϊτάκης, Φίκος, Νικόλαος Χούτος, Γιώργος Χοχλιδάκης και Klaus Vrieslander.

Η έκθεση συνοδεύεται από κατάλογο 400 σελίδων ο οποίος εκδίδεται με την χορηγία της Αστικής Μη Κερδοσκοπικής Εταιρείας Πολιτιστικού και Κοινωφελούς Έργου ΑΙΓΕΑΣ. Κατά τη διάρκεια της έκθεσης θα πραγματοποιούνται ειδικές προγραμματισμένες ξεναγήσεις καθώς και εκπαιδευτικά εργαστήρια για παιδιά ηλικίας 8 έως 12 ετών, με θέμα το πορτρέτο, κάθε Κυριακή.

Info: Διάρκεια έκθεσης: 21 Σεπτεμβρίου – 12 Δεκεμβρίου 2022 / Ώρες λειτουργίας: Δευτέρα, Τετάρτη, Πέμπτη, Σάββατο & Κυριακή: 10:00 – 18:00, Παρασκευή: 10:00-20:00, Τρίτη κλειστά. Ίδρυμα Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή, Ερατοσθένους 13, Αθήνα 11635, Τ: 210 725 2895, goulandris.gr.

Ακολουθήστε το News247.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις