Η ΑΓΝΩΣΤΗ ΣΧΕΣΗ ΤΟΥ ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΚΟΛΟΚΟΤΡΩΝΗ ΜΕ ΤΗΝ ΚΑΛΟΓΡΙΑ ΜΑΡΓΑΡΙΤΑ
Ένα βιβλίο που αποτελεί αγιασμό στη μνήμη των γυναικών που έμειναν στη σκιά των μεγάλων ανδρών της Ιστορίας.
Το 1821 δεν ήταν μόνο οι γνωστοί ήρωες που έμειναν στην ιστορία για τη δράση τους. Ήταν και οι αφανείς πολεμιστές, και φυσικά οι γυναίκες, που στάθηκαν στο πλευρό του Αγώνα, συνέδραμαν με τη δική τους προσφορά και εν πολλοίς έμειναν στη σκιά των καταγραφών σχετικά με όσα συνόδευσαν και καθόρισαν την Επανάσταση.
Οι “Οκτώ Ήχοι για τη Μαργαρίτα” είναι ένα ιστορικό μυθιστόρημα, που διαπραγματεύεται το πραγματικό γεγονός της σχέσης του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη με την μοναχή Μαργαρίτα στα τελευταία χρόνια της ζωής του. Μιας γυναίκας που στάθηκε στήριγμα του Γέρου του Μοριά, κόντρα στα στερεότυπα και τις δυσκολίες της εποχής.
Η ιστορία ξεκινάει από το 1793, πιθανή χρονολογία γέννησης της πρωταγωνίστριας, Μαργαρίτας Βελισσαροπούλου – Κολοκοτρώνη στη Νωνάκριδα Αχαΐας, έως το θάνατό της στην Αθήνα, το 1870. Μέσα από το προσωπικό της δράμα – οι γονείς της την έκλεισαν στο μοναστήρι σε ηλικία 7 χρονών για να αποφύγουν γάμο με το γιο του Τούρκου αγά της περιοχής – ζει τη δική της ανάσταση και πορεύεται στο δρόμο της ελευθερίας, ζώντας κοντά στον μεγάλο άνδρα περίπου 2 δεκαετίες.
Το Magazine μίλησε με τη συγγραφέα Αναστασία Ευσταθίου, για το νέο της μυθιστόρημα που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Κάκτος και έρχεται να προστεθεί σε μια σειρά βιβλίων που σκιαγραφούν το 1821, 200 χρόνια μετά την Επανάσταση. Σημειώνεται πως ο “Γέρος του Μοριά” χήρεψε το 1820, όταν πέθανε η γυναίκα του Αικατερίνη Καρούσου (ή Καρούτσου). Ύστερα ρίχτηκε με όλες τις δυνάμεις του στον αγώνα για την απελευθέρωση του Γένους με τη δεύτερη γυναίκα της ζωής του να έρχεται στα 55 του χρόνια, την εποχή που ήταν φυλακισμένος στο μοναστήρι του Προφήτη Ηλία στην Ύδρα.
Στους τέσσερις μήνες που ήταν φυλακισμένος στο μοναστήρι γνώρισε μια καλόγρια, τη Μαργαρίτα, κόρη του Αγγελή Βελισσάρη από τα Χαλικιάνικα (ορεινό χωριό της πρώην Επαρχίας Καλαβρύτων). Η Μαργαρίτα τον φρόντιζε και ο Κολοκοτρώνης δεν άργησε να δεθεί μαζί της. Όταν απελευθερώθηκε εκείνη πέταξε τα ράσα και τον ακολούθησε. Έκτοτε στάθηκε στο πλευρό του κι έμεινε μαζί του ως τον θάνατό του.
Σε ηλικία μάλιστα που ο Κολοκοτρώνης ήταν πλέον 66 ετών (το 1836) του χάρισε κι ένα γιο, στον οποίο ο Γέρος έδωσε το όνομα του σκοτωμένου του γιού, Πάνου (φονεύτηκε στο δεύτερο εμφύλιο το 1824). Αν και με τη Μαργαρίτα δεν έβαλε στεφάνι, στη διαθήκη του αναγνώρισε τον Παναγιωτάκη ως γνήσιο τέκνο του, ενώ τον παρουσίασε μαζί του και δημοσίως.
Έχει, αναμφίβολα, και η ιστορία της τα ταμπού της
Γιατί αποφασίσατε να ασχοληθείτε συγγραφικά με την ιστορία της σχέσης του “Γέρου του Μοριά” με τη Μαργαρίτα;
Ρόλος του συγγραφέα είναι να καταγίνεται και με τις ιστορίες που δεν έχουν ειπωθεί. Και, όπως αντιλαμβάνεστε, ό,τι δεν έχει ειπωθεί ή γραφτεί για τις μεγάλες προσωπικότητες ασκεί a priori μια γοητεία τόσο στον δημιουργό όσο και στον αναγνώστη. Ίσως, από την άλλη, να βρήκα το κατάλληλο σκηνικό για να ζωντανέψω ιστορικά γεγονότα της περιόδου εκείνης μέσα από τη ματιά μιας γυναίκας.
Για ποιο λόγο αποσιωπήθηκε η σχέση του Κολοκοτρώνη με τη μοναχή Μαργαρίτα όπως επισημαίνετε στο προλογικό σημείωμα του έργου σας;
Φαίνεται να αποφάσισε να την αποκρύψει η τσούλα η ιστορία, όπως την αποκαλεί ο Κώστας Τριπολίτης στους στίχους του. Μπορεί η ιστορία να μην ηθικολογεί, αλλά ανάλογα με την εποχή, αυτοί που ρυθμίζουν τι θα ειπωθεί και τι όχι, ηθικολογούν, αποσιωπούν ή πετάνε στη λήθη γεγονότα. Χρόνια μέναμε στις ηρωικές σελίδες και στα κατορθώματα των μεγάλων προσωπικοτήτων. Αυτά μονοπώλησαν το ενδιαφέρον των Ελλήνων και ζύμωσαν γενιές. Θεωρώ ότι οι αποσιωπήσεις αυτές γίνονταν συνειδητά ώστε να μη σκιάσει η προσωπική ζωή των μεγάλων πρωταγωνιστών τον συλλογικό τους εαυτό. Έχει, αναμφίβολα, και η ιστορία της τα ταμπού της.
Ποιος ο λόγος που δεν νυμφεύθηκαν ποτέ;
Ποιος θα μπορούσε να απαντήσει με σιγουριά; Μπορεί να εικάσουμε ότι δεν την νυμφεύτηκε από τον φόβο των παιδιών του που κατείχαν ισχυρές πολιτικές θέσεις. Ο γιος του Γενναίος διετέλεσε και πρωθυπουργός. Ένας άνθρωπος, όμως, σαν τον Κολοκοτρώνη, που δεν φοβήθηκε τους Οθωμανούς, τους Αντιβασιλείς, τους πολιτικούς του αντιπάλους, θα υπολόγιζε τη δυσαρέσκεια της οικογένειάς του για την προσωπική του ζωή; Ο Θ. Κολοκοτρώνης μπορεί να μην την νυμφεύτηκε αλλά όντας μπροστά από την εποχή του την αποκατέστησε στη διαθήκη του. Κατά κάποιον τρόπο, την επέβαλλε στην οικογένειά του μετά το θάνατό του ως σύζυγό του και μητέρα του γιου του.
Στο ίδιο προλογικό σημείωμα αναφέρετε πως η “μαγιά” για την ιστορία σας, προκύπτει από τις αφηγήσεις στον ιδιαίτερο τόπο καταγωγής σας. Ωστόσο, γιατί επιλέξατε την Οκτώηχο για την αφήγησή σας;
Δεν μπορούσα να αρκεστώ στις προφορικές μαρτυρίες. Ένιωθα αδύνατα τα νήματα του καμβά. Αντιθέτως, φορώντας τα παπούτσια της Μαργαρίτας, όπως λέει μια παλιά αγγλική παροιμία, διάλεξα να γράψω τα «ενθυμήματά της» στα περιθώρια του εκκλησιαστικού βιβλίου. Μην ξεχνάμε ότι η θρησκεία ήταν το κρησφύγετο, το σπίτι και η φυλακή της για τρεις δεκαετίες. Ποια γυναίκα, εξάλλου, στα μέσα του 19ου αιώνα θα επιχειρούσε να γράψει απομνημονεύματα και να τα εκδώσει όταν ήδη γνωρίζει τα Απομνημονεύματα του Θεοδωράκη της που υπαγορεύτηκαν στον Γ. Τερτσέτη μέσα στο σπίτι της οδού Λέκκα; Ή τα απομνημονεύματα του Φωτάκου, υπασπιστή και φίλου του Γέρου, αλλά και την ιστορία της Αναγεννηθείσης Ελλάδος του επίσης, υπασπιστή του, Αμβρόσιου Φραντζή; Αναμφίβολα με διευκόλυνε συγγραφικά ως μέσο η συμβολική Οκτώηχος.
Η ηρωίδα σας, περιγράφει τη γυναίκα της εποχής. Εσείς πώς θα περιγράφατε τόσο την ίδια, όσο και την Ελληνίδα της μετα-επαναστατικής περιόδου;
Η ζωή της είναι μια παγίδα από την ημέρα που γεννήθηκε. Ωστόσο υπάρχει η δυνατότητα απόδρασης από έναν δυνατό χαρακτήρα που σμίλεψε με τα κατάλληλα εργαλεία ο χρόνος και η πίστη στον εαυτό της. Είναι δυνατή μέσα από αντιθέσεις: έχει λόγο χωρίς να το φωνάζει. Είναι μορφωμένη χωρίς να το επιδεικνύει. Είναι άξια και υπομονετική, κάτι σαν κυματοθραύστης στον εκρηκτικό χαρακτήρα του Κολοκοτρώνη. Η ύπαρξή της, όπως θα έλεγε και ο Χάιντεγκερ, είναι εν τω κόσμω. Επομένως ο ιστορικός χρόνος σηματοδοτεί το διάβα της στα μονοπάτια της ιστορίας. Φωτίζοντας τη γυναίκα Μαργαρίτα φωτίζω τη γυναίκα της εποχής που ζει στη σκιά ενός μεγάλου άντρα. Επειδή σωπαίνει δεν σημαίνει ότι δεν υψώνει τη φωνή της όπου μπορεί κι όπου της επιτρέπει το κοινωνικό πλαίσιο. Η Ελληνίδα της μετα-επαναστατικής περιόδου σαν τη νεοσύστατη χώρα της ψάχνει να βρει το βηματισμό της. Θέλει πολύ δρόμο ακόμα για να βγει στο ξάγναντο, όπως οι γυναίκες της Φραγκιάς που έχουν κάνει άλματα στην Επιστήμη, στις Τέχνες. Η Ελληνίδα πασχίζει να αποτινάξει τον μανδύα της καρτερικότητας, της υπομονής, της επιβεβλημένης αφάνειας, της γυναίκας του σπιτιού και να μπει σε νέους ρόλους.
Ποιες οι ομοιότητές της με την Ελληνίδα του σήμερα;
Είναι μορφωμένη, ικανή, αφοσιωμένη και υποστηρικτική. Αντέχει τα δεινά του πολέμου, είναι αξιοπρεπής, πεισματάρα και ανθεκτική. Φροντίζει την οικογένειά της, αγαπά με πάθος τον Θεοδωράκη της και του συμπαραστέκεται σε όλα τα δεινά του βίου. Μάλλον έζησε σε λάθος εποχή. Μα αν ήταν άλλη, μπορεί και να μην την επέλεγε ο Κολοκοτρώνης να την απελευθερώσει από τα δεσμά του μοναχισμού και να την έχει πλάι του. Πολύ φοβάμαι ότι οι διαφορές με την Ελληνίδα του σήμερα είναι περισσότερες από τις ομοιότητες. Ας μείνουμε στην επιθυμία της να είναι διακριτικά συμμέτοχη σε γεγονότα, εφευρετική, δυναμική και να αναλαμβάνει πρωτοβουλίες όποτε της το επιτρέπουν οι περιστάσεις.
Είναι η σημερινή εποχή μια ευκαιρία να επαναπροσδιορίσουμε τον ιστορικό ρόλο της ελληνίδας από το ’21 και μετά; Έχουμε κάνει αρκετά σε αυτή την κατεύθυνση; Αν όχι, πώς θα μπορούσαμε να αναδείξουμε τον ρόλο της Ελληνίδας μέσα από τις ιστορικές αφηγήσεις;
Το 2022 έκλεισε ο κύκλος εκδηλώσεων μνήμης δύο αιώνων από την Εθνική Παλιγγενεσία. Ελάχιστες οι αναφορές στη μυθιστοριογραφία ή σε εκπομπές και ντοκιμαντέρ για το ρόλο της γυναίκας με σκοπό την ανάδειξη της ιστορικής της θέσης. Οι αναφορές περιορίστηκαν στις «ντίβες» της εποχής: Μπουμπουλίνα, Μαντώ Μαυρογένους, Σουλιώτισσες κ.ά.
Καιρός είναι να αποδώσουμε τιμές στην Ελληνίδα, που έπαιξε ρόλο σε πρώτο πλάνο ή στα μετόπισθεν. Μέχρι τώρα δεν της έχουν αποδοθεί όσα έχει προσφέρει σιωπηρά το γυναικείο θαύμα. Ίσως γιατί η Ελληνική Επανάσταση θεωρείται ανδρική υπόθεση.
Το βιβλίο αποτελεί αγιασμό στη μνήμη των γυναικών που έμειναν στη σκιά των μεγάλων ανδρών
Μην ξεχνάμε ότι αυτή κράτησε το σπίτι όταν πολεμούσαν οι άνδρες, αυτή φρόντιζε τους ηλικιωμένους γονείς και τα παιδιά. Αυτή καλούνταν να τα βγάλει πέρα με τον θάνατο, την ορφάνια και την απώλεια και κυρίως, να επιβιώσει σε ένα κράτος που άργησε πολύ να αναγνωρίσει τους αγώνες εκείνων που χύθηκαν στη φωτιά. Δεν ήταν λίγες οι φορές που ένιωσε κυριολεκτικά και μεταφορικά στο πετσί της τη βία και τις συμφορές του πολέμου. Όπως αναφέρω και στον πρόλογο, το βιβλίο αποτελεί αγιασμό στη μνήμη των γυναικών που έμειναν στη σκιά των μεγάλων ανδρών, αλλά έπαιξαν κι αυτές το ρόλο τους παλικαρίσια στη δημιουργία του Ανεξάρτητου κράτους. Εξάλλου, όπως πολύ εύστοχα έχει γράψει ο Δ. Καμπούρογλους, «Χωρίς αυτήν οι άνδρες πολεμισταί δεν θα είχαν Ελλάδα ν’ απελευθερώσουν».
Πώς θα περιγράφατε τον ίδιο τον Κολοκοτρώνη μέσα από αυτή τη σχέση;
Όσο και να ακουστεί παράξενο, ο άνδρας Κολοκοτρώνης είναι τρυφερός κι ευγενικός. Αγάπησε, σεβάστηκε και τίμησε τη γυναίκα. Μια εικόνα θα έδινε πιο παραστατική περιγραφή: Στον απρόσιτο κακοτράχαλο βράχο φυτρώνει ένα λουλούδι που το λένε μαργαρίτα. Αυτό το ταπεινό λουλούδι σηματοδοτεί τη δική του άνοιξη.
Σήμερα, 200 χρόνια μετά την Επανάσταση, κατά τη δική σας γνώμη πώς πρέπει ως Έθνος να αντιμετωπίζουμε τα γεγονότα του ’21; Μέσα από ποιο πρίσμα ιστορικής μνήμης και αναφοράς;
Με σεβασμό, συνεχή εθνική επαγρύπνηση και διάθεση αναστοχασμού για την πορεία μας στο μέλλον. Στο προσκλητήριο μνήμης, οι ήρωες του Αγώνα για την Ανεξαρτησία μας θα πρέπει να αποτελούν για εμάς αρχή και κανόνα ζωής, γιατί διαποτίζουν με το φρόνημά τους τους μεγάλους εθνικούς μας οραματισμούς. Να μαθαίνουμε μέσα από τα λάθη της φυλής και να προσπαθούμε να γινόμαστε καλύτεροι σε ένα κράτος που θεμελίωσαν αυτοί οι γίγαντες του ’21 με το αίμα τους. Αν μη τι άλλο, οφείλουμε να γίνουμε προσκυνητές των αγίων του γένους μας. Το μυθιστόρημά μου αντιμετωπίζει ως ιερή την πράξη του ’21. Είναι η Μεγάλη μας Ώρα.
Αναφέρετε πως το έργο αποτελεί και ένα προσωπικό σας ταξίδι αυτογνωσίας. Γιατί αυτό;
Γιατί πολλές φορές ταυτίστηκα με την ηρωίδα μου, μια γυναίκα που αδικήθηκε από τις συνθήκες ζώντας σε αυτό το ιστορικό πλαίσιο εχθρικό πέρα για πέρα για τη γυναίκα. Για εμένα ως δημιουργό έχει ιδιαίτερη σημασία το εσωτερικό αυτό ταξίδι, γιατί στους δίσεκτους καιρούς της οικονομικής και κοινωνικής ανέχειας, της κρίσης που διαβιούμε 2 αιώνες μετά, το ‘21 παραμένει το εθνικό μας κεφάλαιο. Ψάχνω σαν τον ιχνηλάτη τις ιστορικές ρίζες μας, τα σημεία αναφοράς μας, σήμερα, πιο συνειδητοποιημένη όσο ποτέ άλλοτε.
Η Μαργαρίτα φαίνεται πως δεν είχε την αποδοχή από τις νύφες της. Σε αυτό συντελεί το κοινωνικό πλαίσιο της εποχής;
Η «αστεφάνωτη» γυναίκα δεν έχαιρε εκτίμησης γενικότερα από την κλειστή κοινωνία. Πόσο μάλλον, η κατά πολλά χρόνια, νεότερη συμβία και δεύτερη σύντροφος του Γέρου. Το κοινωνικό πλαίσιο ήταν ασφυκτικό και δεν επέτρεπε δικαιώματα, πολλές ελευθερίες γιατί στη βάση της η κοινωνία της εποχής είχε πατριαρχικές δομές. Ο Κολοκοτρώνης, όμως, θα την προστάτευε με τον τρόπο του και δεν θα επέτρεπε τουλάχιστον μπροστά του οποιοδήποτε σχόλιο.
Ποιο ήταν το τέλος της Μαργαρίτας;
Ελπίζω να ήταν μακάριο κοντά στον μοναχογιό της Πάνο, στη νύφη και στα εγγόνια της. Μια γιαγιά που θα είχε να μοιραστεί τόσες μνήμες για τη ζωή που έζησε με τον Θεοδωράκη της και να γίνει και η ίδια ιστορία. Είμαι σίγουρη πως όταν ο αναγνώστης φτάσει στις τελευταίες σελίδες θα συμπληρώσει τα κενά με τη δική του φαντασία.
Η περιγραφή του βιβλίου
Η ζωή της Μαργαρίτας Βελισσαροπούλου θα ήταν ενδιαφέρουσα και μόνο από το γεγονός πως η «Μαριγώ» γεννήθηκε λίγα χρόνια πριν από την Επανάσταση του ’21 και βίωσε σημαντικά γεγονότα που σημάδεψαν την ανασύσταση του ελληνικού έθνους. Όμως αυτό που κάνει τους Οκτώ Ήχους για τη Μαργαρίτα ένα συγκλονιστικό μυθιστόρημα είναι η γνωριμία και η καθοριστική σχέση της με τον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη. Γεννήθηκε στη Νωνάκριδα, έζησε κοντά στον Γέρο του Μοριά τα τελευταία είκοσι χρόνια της ζωής του, συμμετείχε στους αγώνες του, τον στήριξε στον εμφύλιο, μοιράστηκε την αγωνία και την πίκρα του στην περιβόητη δίκη και στη μετέπειτα φυλάκισή του και έκανε μαζί του ένα παιδί. Βασισμένη σε τεκμηριωμένα ιστορικά γεγονότα, η συγγραφέας μάς ταξιδεύει στην Ελλάδα του 19ου αιώνα, στην ελληνική ύπαιθρο των αρματολών, στην Ύδρα της εξορίας, στο Ναύπλιο του Καποδίστρια και στην Αθήνα του Όθωνα και των πολιτικών δολοπλοκιών.
