Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΠΙΣΩ ΑΠΟ ΕΝΑΝ ΣΠΟΥΔΑΙΟ ΠΙΝΑΚΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΗ
Με αφορμή την τιμή-ρεκόρ που πέτυχε ένας πίνακάς του σε παρισινή δημοπρασία αυτήν την εβδομάδα, κάνουμε μια περιήγηση στα έργα και τις ημέρες του σπουδαίου Έλληνα ζωγράφου.
Φέτος η νέα πραγματικότητα που έχει επιβάλλει η πανδημία, αλλά και οι αλλαγές εξαιτίας του Brexit, είχαν ως αποτέλεσμα οι δυο ετήσιες δημοπρασίες ελληνικής τέχνης που διενεργεί ο ιστορικός λονδρέζικος οίκος Μπόναμς (Bonhams) να μετακομίσουν στο Παρίσι.
«Δεν έχει κανένα νόημα να πληρώνεις [δασμούς] για εισαγωγή, όταν πρόκειται για ελληνικά έργα τα οποία έρχονται στην Ελλάδα,» σημειώνει με νόημα η Τερψιχόρη Αγγελοπούλου, διευθύντρια του γραφείου εικαστικών συμβούλων Art Expertise και μόνιμη συνεργάτης του αγγλικού οίκου στην Αθήνα. Εξάλλου, η πλειονότητα της ελληνικής τέχνης που δημοπρατείται από Έλληνες ή Έλληνες της διασποράς αγοράζεται.
Κι έτσι, η φθινοπωρινή «ελληνική» δημοπρασία των Μπόναμς πραγματοποιήθηκε την Τετάρτη 24 Νοεμβρίου στο Παρίσι. Ανάμεσα στα έργα που πουλήθηκαν μια ελαιογραφία του Νικόλαου Γύζη για 250.313€, οι τρεις «Σχολιαστές ενός μελλοντικού κειμένου» του Νίκου Εγγονόπουλου προς 275.313€, και μια συγκλονιστική τοιχογραφία 115 x 198 εκατοστών του Θεόφιλου (μεταφερμένη σε ξύλινο πάνελ) που έπιασε 350.313€.
Νέο ρεκόρ
Το έργο, όμως, που επισκίασε κάθε άλλη πώληση στην παρισινή δημοπρασία ήταν η ελαιογραφία του Κωνσταντίνου Παρθένη «Η αποθέωση του Αθανάσιου Διάκου». Με εκτιμώμενη τιμή στα 350.000-550.000€, ο πίνακας «χτυπήθηκε» τελικά μέχρι τα 644.313€, ποσό που συνιστά νέο ρεκόρ για έργο του συγκεκριμένου καλλιτέχνη. Επίσης, είναι «η ψηλότερη τιμή ελληνικού έργου που έχει επιτευχθεί τα τελευταία 12, 13 χρόνια,» σημειώνει η κα. Αγγελοπούλου.
Έργο του 1927 περίπου, «Η αποθέωση» προερχόταν από την ιδιωτική συλλογή του συνιδρυτή της Λαϊκής Τράπεζας, Σπύρου Λοβέρδου (1877-1934), που μαζί με τον αδελφό του, Διονύση, υπήρξαν θερμοί υποστηρικτές του καλλιτέχνη. Η καταγωγή του πίνακα ήταν ένα από τα στοιχεία που οπισθογράφησαν την υψηλή τιμή του, εξηγεί η κα. Αγγελοπούλου.
Είναι λίγα και σπάνια τα έργα του Παρθένη αυτής της περιόδου,»
λέει η κα. Αγγελοπούλου.
«
Ειδικά όταν είναι σε μεγάλο μέγεθος [117
x 117,5 εκ], όταν είναι σε τέλεια κατάσταση, όταν έχουν τόσο καλή προέλευση, και τόσο δυνατό
documentation [τεκμηρίωση] –είχαμε σχεδόν 40 δημοσιεύσεις για το έργο από τεχνοκριτικούς, από βιβλία, από παλιά περιοδικά –όλα αυτά μετράνε. Ήταν ένα έργο πάρα πολύ γνωστό, και το ότι ήταν σε τόσο τέλεια κατάσταση και δεν είχε βγει καθόλου στην αγορά, βοηθάει. Γιατί οι συλλέκτες θέλουν τέτοια έργα εξαιρετικής ποιότητας με τόσο καλή
provenance [προέλευση] και
documentation.»
Γνωριμία με τον πίνακα
Εν αρχή, να φωτίσουμε ένα παράδοξο: ένας από τους πολύ γνωστούς πίνακες που εκτίθενται στην υπέροχη Εθνική Πινακοθήκη είναι «Η αποθέωση του Αθανάσιου Διάκου» του Κωνσταντίνου Παρθένη.
Δεν κρύβεται τίποτα σκοτεινό πίσω από την ύπαρξη δυο πινάκων του ίδιου ζωγράφου και με το ίδιο όνομα.
Η «Αποθέωση» της Πινακοθήκης είναι μεγαλύτερη (380 x 380 εκ), μεταγενέστερη (ολοκληρώθηκε λίγο πριν το 1933) και ήταν δωρεά της Σοφίας Παρθένη, θυγατέρας του ζωγράφου, προς την Πινακοθήκη. Η βασική, βέβαια, διαφορά μεταξύ των δυο έργων έχει να κάνει με την ίδια την… ζωγραφιά.
Αν και οι συνθέσεις των δυο καμβάδων κάπως μοιάζουν μεταξύ τους –στενόμακρες μορφές που οδηγούν το βλέμμα προς τον ουρανό– στην πραγματικότητα προσεγγίζουν διαφορετικά την αποθέωση του Ρουμελιώτη ήρωα του ’21.
Η πρώτη χτυπητή διαφορά σχετίζεται με την χρωματική παλέτα του κάθε πίνακα: έντονα μπλε, μοβ και πράσινα στον «παρισινό» προγενέστερο πίνακα, εξαχνωμένο λευκό και σαφώς πιο παλ χρώματα σε εκείνον της Πινακοθήκης. Ύστερα, οι καμπυλόγραμμοι όγκοι της πρώτης «Αποθέωσης» έχουν αντικατασταθεί από γωνιώδη και ευθύγραμμα περιγράμματα στην δεύτερη. Όσον για την σύνθεση, στην μεν παλιότερη ελαιογραφία ο Αθανάσιος Διάκος είναι μαυροφορεμένος (διάκος ήταν, στο κάτω-κάτω) και ήδη ίπταται στους ουρανούς στην δεξιά πλευρά του καμβά, ενώ σε εκείνη του 1933 ο ήρωας της Επανάστασης, σχεδόν στο κέντρο του πίνακα και με σχεδόν γκρίζο ράσο, ετοιμάζεται να αναληφθεί –και τον ραίνει και μια κοπέλα με ανθοπέταλα.
ρόκειται για δυο οφθαλμοφανώς διαφορετικής τεχνοτροπίας και υφής έργα, που απλά πραγματεύονται το ίδιο ελληνοπρεπές και ηρωικό θέμα. Και στους δυο πίνακες, βέβαια, εμφανίζεται ο τιμώμενος ήρωας, αλλά και μορφές με περικεφαλαίες και δόρατα. Γιατί ο Παρθένης, καίτοι Αιγυπτιώτης και πολυταξιδεμένος (σπούδασε στην Βιέννη, έζησε αρκετά στο Παρίσι) ήταν τεράστιος φαν της ελληνικής κουλτούρας. Ή, όπως το θέτει η κα Αγγελοπούλου, «
τα έργα του βγάζουν μια ελληνικότητα, και από την κλασική αρχαία περίοδο, και από την βυζαντινή. Ο Παρθένης ενσωματώνει μια ελληνικότητα σε όλο της το μεγαλείο. Και γι’ αυτό θεωρείται και πατέρας του Μοντερνισμού και της ζωγραφικής του 20ου αιώνα για την Ελλάδα.»
Γνωριμία με τον καλλιτέχνη
Στην πραγματικότητα ο Παρθένης και η ζωγραφική του αποτελούν κομβικό σταθμό στην νεοελληνική τέχνη. Γιατί ήταν ο πρώτος απόλυτα καταξιωμένος χρωστήρας που τόλμησε να αποκοπεί ολότελα από τις καθιερωμένες συμβατικές πρακτικές της συντήρησης. Δηλαδή, δεν νοιάστηκε για το τι πρέπει, τι επιτρέπεται, τι γίνεται, και τι δεν γίνεται σε έναν πίνακα.
Αφομοίωσε τα ευρωπαϊκά καλλιτεχνικά ρεύματα που γνώρισε –από συμβολισμό και μετα-ιμπρεσιονισμό, μέχρι αρ νουβό και κυβισμό– τα μπόλιασε με ελληνική θεματολογία και φως και παρέδωσε μια ιδιοσυγκρασιακή ζωγραφική που ώθησε κι άλλους ομότεχνούς του να τολμήσουν το άλμα έξω από τα γνωστά, τα καθώς πρέπει, τα τετριμμένα… Και μαθητές στο ατελιέ του, σαν τον Γιάννη Τσαρούχη και τον Νίκο Εγγονόπουλο, πήραν την διδαχή του δασκάλου και την έκαναν σαρωτική πράξη.
«Εις την τέχνην, πρέπει να μαχώμεθα εναντίον κάθε ελλείψεως πρωτοτυπίας» -Κ. Παρθένης
Γεννημένος στις 10 Μαΐου 1878 στην Αλεξάνδρεια, από Ηπειρώτη πατέρα και Ιταλίδα μάνα (που ήταν Βρετανοί υπήκοοι μια και εργάζονταν στο εκεί αγγλικό προξενείο), ο Κωνσταντίνος Παρθένης ήταν ένας κοσμοπολίτης, που μίλαγε κι έγραφε σε πέντε γλώσσες, και ταξίδεψε πολύ στην Ευρώπη, πριν και μετά τον γάμο του το 1909 με την Ιουλία Βαλσαμάκη και την γέννηση των δυο παιδιών τους. Εννοείται πως ανέκαθεν ζωγράφιζε.
Τα 50 χρόνια που απέμειναν έως τον θάνατό του στις 25 Ιουλίου 1967 ήταν βέβαια γεμάτα από ζωγραφική δημιουργία και καταξίωση. Περιέργως πως, όμως, ήταν και σπαρμένα με μπόλικες παρεξηγήσεις, διενέξεις, αντιπαλότητες, μέχρι και τραβήγματα με την δικαιοσύνη. Δειγματοληπτικά:
- Καθώς η σύζυγός του ήταν κόρη του Νικόλαου Βαλσαμάκη, υπουργού Δικαιοσύνης στην κυβέρνηση Αλέξανδρου Κουμουνδούρου, την σχέση με την πολιτική την είχε στο τσεπάκι.
- Ήταν στενός φίλος με τον δυο φορές πρωθυπουργό Αλέξανδρο Παπαναστασίου και μέλος του κόμματος των Φιλελευθέρων –το έργο του «Η κεφαλή της Αθηνάς» ήταν για καιρό το έμβλημα της παράταξης
- Το 1948 στην Πανελλήνια Έκθεση εντυπωσίασε τα πλήθη εκθέτοντας την «Αποθέωση του Αθανασίου Διάκου».
- Το 1958, ο Κωνσταντίνος Καραμανλής ζητούσε επιτακτικά την απαλλοτρίωση του οικοπέδου του σπιτιού όπου ζούσε ο Παρθένης (ήταν κάτω από την Ακρόπολη). Ο ζωγράφος ανένδοτος, απειλούσε να αυτοπυρποληθεί μαζί με τα έργα του. Το σπίτι τελικά απαλλοτριώθηκε μετά τον θάνατό του ζωγράφου με απόφαση των παιδιών του…
