Γιατί οι ηλιθιότητες δεν είναι κάτι αστείο

* Το άρθρο του υποψήφιου διδάκτορα στο πανεπιστήμιο του Γουότερλου στο Οντάριο, Gordon Pennycook δημοσιεύτηκε στο Aeon. Τo Αeon, είναι διαδικτυακό περιοδικό, που θέτει μεγάλα ερωτήματα, αναζητώντας φρέσκες απαντήσεις και μια νέα οπτική στην κοινωνική πραγματικότητα, την επιστήμη, τη φιλοσοφία και τον πολιτισμό. Το NEWS 24/7 αναδημοσιεύει κάθε εβδομάδα μια ιστορία για όσους λατρεύουν την πρωτότυπη σκέψη πάνω σε παλιά και νέα ζητήματα.

Ζούμε στην εποχή της πληροφορίας, που σημαίνει ότι ζούμε και στην εποχή της παραπληροφόρησης. Πράγματι, πιθανότατα θα έχεις πετύχει περισσότερες βλακείες μέχρι στιγμής αυτή την εβδομάδα απ’ ό,τι ένας κανονικός άνθρωπος πριν από 1.000 χρόνια σε όλη του τη ζωή. Αν αθροίζαμε κάθε λέξη σε κάθε επιστημονικό έργο που δημοσιεύτηκε πριν από τον Διαφωτισμό, αυτός ο αριθμός θα εξακολουθούσε να είναι ισχνός σε σύγκριση με τον αριθμό των λέξεων που χρησιμοποιούνται για τη διάδοση ανοησιών στο Διαδίκτυο μόνο τον 21ο αιώνα.

Αν διαπιστώσεις ότι το κεφάλι σου γνέφει καταφατικά, άρχισε να το κουνάς. Σου λέω βλακείες.

Πώς θα μπορούσα να ξέρω πόσες ανοησίες συνάντησες αυτή την εβδομάδα; Τι γίνεται αν το διαβάζεις Κυριακή; Ποιος είναι ο “κανονικός” άνθρωπος που έζησε πριν από 1.000 χρόνια; Και πώς θα μπορούσα να ξέρω πόσες βλακείες έπρεπε να αντιμετωπίσουν;

Ήταν πολύ εύκολο να “κατασκευάσω” αυτή την ανοησία. Μόλις ξεκίνησα να εντυπωσιάσω αντί να ενημερώσω, ένα βάρος βγήκε από τους ώμους μου και τοποθετήθηκε στους δικούς σου. Οι εναρκτήριες δηλώσεις μου θα μπορούσαν κάλλιστα να είναι αληθινές, αλλά δεν έχουμε τρόπο να το γνωρίζουμε. Η αλήθεια ή το ψεύδος τους ήταν άσχετα για μένα, τον αερολόγο.

Σύμφωνα με τον φιλόσοφο Χάρι Φράνκφουρτ, ομότιμο καθηγητή στο Πανεπιστήμιο του Πρίνστον, οι βλακείες είναι κάτι που κατασκευάζονται χωρίς να υπάρχει ανησυχία για την αλήθεια. Αυτό είναι αρκετά διαφορετικό από το ψέμα, που συνεπάγεται μια βαθιά ανησυχία για την αλήθεια (δηλαδή, την ανατροπή της). Οι ανοησίες είναι ιδιαίτερα καταστροφικές, αφού ο αερολόγος υιοθετεί μια γνωσιολογική στάση που επιτρέπει μεγάλη ευελιξία. Για τον αερολόγο, δεν έχει σημασία αν έχει δίκιο ή άδικο. Αυτό που έχει σημασία είναι να δίνεις προσοχή.

Πώς θα μπορούσαμε να προχωρήσουμε στη διερεύνηση των ανοησιών εμπειρικά; Ας πάρουμε ως παράδειγμα τον διάσημο υποστηρικτή της εναλλακτικής ιατρικής και πνευματιστή Ντίπακ Τσόπρα. Ακολουθούν μερικά από τα tweets του:

• Μηχανικές της Εκδήλωσης: Στόχος, απόσπαση, κεντράρισμα στο να επιτρέπεται το ξεδίπλωμα της σύγκρισης των δυνατοτήτων #CosmicConsciousness
• Ως όντα του φωτός είμαστε τοπικά και μη, χρονικά δεσμευμένα με διαχρονική πραγματικότητα και δυνατότητα #CosmicConsciousness

Χωρίς να γνωρίζουμε τις προθέσεις του Τσόπρα, είναι κάπως δύσκολο να προσδιορίσουμε αν αυτά τα tweets είναι βλακείες. Οι λέξεις που επέλεξε ο Τσόπρα είναι αδικαιολόγητα περίπλοκες και οι επιδιωκόμενες έννοιες δεν είναι προφανώς σαφείς. Ίσως τα tweets να έχουν γίνει για να εντυπωσιάζουν παρά να ενημερώνουν. Ο Τσόπρα μπορεί να έχει χρησιμοποιήσει την ασάφεια ως εργαλείο για να εκμαιεύσει το βάθος.

Φυσικά, αυτή είναι η γνώμη μου. Σίγουρα υπάρχουν άνθρωποι που βρίσκουν τέτοιες διακηρύξεις βαθυστόχαστες. Ποιος είμαι εγώ που θα πω ότι είναι ανοησίες; Λοιπόν, έχω κάνει εμπειρική έρευνα για τις βλακείες, και τα αποτελέσματα είναι ξεκάθαρα. Οι συνεργάτες μου και εγώ δημοσιεύσαμε μια εργασία που διερευνά αυτό που αναφέραμε ως ψευτο-βαθυστόχαστες ανοησίες. Για να κατανοήσετε πώς ερευνήσαμε εμπειρικά τις βλακείες, εξετάστε τα ακόλουθα παραδείγματα:

• Το αόρατο είναι πέρα από τη νέα διαχρονικότητα.
• Καθώς αυτο-πραγματεύεσαι, θα εισέλθεις σε απεριόριστη ενσυναίσθηση που υπερβαίνει την κατανόηση.

Αυτές οι δηλώσεις είναι, αδιαμφισβήτητα, βλακείες. Μπορώ να το πω ευθέως επειδή δημιουργήθηκαν χρησιμοποιώντας δύο ιστότοπους: το wisdomofchopra.com και το New Age Bullshit Generator. Και οι δύο επιλέγουν τυχαία τσιτάτα και τα χρησιμοποιούν για να σχηματίσουν προτάσεις. Δεν έχουν επιδιωκόμενο νόημα και χρησιμοποιούν την ασάφεια για να καλύψουν το κενό τους. Είναι ανοησίες.

Σε τέσσερις μελέτες και με περισσότερους από 800 συμμετέχοντες, διαπιστώσαμε ότι οι άνθρωποι αξιολογούν σταθερά τις κατάφωρες αερολογίες όπως αυτή, ως τουλάχιστον κάπως βαθυστόχαστες. Το πιο σημαντικό, αυτή η τάση – την οποία αναφέραμε ως δεκτικότητα για ανοησίες – ήταν πιο κοινή μεταξύ των ανθρώπων που είχαν χειρότερες επιδόσεις σε διάφορα τεστ γνωστικής ικανότητας και τρόπου σκέψης και που είχαν θρησκευτικές και παραφυσικές πεποιθήσεις. Με άλλα λόγια, οι πιο λογικοί, αναλυτικοί και δύσπιστοι άνθρωποι ήταν λιγότερο πιθανό να βαθμολογήσουν τις ασυναρτησίες ως σημαντικές, ακριβώς όπως θα περίμενες.

Είναι σημαντικό ότι συμπεριλάβαμε επίσης παρακινητικά αποσπάσματα που γράφτηκαν σε απλή γλώσσα και είχαν ξεκάθαρο νόημα (π.χ. “Ένας ποταμός διασχίζει έναν βράχο, όχι λόγω της δύναμής του, αλλά της επιμονής του”). Παραδόξως, περισσότερο από το 20% των συμμετεχόντων μας βαθμολόγησε τις προτάσεις που αποτελούνται από τυχαία τσιτάτα ως πιο ουσιαστικές από τις προτάσεις με σαφές νόημα. Αυτοί οι άνθρωποι είχαν ιδιαιτέρως ελαττωματικούς ανιχνευτές αερολογιών. Επίσης, σημείωσαν χαμηλότερη βαθμολογία στο τεστ του τρόπου σκέψης, υποδεικνύοντας ότι τείνουν να είναι ιδιαίτερα διαισθητικοί και μη στοχαστικοί στη λήψη αποφάσεων.

Τι γίνεται λοιπόν με τον Τσόπρα; Ένας από τους ιστότοπους που χρησιμοποιήσαμε (wisdomofchopra.com) λαμβάνει στην πραγματικότητα λέξεις απευθείας από τη ροή του στο Twitter. Ήταν μια φυσική εξέλιξη, λοιπόν, για εμάς να πάρουμε τα πραγματικά tweets του Τσόπρα και να τα παρουσιάσουμε στους ανθρώπους μαζί με τα τσιτάτα, χωρίς καμία ταύτισή τους με τον Τσόπρα. Φυσικά, δεν είναι όλα όσα είπε ποτέ ο Τσόπρα βλακείες, αλλά αυτά τα tweets σίγουρα είναι. Μπορείς να κρίνεις εάν είναι αντιπροσωπευτικά ή όχι.

Αν και οι άνθρωποι γενικώς βαθμολόγησαν τα tweets του Τσόπρα ως ελαφρώς πιο βαθυστόχαστα από τις τυχαίες προτάσεις, οι βαθμολογίες για το βάθος του νοήματος για τους δύο τύπους του θέματος συσχετίστηκαν πολύ έντονα. Σε μια κλίμακα από το 0-1, με το 0 να δείχνει καμία συσχέτιση και το 1 να δείχνει μια τέλεια συσχέτιση, συσχετίστηκαν 0,88. Επιπλέον, και οι δύο τύποι του θέματος συσχετίστηκαν με τους ίδιους ψυχολογικούς παράγοντες. Με άλλα λόγια, τα tweets του Τσόπρα δεν ξεχώριζαν πνευματικά από τις βλακείες.

Αυτό αντιπροσωπεύει την πρώτη εμπειρική διερεύνηση της ανοησίας, απ’ όσο ξέρω. Ωστόσο, αυτή είναι μόνο η κορυφή ενός πολύ μεγάλου παγόβουνου. Συναντάμε δεκάδες βλακείες κάθε μέρα. Διαφήμιση, πολιτική, κίτρινος Τύπος, τηλεόραση – οι βλακείες φαίνεται να εμφανίζονται παντού μόλις αρχίσεις να τις αναζητάς. Τα ευρήματά μας είναι διασκεδαστικά, αλλά οι βλακείες δεν προκαλούν γέλιο. Μπορεί να μην είναι υπερβολικά προβληματική η ενισχυμένη ποιητική του Τσόπρα στο Twitter, αλλά η έλλειψη σεβασμού της αλήθειας που χαρακτηρίζει τις ανοησίες, έχει σοβαρές συνέπειες.

Σκέψου τον ρόλο της βλακείες σε εξαιρετικά περίπλοκους τομείς όπως η υγεία. Ο Δρ Μεχμέτ Οζ, καρδιοθωρακοχειρουργός και τηλεοπτικός παρουσιαστής στις ΗΠΑ, χρησιμοποίησε τα διαπιστευτήριά του για να προωθήσει “κομπογιαννίτικες θεραπείες… για προσωπικό οικονομικό όφελος”. Έρευνα στο The BMJ διαπίστωσε ότι λιγότερες από τις μισές συστάσεις στο The Dr Oz Show βασίζονται σε αξιόπιστα στοιχεία. Όταν ήρθε αντιμέτωπος από μια υποεπιτροπή της Γερουσίας το 2014 με τους ισχυρισμούς του ότι τα, σε μεγάλο βαθμό, μη δοκιμασμένα φάρμακα είναι “θαυματουργές θεραπείες”, ο Οζ απάντησε λέγοντας “η δουλειά μου, πιστεύω, στην εκπομπή είναι να είμαι μαζορέτα για το κοινό“. Κατά ομολογία του, η εκπομπή του περιέχει βλακείες. Τα κίνητρα της τηλεθέασής του είναι πιο σημαντικά από την παροχή αξιόπιστων πληροφοριών. Παρόλα αυτά, οι τηλεθεατές του τον παίρνουν στα σοβαρά και θέλουν να βελτιώσουν την υγεία τους. Όταν διακυβεύεται η ευημερία, η αλήθεια πρέπει να είναι το κύριο μέλημα.

Είναι πλέον πολύ συνηθισμένο για τους υποστηρικτές της εναλλακτικής ιατρικής να δίνουν έμφαση στην “ευρύτητα του πνεύματος”. Δυστυχώς, αυτό μπορεί να συνεπάγεται παράβλεψη εμπειρικών στοιχείων. Για παράδειγμα, πολλοί αντιεμβολιαστές δεν φαίνεται να ενδιαφέρονται που το περιβόητο άρθρο του Άντριου Γουέικφιλντ στο Lancet το 1998, το οποίο συνδέει το εμβόλιο ιλαράς, παρωτίτιδας, ερυθράς και τον αυτισμό, έχει από καιρό απαξιωθεί και ανακληθεί. Πράγματι, οι σαφείς εξηγήσεις αυτού του γεγονότος ελάχιστα αποθαρρύνουν όσους έχουν πέσει θύμα των ανοησιών των αντιεμβολιαστών. Ασθένειες όπως η ιλαρά και η παρωτίτιδα επιστρέφουν στις ΗΠΑ και, σύμφωνα με τουλάχιστον έναν ιστότοπο, έχουν καταγραφεί περισσότεροι από 9.000 αποτρέψιμοι θάνατοι λόγω αποτυχίας εμβολιασμού στις ΗΠΑ από το 2007. Οι αερολογίες όντως δεν είναι αστείες.

Στο βιβλίο του, On Bullshit (2005), ο Φράνκφουρτ σημείωσε ότι “οι περισσότεροι άνθρωποι έχουν μάλλον αυτοπεποίθηση για την ικανότητά τους να αναγνωρίζουν τις βλακείες και να αποφεύγουν να παρασυρθούν από αυτές”. Ωστόσο, περισσότερο από το 98% των συμμετεχόντων μας αξιολόγησε τουλάχιστον ένα στοιχείο στις κλίμακες δεκτικότητας για ανοησίες ως τουλάχιστον κάπως βαθυστόχαστο. Δεν είμαστε τόσο καλοί στο να ανιχνεύουμε αερολογίες όσο νομίζουμε.

Λοιπόν, πώς θα μπορούσες εσύ – ο αναγνώστης – να εμβολιαστείς κατά τους; Για έναν μη πνευματιστή, μπορεί να είναι σχετικά εύκολο να αναγνωρίσει πότε ο Τσόπρα ή ο Οζ ασχολείται λιγότερο με την αλήθεια από το να πουλάει βιβλία ή να διασκεδάζει τους θεατές. Αλλά ξανασκέψου την αρχική μου παράγραφο. Οι βλακείες είναι πολύ πιο δύσκολο να εντοπιστούν όταν θέλουμε να συμφωνήσουμε μαζί τους. Το πρώτο και πιο σημαντικό βήμα είναι να αναγνωρίσουμε τα όρια της δικής μας γνώσης. Πρέπει να είμαστε ταπεινοί όσον αφορά την ικανότητά μας να δικαιολογούμε τις δικές μας πεποιθήσεις. Αυτά είναι τα κλειδιά για την υιοθέτηση μιας κριτικής νοοτροπίας – που είναι η μόνη μας ελπίδα σε έναν κόσμο τόσο γεμάτο από ανοησίες.