Γιατί πιστεύεις ό,τι πιστεύεις; Τρόποι για να μάθεις

* Το άρθρο της αναπληρώτριας καθηγήτριας Φιλοσοφίας στο πανεπιστήμιο του Τέξας Miriam Schoenfield δημοσιεύτηκε στο Aeon. Τo Αeon, είναι διαδικτυακό περιοδικό, που θέτει μεγάλα ερωτήματα, αναζητώντας φρέσκες απαντήσεις και μια νέα οπτική στην κοινωνική πραγματικότητα, την επιστήμη, τη φιλοσοφία και τον πολιτισμό. Το NEWS 24/7 αναδημοσιεύει κάθε εβδομάδα μια ιστορία για όσους λατρεύουν την πρωτότυπη σκέψη πάνω σε παλιά και νέα ζητήματα.

Πολλές από τις πεποιθήσεις που παίζουν θεμελιώδη ρόλο στην κοσμοθεωρία μας είναι σε μεγάλο βαθμό το αποτέλεσμα των κοινοτήτων στις οποίες έχουμε εμβαπτιστεί. Οι θρησκευόμενοι γονείς τείνουν να γεννούν θρησκευόμενα παιδιά, τα φιλελεύθερα εκπαιδευτικά ιδρύματα τείνουν να παράγουν φιλελεύθερους πτυχιούχους, οι μπλε πολιτείες (σ.σ. οι πολιτείες των ΗΠΑ που κυριαρχούν οι Ρεπουμπλικανοί) παραμένουν ως επί το πλείστον μπλε και οι κόκκινες (σ.σ. οι πολιτείες που επικρατούν οι Δημοκρατικοί) παραμένουν κυρίως κόκκινες. Φυσικά, μερικοί άνθρωποι, μέσω της δικής τους και μόνο νοημοσύνης, μπορεί να είναι σε θέση να δουν μέσα από λανθασμένους συλλογισμούς, να εντοπίσουν προκαταλήψεις και, ως αποτέλεσμα, να αντισταθούν στις κοινωνικές επιρροές που οδηγούν τους περισσότερους από εμάς στην πίστη. Αλλά δεν είμαι τόσο ξεχωριστός, και έτσι το να μαθαίνω πόσο επιρρεπείς είναι οι πεποιθήσεις μου σε αυτού του είδους τις επιρροές με κάνει λίγο ανήσυχο.

Ας δουλέψουμε με ένα υποθετικό παράδειγμα. Ας υποθέσουμε ότι έχω μεγαλώσει ανάμεσα σε άθεους και πιστεύω ακράδαντα ότι ο Θεός δεν υπάρχει. Αντιλαμβάνομαι ότι, αν είχα μεγαλώσει σε μια θρησκευτική κοινότητα, σχεδόν σίγουρα θα πίστευα στον Θεό. Επιπλέον, μπορούμε να φανταστούμε ότι, αν είχα μεγαλώσει θεϊστής, θα είχα εκτεθεί σε όλες τις σκέψεις που θεωρώ ότι σχετίζονται με το ερώτημα αν υπάρχει Θεός: θα είχα μάθει την επιστήμη και την ιστορία, θα είχα ακούσει ωστόσο όλα τα επιχειρήματα υπέρ και κατά της ύπαρξης του Θεού. Η διαφορά είναι ότι θα ερμήνευα διαφορετικά αυτά τα στοιχεία. Οι αποκλίσεις στις πεποιθήσεις προκύπτουν από το γεγονός ότι οι άνθρωποι σταθμίζουν τα στοιχεία υπέρ και κατά του θεϊσμού με διάφορους τρόπους. Όχι ότι η ένωση ικανοτήτων και η συζήτηση θα είχε ως αποτέλεσμα η μία πλευρά να πείσει την άλλη – δεν θα είχαμε αιώνες θρησκευτικών συγκρούσεων αν τα πράγματα ήταν τόσο απλά. Αντιθέτως, κάθε πλευρά θα επιμείνει ότι η ισορροπία των εκτιμήσεων υποστηρίζει τη θέση της – και αυτή η επιμονή θα είναι προϊόν των κοινωνικών περιβαλλόντων στα οποία ανατράφηκαν οι άνθρωποι αυτής της πλευράς.

Η πρόκληση του “εσύ απλώς πιστεύεις αυτό”, έχει σκοπό να μας κάνει να είμαστε καχύποπτοι για τις πεποιθήσεις μας, να μας παρακινήσει να μειώσουμε την αυτοπεποίθησή μας ή ακόμα και να τις εγκαταλείψουμε εντελώς. Τι ακριβώς σημαίνει όμως αυτή η πρόκληση; Το γεγονός ότι έχω τις ιδιαίτερες πεποιθήσεις μου ως αποτέλεσμα του μεγαλώματος σε μια συγκεκριμένη κοινότητα είναι απλώς ένα βαρετό ψυχολογικό γεγονός για μένα και δεν αποτελεί, από μόνο του, απόδειξη υπέρ ή κατά οτιδήποτε τόσο σπουδαίου όπως η ύπαρξη του Θεού. Λοιπόν, ίσως αναρωτιέσαι, εάν αυτά τα ψυχολογικά δεδομένα μας δεν αποτελούν από μόνα τους στοιχεία υπέρ ή κατά της κοσμοθεωρίας μας, γιατί η εκμάθησή τους θα παρακινούσε κάποιον από εμάς να μειώσει την εμπιστοσύνη του σε τέτοια θέματα;

Η μέθοδος να πιστεύει κανείς ό,τι και να λέει το κοινωνικό περιβάλλον του να πιστεύει, δεν είναι αξιόπιστη. Έτσι, όταν μαθαίνω για τις κοινωνικές επιρροές στις πεποιθήσεις μου, μαθαίνω ότι έχω διαμορφώσει τις πεποιθήσεις μου χρησιμοποιώντας μια αναξιόπιστη μέθοδο. Εάν αποδειχθεί ότι το θερμόμετρο μου παράγει τις ενδείξεις του χρησιμοποιώντας έναν αναξιόπιστο μηχανισμό, παύω να εμπιστεύομαι το θερμόμετρο. Ομοίως, το να μάθω ότι οι πεποιθήσεις μου προήλθαν από μια αναξιόπιστη διαδικασία σημαίνει ότι πρέπει να πάψω να τις εμπιστεύομαι κι εγώ.

Αλλά στο υποθετικό παράδειγμα, πιστεύω πραγματικά ότι οι πεποιθήσεις μου σχηματίστηκαν από έναν αναξιόπιστο μηχανισμό; Θα μπορούσα να σκεφτώ ως εξής: “Δημιουργώ τις αθεϊστικές μου πεποιθήσεις ως αποτέλεσμα του μεγαλώματος στη συγκεκριμένη κοινότητα, όχι ως αποτέλεσμα της ανάπτυξης σε κάποια κοινότητα ή μια άλλη. Το γεγονός ότι υπάρχουν πολλές κοινότητες εκεί έξω που ενσταλάζουν στα μέλη τους ψευδείς πεποιθήσεις δεν σημαίνει ότι η κοινότητά μου το κάνει. Άρα αρνούμαι ότι οι πεποιθήσεις μου διαμορφώθηκαν με μια αναξιόπιστη μέθοδο. Ευτυχώς για μένα, διαμορφώθηκαν με μια εξαιρετικά αξιόπιστη μέθοδο: είναι το αποτέλεσμα του μεγαλώματος ανάμεσα σε ευφυείς καλά ενημερωμένους ανθρώπους με λογική κοσμοθεωρία”.

Η αντιστοιχία του θερμομέτρου, λοιπόν, είναι ακατάλληλη. Το να μαθαίνω ότι θα πίστευα διαφορετικά αν με είχε μεγαλώσει μια διαφορετική κοινότητα δεν είναι σαν να μαθαίνω ότι το θερμόμετρο μου δεν είναι αξιόπιστο. Είναι περισσότερο σαν να μαθαίνω ότι το θερμόμετρο μου προήλθε από ένα κατάστημα που πουλά μεγάλο αριθμό αναξιόπιστων θερμομέτρων. Αλλά το γεγονός ότι το κατάστημα πουλά αναξιόπιστα θερμόμετρα δεν σημαίνει ότι δεν πρέπει να εμπιστεύομαι τις ενδείξεις του συγκεκριμένου θερμομέτρου. Άλλωστε, μπορεί να έχω εξαιρετικούς λόγους να πιστεύω ότι στάθηκα τυχερός και αγόρασα ένα από τα λίγα αξιόπιστα.

Υπάρχει κάτι σκοτεινό στην απάντηση “είμαι τυχερός”, γιατί θα σκεφτόμουν το ίδιο πράγμα αν μεγάλωνα σε μια κοινότητα που θεωρώ ότι πιστεύουν ψέματα. Αν είμαι άθεος, θα μπορούσα να σκεφτώ: “Ευτυχώς, μεγάλωσα από ανθρώπους που είναι καλά μορφωμένοι, παίρνουν την επιστήμη στα σοβαρά και δεν είναι στον έλεγχο ενός παλιομοδίτικου θρησκευτικού δόγματος”. Αλλά αν ήμουν θεϊστής, θα σκεφτόμουν κάτι ανάλογο με το εξής: “Αν είχα μεγαλώσει ανάμεσα σε αλαζονικούς ανθρώπους που πιστεύουν ότι δεν υπάρχει τίποτα μεγαλύτερο από τους εαυτούς τους, ίσως ποτέ δεν θα είχα βιώσει προσωπικά τη χάρη του Θεού και θα είχα καταλήξει με μια εντελώς διαστρεβλωμένη άποψη για την πραγματικότητα”. Το γεγονός ότι η απάντηση “είμαι τυχερός” είναι μια απάντηση που θα μπορούσε να δώσει ο καθένας φαίνεται να υπονομεύει την αξιοπιστία της.

Παρά τη φαινομενική ψυχρότητα της απάντησης “είμαι τυχερός” στην περίπτωση των θρησκευτικών πεποιθήσεων, αυτή η απάντηση είναι απολύτως λογική σε άλλες περιπτώσεις. Επέστρεψε στα θερμόμετρα. Ας υποθέσουμε ότι, όταν έψαχνα για ένα θερμόμετρο, ήξερα πολύ λίγα για τους διαφορετικούς τύπους και διάλεξα ένα τυχαίο από το ράφι. Αφότου έμαθα ότι το κατάστημα πουλάει πολλά αναξιόπιστα θερμόμετρα, ανησυχώ και κάνω μια σοβαρή έρευνα. Ανακαλύπτω ότι το συγκεκριμένο θερμόμετρο που αγόρασα παράγεται από μια αξιόπιστη εταιρεία της οποίας τα θερμόμετρα είναι ιδιαίτερα αξιόπιστα. Δεν υπάρχει τίποτα κακό με το να σκεφτείς: “Τι τυχερός είμαι που κατέληξα με αυτό το εξαιρετικό θερμόμετρο!”.

Ποια είναι η διαφορά; Γιατί φαίνεται απολύτως λογικό να πιστεύω ότι στάθηκα τυχερός για το θερμόμετρο που αγόρασα, αλλά να μην πιστεύω ότι ήμουν τυχερός με την κοινότητα στην οποία μεγάλωσα; Ιδού η απάντηση: η πεποίθησή μου ότι η κοινότητα στην οποία μεγάλωσα είναι αξιόπιστη είναι από μόνη της, εύλογα, αποτέλεσμα της ανάπτυξης σε αυτήν την κοινότητα. Αν δεν θεωρώ δεδομένες τις πεποιθήσεις που μου ενστάλαξε η κοινότητά μου, τότε θα διαπιστώσω ότι δεν έχω ιδιαίτερο λόγο να πιστεύω ότι η κοινότητά μου είναι πιο αξιόπιστη από άλλες. Εάν αξιολογούμε την φερεγγυότητα κάποιας μεθόδου διαμόρφωσης πεποιθήσεων, δεν μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε πεποιθήσεις που είναι το αποτέλεσμα αυτής ακριβώς της μεθόδου για την υποστήριξη της αξιοπιστίας της.

Έτσι, εάν πρέπει να εγκαταλείψουμε τις κοινωνικά επηρεαζόμενες πεποιθήσεις μας, αυτό συμβαίνει για τον ακόλουθο λόγο: η συζήτηση σχετικά με το αν θα διατηρήσουμε ή θα εγκαταλείψουμε μια πεποίθηση ή ένα σύνολο πεποιθήσεων, λόγω των ανησυχιών για το πώς διαμορφώθηκαν αυτές πρέπει να πραγματοποιηθεί από μια οπτική που δεν στηρίζεται στις εν λόγω πεποιθήσεις. Αυτός είναι ένας άλλος τρόπος για να βγάλουμε νόημα: όταν ανησυχούμε για κάποια πεποίθηση που έχουμε και αναρωτιόμαστε αν θα την εγκαταλείψουμε, έχουμε αμφιβολίες. Όταν αμφιβάλλουμε, παραμερίζουμε κάποιες πεποιθήσεις ή ένα σύμπλεγμα πεποιθήσεων και αναρωτιόμαστε εάν οι εν λόγω πεποιθήσεις μπορούν να ανακτηθούν από μια αντίληψη που δεν βασίζεται σε αυτές τις πεποιθήσεις. Μερικές φορές, μαθαίνουμε ότι μπορούν να ανακτηθούν μόλις αμφισβητηθούν, και άλλες φορές μαθαίνουμε ότι δεν μπορούν.

Αυτό που είναι ανησυχητικό σχετικά με τη συνειδητοποίηση ότι οι ηθικές, θρησκευτικές και πολιτικές μας πεποιθήσεις επηρεάζονται σε μεγάλο βαθμό από την κοινωνία, είναι ότι πολλοί τρόποι για να ανακτήσουμε την πίστη από την αμφιβολία δεν είναι διαθέσιμοι σε αυτήν την περίπτωση. Δεν μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε συνηθισμένα επιχειρήματα για να υποστηρίξουμε αυτές τις πεποιθήσεις επειδή, υπό την προοπτική της αμφιβολίας, αμφισβητείται η νομιμότητα αυτών των επιχειρημάτων: τελικώς, φανταζόμαστε ότι βρίσκουμε τα επιχειρήματα για την άποψή μας πιο πειστικά από τα επιχειρήματα για εναλλακτικές απόψεις, ως αποτέλεσμα των ίδιων των κοινωνικών επιρροών που μας απασχολούν. Στην προοπτική της αμφιβολίας, δεν μπορούμε επίσης να εκλάβουμε το γεγονός ότι πιστεύουμε αυτό που κάνουμε ως απόδειξη της αλήθειας της πεποίθησης, επειδή γνωρίζουμε ότι πιστεύουμε αυτό που κάνουμε απλώς επειδή μεγαλώσαμε σε ένα συγκεκριμένο περιβάλλον και το γεγονός ότι μεγαλώσαμε εδώ αντί να μην υπάρχει κανένας καλός λόγος να πιστεύουμε ότι οι πεποιθήσεις μας είναι οι σωστές.

Είναι σημαντικό να συνειδητοποιήσουμε ότι η ανησυχία σχετικά με τις πεποιθήσεις που επηρεάζονται κοινωνικά είναι εσκεμμένη μόνο εάν σκεφτόμαστε αν θα διατηρήσουμε την πίστη από την οπτική της αμφιβολίας. Αντίνα θυμάσαι ότι τα γεγονότα σχετικά με το πώς προκλήθηκαν οι ιδιαίτερες πεποιθήσεις μου δεν αποτελούν από μόνα τους στοιχεία υπέρ ή κατά οποιασδήποτε συγκεκριμένης θρησκευτικής, ηθικής ή πολιτικής άποψης. Έτσι, εάν σκεφτόσουν εάν θα εγκαταλείψεις τις πεποιθήσεις σου από μια οπτική στην οποία είσαι διατεθειμένος να χρησιμοποιήσεις όλους τους συλλογισμούς και τα επιχειρήματα που χρησιμοποιείς συνήθως, θα σκεφτόσουν απλώς ότι στάθηκες τυχερός – όπως μπορεί να ήσουν τυχερός που αγόρασες ένα συγκεκριμένο θερμόμετρο ή έφτασες στο τρένο λίγα λεπτά πριν κλείσει τις πόρτες του ή ξεκίνησες μια συζήτηση σε ένα αεροπλάνο με κάποια που τελικά είναι ο έρωτας της ζωής σου.

Δεν υπάρχει γενικό πρόβλημα με το να πιστεύουμε ότι ήμασταν τυχεροί – μερικές φορές είμαστε. Η ανησυχία είναι ότι, από την άποψη της αμφιβολίας, δεν έχουμε το βοήθημα για να δικαιολογήσουμε τον ισχυρισμό ότι ήμασταν τυχεροί. Αυτό που χρειάζεται για να υποστηριχτεί μια τέτοια πεποίθηση είναι μέρος αυτού που αμφισβητείται.