ΕΙΡΗΝΗ ΠΑΠΑ: Η ΑΓΕΡΩΧΗ ΕΛΛΗΝΙΔΑ ΚΑΙ Η ΚΟΝΤΡΑ ΤΗΣ ΜΕ ΤΟΝ ΧΟΡΝ

«Ποτέ δεν κέρδισα Όσκαρ και τα Όσκαρ ποτέ δεν κέρδισαν την Ειρήνη Παπά», είχε δηλώσει η σπουδαία ηθοποιός που έφυγε από τη ζωή στα 96 της χρόνια.

Και αλίμονο, δεν το είπε με παράπονο, κάθε άλλο. Η αναγνώριση και οι διακρίσεις της άλλωστε ήταν άπειρες. Ιδιαίτερα οι διεθνείς.

Η Ειρήνη Παπά ήταν μία ηθοποιός με χαρακτήρα ατίθασο και απαράμιλλη μεσογειακή ομορφιά. Το ταλέντο της δεν γνώρισε σύνορα και ταξίδεψε στην Ιταλία, την Αμερική και σε πολλές χώρες της Ευρώπης.

Πνεύμα ανυπότακτο, ανήσυχο.

Είχε την τύχη να γεννηθεί σε μία προοδευτική οικογένεια από γονείς δασκάλους. Πνιγμένη στη μαγευτική ορεινή φύση ενός μικρού ορεινού χωριού του νομού Κορινθίας, ανάμεσα στα νερά, τα πουλιά και τα δέντρα, ακούγοντας πολλά παραμύθια από τη μητέρα και τη γιαγιά της, από μικρή μυήθηκε από τον πατέρα της στους αρχαίους Έλληνες.

Διδάχθηκα την ασέβεια από τον πατέρα μου. Με έμαθε πως υπάρχει μόνο μία αριστοκρατία, η αριστοκρατία του πνεύματος. Δεν υπάρχουν κύριοι και επίσημοι, αλλά άνθρωποι. Με έμαθε ότι ο σεβασμός με υποτιμάει, ενώ η αγάπη με εξυψώνει, έχει δηλώσει.

Με τόσες προσλαμβάνουσες και με ένα έμφυτο ισχυρό ταλέντο, η δυναμική πορεία της ήταν σχεδόν προδιαγεγραμμένη. Στην Αθήνα πια, παίρνει την απόφαση να ακολουθήσει την υποκριτική, κάτι που την έφερε σε δριμεία σύγκρουση με τη μητέρα της. Ξεκίνησε έφηβη, από την ηλικία των 15 ετών ως ραδιοφωνική παραγωγός, τραγουδίστρια και χορεύτρια σε διάφορες εκδηλώσεις.

Παρακολούθησε μαθήματα υποκριτικής στη Δραματική Σχολή του Εθνικού Θεάτρου, που τότε ονομαζόταν Εθνική Σχολή Κλασικού Θεάτρου με σπουδαίους δασκάλους. Κατά τη διάρκεια των σπουδών της παντρεύτηκε τον ηθοποιό Άλκη Παπά (1922-2018), ο οποίος και ήταν δίπλα της στα πρώτα της καλλιτεχνικά βήματα. Το 1951 χωρίζουν, κρατά όμως το επώνυμο του (με ένα π), με το οποίο θα γίνει γνωστή παγκοσμίως τα επόμενα χρόνια ως Irene Papas.

Ήταν πάντα πνεύμα ανυπότακτο, ανήσυχο. Η παρουσία της ήταν καθηλωτική. Το παρουσιαστικό της αυστηρό, δωρικό, επιβλητικό. Δεν φοβόταν να πει τη γνώμη της, να αντιταχτεί στο «ψεύτικο», κατά τη γνώμη της, σύστημα υποκριτικής των μεγάλων τραγωδών.

Στον τελευταίο της χρόνο στη σχολή, ο Αλέκος Σακελλάριος τη βλέπει στον Μάκβεθ και εντυπωσιάζεται. Της προτείνει κάτι “τρελό”, να εμφανιστεί σε επιθεώρηση. Εκεί, παρά την στιβαρή κλασική της παιδεία, δέχεται αμέσως, γιατί θεωρεί το λαϊκό αυτό θεατρικό είδος λιγότερο φτιασιδωμένο. Έτσι, η πρώτη της επαγγελματική εμφάνιση στο θέατρο λαμβάνει χώρα το 1948, στην ιστορική επιθεώρηση των Σακελλάριου-Γιαννακόπουλου «Άνθρωποι… Άνθρωποι», στη Λυρική Σκηνή, μαζί με τον Ορέστη Μακρή, τον Χρήστο Τσαγανέα, τον Μίμη Φωτόπουλο, τη Σπεράντζα Βρανά, τον Ντίνο Ηλιόπουλο και άλλους.

Μία Καρυάτιδα στην παγκόσμια μεγάλη οθόνη

Ο Σακελλάριος πίστευε πολύ σε αυτήν. Είχε διακρίνει την ιδιαίτερη λάμψη της. Την ίδια χρονιά την οδηγεί στη Φίνος Φιλμς. Και κάπως έτσι ξεκίνησε τη λαμπρή της κινηματογραφική καριέρα σε ηλικία μόλις 22 χρόνων. Πρώτη της ταινία οι «Χαμένοι Άγγελοι» του Νίκου Τσιφόρου. Ακολούθησε το 1951 η «Νεκρή Πολιτεία» του Φρίξου Ηλιάδη με τον Γιώργο Φούντα. Η ταινία συμμετέχει στο Φεστιβάλ Καννών και η Ειρήνη Παπά γίνεται αντικείμενο συζήτησης εκτός των ελληνικών συνόρων.

Πρώτοι και καλύτεροι την προσέγγισαν οι Ιταλοί . Την αποκαλούν Bella Greca και Irene Nostra (“η δικιά μας Ειρήνη”). Ακολούθως, την ανακαλύπτει ο Ηλίας Καζάν και την φέρνει στην Αμερική. Το 1956 παίζει στο γουέστερν «Tribute To A Bad Man» με τον Τζέιμς Κάγκνεΐ και το «The Power and the prize» με τον Ρόμπερτ Τέιλορ.

Η Ειρήνη Παπά κυνηγούσε πλέον ένα όνειρο που είχε ήδη πραγματοποιηθεί.

Το 1956, στην Ελλάδα, κάνει την «Μπουμπουλίνα» και τη «Γέφυρα των Στεναγμών», ενώ ταυτόχρονα δέχεται προτάσεις για σημαντικές ξένες παραγωγές. Πηγαινοέρχεται στην Ιταλία, μπαίνει στην Τσινετσιτά, στο Χόλιγουντ, γυρίζει τον κόσμο όλο, ζει έρωτες κρυφούς και φανερούς, γνωρίζει τους μεγαλύτερους δημιουργούς της έβδομης Τέχνης.

Αποτέλεσμα; Περισσότερες από 80 ταινίες. Ανάμεσά τους η υπερπαραγωγή «Τα κανόνια του Ναβαρόνε» (1961), που βασισμένη στη μάχη της Λέρου και σε γεγονότα που συνέβησαν κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου, γυρίζεται στη Ρόδο με τους Γκρέγκορι Πεκ, Ντέιβιντ Νίβεν και Άντονι Κουίν, το οσκαρικό “Ζ” του Κώστα Γαβρά, αλλά και ο εμβληματικός «Αλέξης Ζορμπάς», όπου κρατά το ρόλο της Χήρας δίπλα στον Άντονι Κουίν (1964).

Οι αρχαίες τραγωδίες και η φιλία με την Χέμπορν

Η αγάπη και ο σεβασμός της ηθοποιού για το αρχαίο δράμα ήταν μεγάλη. Εξού και οι συγκλονιστικές μεταφορές των αρχαίων τραγωδιών στη μεγάλη οθόνη (“Ηλέκτρα”, “Τρωάδες”, “Ιφιγένεια”). Όταν αποφάσισε να σταματήσει να ερμηνεύει τέτοιους ρόλους, δήλωσε σε συνέντευξή της στην εφημερίδα «Αβενίρε», της Ρώμης: «Αποφάσισα ότι δε θα παίξω πια, διότι η τραγωδία συνεπάγεται μια τεράστια ευθύνη. Και ο φόβος ότι θα μπορούσα να μην ανταπεξέλθω, θα με έκανε να νιώσω πολύ άσχημα».

Το 1962 συνεργάστηκε με τον Μιχάλη Κακογιάννη και πρωταγωνίστησε στην κινηματογραφική μεταφορά της «Ηλέκτρας» του Ευριπίδη μαζί με τον Γιάννη Φέρτη, την Αλέκα Κατσέλη και τον Μάνο Κατράκη. Μάλιστα στην ταινία παίζει και ο Κώστας Καζάκος που έφυγε από τη ζωή μία μέρα πριν τον χαμό της, την Τρίτη 13 Σεπτεμβρίου.

Η ταινία συνολικά κέρδισε 24 βραβεία και τιμητικές διακρίσεις, ανάμεσά τους και τα βραβεία καλύτερης κινηματογραφικής μεταφοράς και ηχητικής επένδυσης στο Φεστιβάλ των Καννών (1962). Οι κριτικές της ταινίας υπήρξαν ενθουσιώδεις και με θετικά σχόλια αναφέρθηκαν στο συγκεκριμένο έργο του Κακογιάννη οι New York Times, που το χαρακτήρισαν ως «εκθαμβωτική εκμετάλλευση του κινηματογραφικού μέσου που μετουσιώνει το χρυσάφι της προφορικής ποίησης σε μια άλλη μορφή τέχνης». Η Le Monde χαρακτήρισε την ταινία «σαν ένα εκπληκτικό κατόρθωμα, μια ταινία συγκλονιστική, που βγάζει από τον καθένα μας ό,τι καλύτερο έχει μέσα του».

Αργότερα τη συναντήσαμε να ερμηνεύει την Ελένη στις «Τρωάδες» (1972) και την Κλυταιμνήστρα στην «Ιφιγένεια» (1977) σε σκηνοθεσία και πάλι του Μιχάλη Κακογιάννη. Στις «Τρωάδες», που γυρίστηκε στα αγγλικά με ξένους ηθοποιούς, η Παπά γνώρισε τη συμπρωταγωνίστριά της Κάθριν Χέμπορν, που ενσάρκωσε την Εκάβη, με την οποία ανέπτυξαν δυνατή φιλία. Μάλιστα η Χέμπορν δήλωνε δημόσια ότι η Παπά είναι μια από τις καλύτερες ηθοποιούς του σινεμά.

Η περίεργη σχέση με το θέατρο και η κόντρα με τον Δημήτρη Χορν

Με το θέατρο η σχέση της ήταν περίεργη. Ισχυριζόταν πως την ενοχλούσε η επανάληψη σε αυτό, προτιμούσε το παιχνίδι με τον φακό. Ωστόσο οι ερμηνείες της διακρίνονται από μία έντονη θεατρικότητα.

Ιδιαίτερη αίσθηση είχε προκαλέσει η άγρια κόντρα της με τον Δημήτρη Χορν. Το 1979 η Ειρήνη Παπά θα πρωταγωνιστούσε στο Ηρώδειο στο Αντώνιος και Κλεοπάτρα του Σαίξπηρ σε σκηνοθεσία Μιχάλη Κακογιάννη. Με αφορμή αυτόν τον πρωταγωνιστικό της ρόλο, ο Δημήτρης Χορν μίλησε με πολύ υποτιμητικά λόγια για αυτήν στον Γνωμοδοτικό Συμβούλιο του ΕΟΤ, όπου και συζητήθηκε το ανέβασμα της παράστασης και χαρακτηριστικά είχε αναφέρει χαρακτηριστικά: “αρνούμαι να δω την Παπά στο Ηρώδειο. Δεν έχει παίξει ποτέ θέατρο στην Ελλάδα. Αμφισβητώ την αξία της… Το Ηρώδειο δόθηκε στην Παπά λόγω των κινηματογραφικών της επιτυχιών, ενώ το είχαν ζητήσει ηθοποιοί όπως η Λαμπέτη και ο Κατράκης. Γι’ αυτό δεν θα είχα καμιά αντίρρηση να δω ένα κινηματογραφικό έργο της κυρίας Παπά στο Ηρώδειο», έλεγε επιτιμητικά ο Δημήτρης Χορν”. Στο πλευρό ωστόσο της ηθοποιού στάθηκε τότε η πλειοψηφία των Ελλήνων ηθοποιών.

Οι θεατρικές της εμφανίσεις εκπλήσσουν. Είναι αρκετές και κυρίως σε θέατρα του εξωτερικού.

Το θεατρικό της ντεμπούτο στη σκηνή του Μπρόντγουει, πραγματοποιήθηκε το 1967 με το έργο «Εκείνο το καλοκαίρι, εκείνο το φθινόπωρο» στο πλευρό του Γιον Βόιντ (του πατέρα της Αντζελίνα Τζόλι). Το 1977 έπαιξε στην Αμερική την “Ιφιγένεια εν Αυλιδι” σε σκηνοθεσία Μιχάλη Κακογιάννη, ενώ η δική της Θεοδώρα παρουσιάστηκε στη Νάπολη (1980), στην Πομπηία (1981), στη Γαλλία (1982) και στο Βέλγιο (1982). Η Θεοδώρα παρουσιάστηκε και το 1994 σε σκηνοθεσία Κακογιάννη με τη σύμπραξη του Δημήτρη Παπαϊωάννου και τη μουσική Βαγγέλη Παπαθανασίου στη Λισσαβώνα. Το 1998 παρουσιάζει την “Αποκάλυψη υπ’ αριθ. 2”, έργο του Γιώργου Χειμωνά σε σκηνοθεσία Ανδρέα Βουτσινά και σκηνικά Yoko Ono στο αρχαίο Ρωμαϊκό Θέατρο Sagunto στη Βαλένθια. Τελευταία της εμφάνιση στο θέατρο ήταν ως Αντιγόνη σε σκηνικά της ιδίας, κουστούμια της Σοφίας Κοκοσαλάκη, Συρακουσών (2005). Στην Επίδαυρο εμφανίζεται μόνο μία φορά, το 1983, ως Ηλέκτρα (σκην, Μιχάλης Κακογιάννης).