Δεν είναι όλα στο κεφάλι σου – Μερικές φορές είναι στα πόδια σου

* Το άρθρο του αναπληρωτή καθηγητή Ψυχολογίας στο πανεπιστήμιο του Τούρκου στη Φινλανδία, Lauri Nummenmaa δημοσιεύτηκε στο Aeon. Τo Αeon, είναι διαδικτυακό περιοδικό, που θέτει μεγάλα ερωτήματα, αναζητώντας φρέσκες απαντήσεις και μια νέα οπτική στην κοινωνική πραγματικότητα, την επιστήμη, τη φιλοσοφία και τον πολιτισμό. Το NEWS 24/7 αναδημοσιεύει κάθε εβδομάδα μια ιστορία για όσους λατρεύουν την πρωτότυπη σκέψη πάνω σε παλιά και νέα ζητήματα.

Όλα όσα αισθανόμαστε στον εξωτερικό και τον εσωτερικό μας κόσμο έχουν μια ξεχωριστή υποκειμενική ποιότητα. Ένα εκρηκτικό ξέσπασμα οργής έχει διαφορετική αίσθηση από το τρυφερό φιλί ενός εραστή στο μάγουλο. Ακόμη και οι συνήθεις πράξεις, όπως η ανάγνωση ενός βιβλίου ή η προσπάθεια να θυμηθείς το όνομα ενός παιδικού φίλου, γίνονται αισθητές εντελώς διαφορετικά. Αυτά και αμέτρητα άλλα συναισθήματα γεμίζουν τα μήκη κύματος της συνείδησής μας και οδηγούν τις καθημερινές μας αναζητήσεις, βοηθώντας μας να περιηγηθούμε στον κόσμο. Αναζητούμε πράγματα που μας κάνουν να νιώθουμε ευχαρίστηση και απόλαυση και αποφεύγουμε πράγματα που προκαλούν άγχος ή ταλαιπωρία, εκτός αν περιμένουμε η ευχαρίστηση να διαδεχτεί τον πόνο. Είναι μπερδεμένο, ωστόσο, πώς αυτές οι εξωτερικές και εσωτερικές πληροφορίες οργανώνονται σε εσωτερικές, υποκειμενικές καταστάσεις.

Υπάρχει μια ισχυρή διαίσθηση ότι ο συνειδητός εαυτός μας κατοικεί μέσα στο σώμα, συγκεκριμένα στο κεφάλι μας. Αυτό μπορεί να οφείλεται στο ότι αρκετά από τα αισθητήρια μας όργανα – μάτια, αυτιά, μύτη, γευστικοί κάλυκες – βρίσκονται στο κεφάλι. Οι ψυχολόγοι Christina Starmans, στο Πανεπιστήμιο του Τορόντο, και Paul Bloom στο Πανεπιστήμιο Yale στο Κονέκτικατ, διαπίστωσαν ότι, όταν τους ζητηθεί, τόσο οι ενήλικες όσο και τα παιδιά εντοπίζουν τον εαυτό ενός ανθρώπου μέσα στο κεφάλι, αλλά όταν παρουσιάζονται φωτογραφίες εξωγήινων των οποίων τα μάτια είναι αλλού, όπως στο στομάχι, οι άνθρωποι δείχνουν κυρίως προς τα μάτια και όχι το κεφάλι χωρίς μάτια ως τη θέση του εαυτού τους. Το σώμα και το μυαλό δεν χωρίζονται. Αντιθέτως, λειτουργούν παράλληλα, παρέχοντας τα δομικά στοιχεία της ψυχικής μας ζωής. Για παράδειγμα, ακόμη και ήπιες σωματικές λοιμώξεις μάς κάνουν να νιώθουμε σύγχυση και κόπωση, ενώ μια καλή, εξαντλητική άσκηση μπορεί να ανεβάσει τη διάθεσή μας και να μας κάνει να νιώθουμε, μερικές φορές, ευφορία.

Οι συνάδελφοί μου και εγώ πρόσφατα προχωρήσαμε περαιτέρω αυτήν την ιδέα της ενσωματωμένης συνείδησης και κοιτάξαμε να απεικονίσουμε τη “χαρτογραφία” των συνειδητών συναισθημάτων στο σώμα (με βάση την προηγούμενη εργασία μας στη σωματική βάση των συναισθημάτων). Αρχικά δημιουργήσαμε μια λίστα με 100 κοινά συναισθήματα, όπως θέαση, αναπνοή, πείνα, ευχαρίστηση κ.λπ., και ζητήσαμε από τους συμμετέχοντες να εντοπίσουν αυτές τις καταστάσεις στο σώμα τους χρωματίζοντας τις περιοχές της ανθρώπινης μορφής όπου γινόταν κάθε αίσθηση. Συγκεντρώσαμε επίσης βασικές πληροφορίες σχετικά με κάθε συναίσθημα, όπως πόσο ευχάριστες ήταν αυτές οι καταστάσεις, πόσο συχνά βιώνονται και πόσο παρόμοιες γίνονται αισθητές οι διαφορετικές καταστάσεις όταν βιώνονται.

Μας εντυπωσίασε η συνεπής χαρτογράφηση των συναισθημάτων στο σώμα. Διαφορετικές υποκειμενικές καταστάσεις είχαν ευδιάκριτα “δακτυλικά αποτυπώματα” σωματικών συναισθημάτων που ήταν σαφώς διακριτά μεταξύ τους. Ο θυμός έγινε αισθητός στο πάνω μέρος του κορμού. Το μεθύσι έγινε αισθητό κυρίως στα πόδια. Η ευχαρίστηση και τα θετικά συναισθήματα βιώθηκαν έντονα σε όλο το σώμα. Δεδομένου ότι αυτά τα δακτυλικά αποτυπώματα ήταν τόσο σταθερά σε όλους τους ερωτηθέντες, υπάρχουν ορισμένα στοιχεία που υποδεικνύουν μια πρωταρχικά βιολογική – παρά μια μαθημένη – προέλευση των σωματικών χαρτών συναισθημάτων.

Οι σωματικοί χάρτες ήταν ενδεικτικοί της δομής του μυαλού των συμμετεχόντων. Όσο πιο παρόμοια ήταν τα σωματικά δακτυλικά αποτυπώματα δύο καταστάσεων, τόσο πιο όμοιες ήταν αυτές οι καταστάσεις γενικά – υποδηλώνοντας μια άμεση σύνδεση μεταξύ του σώματος και της συνειδητής εμπειρίας. Επίσης, διαπιστώσαμε ότι τα περισσότερα συναισθήματα ήταν εμποτισμένα με σαφή συναισθηματικό τόνο. Εκτός από προφανείς περιπτώσεις όπως η αγάπη ή η νίκη, ακόμη και οι φαινομενικά αβλαβείς πράξεις, όπως η ανάμνηση και η ομιλία, γίνονταν αισθητές εμφανώς ευχάριστα.

Κυρίως οι συμμετέχοντες ανέφεραν ότι αισθάνονται συναισθηματικά ευχάριστες καταστάσεις όπως η ευγνωμοσύνη και η χαλάρωση πολύ πιο συχνά από τις αρνητικές. Αυτό υποδηλώνει ότι, γενικά, η συναισθηματική μας διάθεση είναι κυρίως θετική και ευχάριστη, παρόλο που συχνά μπαίνουμε στον πειρασμό να σκεφτούμε το αντίθετο. Αυτό μπορεί να προέρχεται από τη δυνατότητα ελέγχου διαφορετικών συναισθημάτων. Τα δεδομένα μάς αποκάλυψαν ότι τα συναισθηματικά αρνητικά αισθήματα ήταν πιο δύσκολο να ελεγχθούν από τα θετικά. Τα δυσάρεστα συναισθήματα που προκαλούνται κατά τη διάρκεια σημαντικών γεγονότων της ζωής μπορεί απλώς να γίνονται αισθητά ως πιο σημαντικά για εμάς επειδή έχουμε ελάχιστο έλεγχο σε αυτά. Τείνουμε να ξεχνάμε ότι, ως επί το πλείστον, η ζωή είναι στην πραγματικότητα αρκετά ευχάριστη, αν και αυτά τα συναισθήματα θα μπορούσαν απλώς να είναι λιγότερο έντονα από τα δυσάρεστα συναισθήματα.

Αυτά τα αποτελέσματα παρέχουν πειστικές αποδείξεις για την κεντρική θέση της σωματικής ανάδρασης στην οργάνωση των συνειδητών συναισθημάτων μας. Αν και η συνείδηση αναδύεται από τη λειτουργία του εγκεφάλου, και συχνά βιώνουμε ότι η συνείδηση βρίσκεται στον εγκέφαλο, η σωματική ανατροφοδότηση συμβάλλει σαφώς σε μια μεγάλη ποικιλία υποκειμενικών συναισθημάτων. Αλλά φυσικά δεν είναι όλα στο σώμα μας. Οι ασθενείς των οποίων οι σωματικές καταστάσεις δεν μεταφέρονται στον εγκέφαλό τους λόγω, για παράδειγμα, τραυματισμού του νωτιαίου μυελού ή δυσλειτουργίας του αυτόνομου νευρικού συστήματος, φυσικά, δεν στερούνται τα συναισθήματα της ψυχικής ζωής. Αυτό δεν θα ήταν δυνατό αν το σώμα ήταν η μοναδική πηγή των συναισθημάτων μας. Μάλλον, είναι ολόκληρος ο αστερισμός του εγκεφάλου και του σώματος, με τα σπλάχνα, τους μύες και τα όργανά του, που δίνουν χρώμα στην εσωτερική μας ζωή, και το να χτυπήσουμε απλά ένα μέρος του συστήματος δεν αρκεί για να προκαλέσει την πλήρη δυσλειτουργία του. Οι αισθήσεις, οι αντιλήψεις και οι μνήμες είναι επίσης σημαντικά μέρη του παζλ της συνείδησης.

Γιατί τα συναισθήματα μπήκαν στη συνείδησή μας αρχικά; Ο νευρολόγος Αντόνιο Νταμάσιο στο Πανεπιστήμιο της Νότιας Καλιφόρνια πρότεινε ότι οι καταχωρήσεις που σχετίζονται με το συναίσθημα από το σώμα στον εγκέφαλο θα μπορούσαν να έχουν δημιουργήσει τα πρώτα ίχνη συνείδησης στους πρώιμους προγόνους μας. Ο πόνος που προκαλείται από βλάβη των ιστών είναι ένα από τα πιο σημαντικά προειδοποιητικά σήματα για ένα άτομο. Οι οργανισμοί που άρχισαν να μπορούν να αισθάνονται τέτοιες δυσλειτουργίες στο σώμα τους θα είχαν ένα τεράστιο πλεονέκτημα, καθώς θα μπορούσαν να είχαν αποσυρθεί από τους κινδύνους και να ξεκουραστούν για να στηρίξουν την ανάκαμψη όταν τραυματίζονταν ή αρρώσταιναν. Αυτή η κεντρική θέση του πόνου και των κακών συναισθημάτων στους ψυχικούς μας χώρους εργασίας είναι ακόμα εμφανής – ακόμα και σήμερα, ο πιο συνηθισμένος λόγος για να επισκεφτείς έναν γιατρό είναι απλά να μην αισθάνεσαι καλά.

Η ανάπτυξη της συνειδητοποίησης των βλαβών που σχετίζονται με το σώμα μπορεί τελικά να άνοιξε το δρόμο για την εμφάνιση πιο προηγμένων μορφών συνειδητής σκέψης και διαδικασιών, όπως η γλώσσα, η σκέψη και ο συλλογισμός. Και πολλά από τα συναισθήματά μας δεν είναι καθόλου ιδιωτικά. Το να γνωρίζουμε τι συμβαίνει στο σώμα μας είναι χρήσιμο, αλλά η παρακολούθηση των εσωτερικών καταστάσεων και των στόχων των άλλων μπορεί να είναι ακόμη περισσότερο. Ομοίως, καθώς τα σώματά μας υποδεικνύουν τις εσωτερικές μας καταστάσεις σε εμάς, συχνά επικοινωνούν και με τους άλλους τις εσωτερικές μας καταστάσεις. Οι άνθρωποι και πολλά ζώα είναι ικανοί να διαβάζουν ο ένας τις προθέσεις, τα συναισθήματα και τους στόχους του άλλου από τη συμπεριφορά τους, όπως οι εκφράσεις του προσώπου και του σώματος. Αυτή η ικανότητα προώθησης της κοινωνικής συνοχής με την ανταλλαγή συναισθημάτων και άλλων ψυχικών καταστάσεων πιθανότατα είχε αποφέρει σημαντικά εξελικτικά πλεονεκτήματα ήδη στους προγόνους μας, και θα μπορούσε ακόμη και να υποστηριχθεί ότι μια καθαρά προσωπική συνείδηση ​​θα ήταν περιορισμένης χρήσης. Επομένως, δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι ένα από τα πιο συνηθισμένα κοινωνικά μας ερωτήματα είναι “Πώς νιώθεις;” – αναζήτηση πληροφοριών για την κατασκευή μοντέλων του μυαλού και του σώματος των άλλων.

Η συνείδηση είναι ένα από τα μεγαλύτερα αινίγματα για νευροεπιστήμονες, ψυχολόγους και φιλοσόφους, και ακόμη και τα πρόσφατα ευρήματά μας δεν μπορούν να πουν πώς ο εγκέφαλος και το σώμα δημιουργούν από κοινού τον εσωτερικό ψυχικό μας κόσμο από τις διάφορες καταχωρήσεις. Ωστόσο, δείχνουν ότι πρέπει να αρχίσουμε να ξετυλίγουμε τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ του εγκεφάλου και του σώματος, αν θέλουμε να καταλάβουμε πώς λειτουργεί το ανθρώπινο μυαλό.