Μελτέμια και κυνικά καύματα: Ο μύθος, η ιστορία και η ετυμολογία

Τα πασίγνωστα και ευεργετικά μελτέμια έχουν τη δική τους γλωσσική ιστορία στο πέρασμα των αιώνων. Η καταγωγή της λέξης μελτέμι είναι Τούρκικη ή Γαλλική;

Κάθε καλοκαίρι συνήθως προς τα τέλη Ιουνίου η Δυτική Ευρώπη αρχίζει να «ψήνεται» από έντονο κύμα ζέστης , ενώ αντίθετα στη Νοτιοανατολική Ευρώπη τα πράγματα είναι συνήθως διαφορετικά . Αν ειδικότερα εγκατασταθέί ένας πεδίο υψηλών πιέσεων στα βόρεια Βαλκάνια ή και λίγο βορειότερα στην Ανατολική Ευρώπη , τότε αρχίζει στη χώρα μας το σύστημα να συνδυάζεται με τις χαμηλές της Ανατολικής Μεσογείου και προκαλούνται ισχυροί βοριάδες στο Αιγαίο που μεταφέρου ψυχρότερες αέριες μάζες . Όλοι γνωρίζουμε ότι το μελτέμι είναι ο ετήσιος καλοκαιρινός τοπικός ημερήσιος άνεμος που εκδηλώνεται στις ελληνικές θάλασσες και κυρίως στο Αιγαίο με διεύθυνση των ανέμων στο βόρειο Αιγαίο την ΒA, στο κεντρικό την Β και ΒΑ, στο νότιο Αιγαίο και Κρητικό πέλαγος ΒΔ., φθάνοντας μέχρι τις δυτικές διευθύνσεις κυρίως στη Ρόδο.

ΟΙ ΠΡΩΤΕΣ ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΓΙΑ ΤΟ ΜΕΛΤΕΜΙ

Η πρώτη καταγραμμένη αναφορά στους ετησίους ανέμους εντοπίζεται σε γραπτά μνημεία που χρονολογούνται περίπου στο 700 πχ . Στη συνέχεια ο Αριστοτέλης ονομάζει «ετησίες ανέμους», δηλαδή ανέμους που πνέουν κάθε έτος, τους ανέμους που πνέουν στο Αιγαίο κατά το καλοκαίρι και έχουν κυρίως βόρεια διεύθυνση. Επίσης παρόμοια στοιχεία δίνει ο Θέων ο Αλεξανδρεύς (περίπου -335, – 405).

Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη οι άνεμοι αυτοί πνέουν μετά το θερινό ηλιοστάσιο, το οποίο είναι στις 21 Ιουνίου, και την Ανατολή του αστερισμού του «Κυνός» που ανατέλλει την 25η Ιουλίου και έχει ως πιο λαμπρό αστέρι τον γνωστό Σείριο. Κατά τον Εύδοξο (404 – 335 πΧ), σπουδαίο αρχαίο Έλληνα μαθηματικό οι ετησίες άνεμοι πνέουν από την 24η Ιουλίου έως και την 31η Αυγούστου. Αυτές οι αναφορές αποτελούν τις πρώτες καταγεγραμμένες παρατηρήσεις του φαινομένου, το οποίο στην πάροδο των αιώνων άλλαξε όνομα και πλέον στις μέρες μας περιγράφεται ως μελτέμι

ΠΙΣΩ ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΠΡΟΗΓΕΙΤΑΙ Ο ΜΥΘΟΣ – ΠΩΣ ΚΑΙ ΓΙΑΤΙ Ο ΔΙΑΣ ΕΦΕΡΕ ΤΑ ΜΕΛΤΕΜΙΑ

Όπως γνωρίζετε η λέξη «καύσων» είναι αρχαία, αν και όχι της κλασικής εποχής αλλά ελληνιστική. Στην κλασική αρχαιότητα, δεν έλεγαν «καύσων», έλεγαν «καύμα» και εννοούσαν εκείνη την περίοδο όπου ανέτειλε ο Σείριος μαζί με τον Ήλιο. Ο Κικέρων και ο Βιργίλιος συνδέουν τον Σείριο με την καλοκαιρινή ζέστη, και θεωρούν πως είναι η αιτία της λύσσας των σκύλων. Ο Σείριος θεωρείται υπεύθυνος για τα λεγόμενα «κυνικά καύματα», δηλαδή τα εγκαύματα που προκαλεί ο Ήλιος σε όσους εκτίθενται αλόγιστα στις ακτίνες του.

Στην αρχαιότητα, το χρονικό διάστημα μετά την 21η Ιουλίου αναφέρεται και σαν «Κυνάδες ημέρες» Σήμερα, οι επίσημες μέρες έναρξης για τα «Κυνικά Kαύματα» για το Βόρειο ημισφαίριο είναι από τις 3 Ιουλίου και διαρκούν περίπου μέχρι τα μέσα Αυγούστου. Η συγκεκριμένη περίοδος του καλοκαιριού περιγράφεται στις αρχαίες πηγές με αρκετά «μελανά χρώματα» και σχεδόν όλοι οι συγγραφείς συμφωνούν ότι η Ανατολή του Σειρίου φέρνει μαζί της κακοτυχία, αρρώστιες, δυσκολίες, δυστυχία και υψηλό πυρετό στους ανθρώπους. Χαρακτηριστικά, ο ποιητής Αλκαίος γράφει: ««Δροσίστε τα πνευμόνια σας με κρασί, γιατί το αστέρι του Κυνός, ο Σείριος έρχεται τριγύρω. Η εποχή είναι δύσκολη και όλα διψούν κάτω από τη ζέστη και το τζιτζίκι τραγουδάει γλυκά κάτω από τα φύλλα…οι γυναίκες τότε είναι αρκετά μιαρές και οι άνδρες αδύναμοι, όσο ο Σείριος τσουρουφλίζει τα κεφάλια τους και τα γόνατά τους»

Στα έργα συγγραφέων όπως του Απολλώνιου, του Διόδωρου Σικελιώτη και άλλων αναφέρεται η ταυτόχρονη Ανατολή του Ηλίου και του Σείριου αυτή την περίοδο καθώς και τα αντίστοιχα φαινόμενα. Συγκεκριμένα, περιγράφουν ότι όταν ο Σείριος πλησίαζε σε τροχιά τις Κυκλάδες, τις κατέκαιγε με τη μορφή των Κυνικών Καυμάτων με αποτέλεσμα να στερεύουν οι πηγές, να μην φυσάει καθόλου δροσερός άνεμος και να προκαλούνται λοιμικές αρρώστιες. Έτσι λοιπόν, οι κάτοικοι των Κυκλάδων ζήτησαν τη βοήθεια του θεού Απόλλωνα και του μαντείου του στους Δελφούς για να δώσει λύση στο πρόβλημά τους. Ο Απόλλωνας τους έδωσε χρησμό να καλέσουν τον ήρωα/θεό από τη Θεσσαλία Αρισταίο.

Ο Αρισταίος ήταν γιος του Απόλλωνα και της Κυρήνης. Η ανατροφή που πήρε κοντά στους Κενταύρους, στις Μούσες και τις Νύμφες του πρόσφερε πάρα πολλές γνώσεις. Έμαθε κοντά τους τις τέχνες της ιατρικής, της μαντικής, της καλλιέργειας της αμπέλου και της ελιάς, της φροντίδας των μελισσιών κτλ. Όλα όσα έμαθε ο Αρισταίος αποφάσισε να τα μοιραστεί με τους ανθρώπους και σε αρκετές περιοχές του αρχαίου κόσμου λατρεύτηκε σαν μία γεωργική θεότητα. Ο Αρισταίος, λοιπόν, πήρε εντολή από τον πατέρα του Απόλλωνα να φύγει από τη Φθία (πρωτεύουσα του βασιλείου των Μυρμιδόνων στη Θεσσαλία) και να εγκατασταθεί στην Κέα. Τον ακολούθησαν μαζί η φυλή των Παρασσίων που ήταν απόγονοι του Λυκάωνα από την Αρκαδία. Όταν έφθασε στην Κέα πάνω στα βουνά του νησιού έχτισε βωμό προς τιμή του Ικμαίου Δία (ο Δίας της βροχής–υγρασίας) και θυσίασε προς αυτόν και τον Σείριο, όπως αναφέρει και ο Θεόφραστος στο έργο του Περί Ανέμων.

Τότε ο Δίας έστειλε τους ετησίους ανέμους ή αλλιώς τα γνωστά μας μελτέμια που έπνεαν για σαράντα μέρες. Αυτοί οι ευεργετικότατοι και σωτήριοι για τις Κυκλάδες άνεμοι έσωσαν τους κατοίκους των νησιών και βοήθησαν σε κάθε πτυχή της ζωής τους. Από τότε και στο εξής, αναφέρουν οι πηγές, οι κάτοικοι της Κέας για να “καταπραΰνουν” τον Σείριο άρχισαν να παρατηρούν και να υπολογίζουν εκ των προτέρων την Ανατολή του άστρου και το πόσο ζεστό θα ήταν το επόμενο καλοκαίρι. Όλα αυτά με τη βοήθεια του Αρισταίου.

ΑΠΟ ΤΟΝ ΑΡΧΑΙΟ ΕΤΗΣΙΑ ΑΝΕΜΟ, ΣΤΟ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΜΕΛΤΕΜΙ -Η ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ

Οι αρχαίοι Έλληνες τον βόρειο καλοκαιρινό άνεμο ον ονόμαζαν Ετήσιο (πληθ. Ἐτησίαι), ονομασία που την χρησιμοποιούν πάρα πολλοί λαοί, ενώ κατά τους Βυζαντινούς χρόνους οι άνεμοι αυτοί αναφέρονταν ως ρήκται (Lehoux, 471) . Η πλειοψηφία του κόσμου αλλά και οι ηλεκτρονικές βιβλιοθήκες αναφέρουν ότι η ονομασία μελτέμι είναι Τουρκικής προέλευσης . Για να δούμε παρακάτω αν πράγματι ισχύει αυτή η άποψη ή η λέξη μελτέμι είναι …Γαλλικής προέλευσης!

Ο αρχαιολόγος –ιστορικός Χάρης Κουτελάκης στο βιβλίο του «Αιγαίο και Χάρτες με ανατρεπτική ματιά» – Αθήνα 2008 γράφει χαρακτηριστικά : “Με όσους συζήτησα την πιθανή προέλευση της λέξης, όλοι ισχυρίστηκαν ότι είναι τουρκική. Δεν σκέφθηκαν φαίνεται ότι οι Τούρκοι δεν υπήρξαν ποτέ ναυτικοί σε σημείο που να ονοματοδοτήσουν με τη γλώσσα τους γεωγραφικές – ναυτικές λέξεις και ναυτικά παραγγέλματα ή ανέμους. Λόγου χάρη οι λέξεις κορφέζ και λιμάν που χρησιμοποιούν μέχρι σήμερα, είναι οι ελληνικές ναυτικές λέξεις κόρφος (= μικρός κόλπος) και λιμάνι”;

Το γεγονός της επίδρασης της ελληνικής ναυτικής ορολογίας στην τουρκική επιβεβαιώνει και ο Δημ. Λούπης στο άρθρο του «Η πειρατεία στα οθωμανικά ναυτικά κείμενα, 16ος – 17ος αιώνας», Πρακτικά Μονεμβασίας, Πειρατές και Κουρσάροι ,Αθήνα 2003, ” O κ. Κουτελάκης συνεχίζει « Φυσικά δεν σκέφθηκαν τη lingua Franca των ναυτικών που κατ’ αντιστοιχία με το tres long (τρελλό) για τον μακρύ Υμηττό, μας προσφέρει το κλειδί στη λύση και για το Μελτέμι, λέξη δηλωτική του κακού καιρού που επικρατεί κατακαλόκαιρο στο Αιγαίο, δηλαδή Mal-tem(ps).

Την καλοκαιριάτικη κακοκαιρία στο Αιγαίο βεβαίως την είχαν αντιληφθεί και οι Τούρκοι, γι’ αυτό και στο βιβλίο ναυσιπλοΐας του Τούρκου ναύαρχου – πειρατή Piri Reis (1521) τα νησιά μας αποκαλούνται «νησιά της Άσπρης θάλασσας » (Ρiri Reis, Κουτελάκης, Κάρπαθος, 367-375. Του ιδίου, Νίσυρος, 111 -128), δηλαδή της κυματώδους και αφρισμένης” .

Με το θέμα της πηγής της προέλευσης της λέξης μελτέμι ασχολείται και ο συνάδελφος Μετεωρολόγος Δημήτρης Ζιακόπουλος, ο οποίος στο προσωπικό του ιστολόγιο αναφέρει ότι «οι Τούρκοι ως λαός ασχολήθηκαν περισσότερο με την επίδραση του ανέμου στη γεωργική παραγωγή και γι’ αυτό τον λόγο το μελτέμι πήρε ονομασίες σχετικές με την παραγωγή φρούτων , όπως αρχικά το «κιράζ μελτέμ» (κερασιού) , αργότερα το «καβούν μελτέμ» (πεπονιού) και τέλος το «ουζούμ μελτέμ» (σταφυλιού) στα τέλη Αυγούστου, όταν αρχίζει να ετοιμάζεται η παραγωγή του σταφυλιού».

Αυτά τα τελευταία μελτέμια, στην ελληνική ναυτική δημώδη ονομασία τα ονομάζουμε στην Άνδρο αλλά και σε άλλα νησιά « Τ΄ άη Γιάννη τα γραιγώλια» δηλαδή τα τελευταία μελτέμια . Σε όλα τα Κυκλαδονήσια οι άνεμοι αυτοί πνέουν κατ έτος περί τις 29 Αυγούστου, επετείου της μνήμης της αποτομής της τιμίας κεφαλής του Προδρόμου και Βαπτιστή Ιωάννη . Εμφανίζονται ως “Μέσης” λαμπρός, δηλαδή Γραίγος φρέσκος και σημειώνεται ότι μόλις «σπάσουν» (κοπάσουν) “Τ΄ άη Γιάννη τα γραιγώλια” ξεκινούν “Τ΄ άη Σώστη οι μπονάτσες”;.

Άλλωστε ο σεβασμός στην ιστορική αξία δεν πρέπει να περιορίζεται μόνο στην ονομασία , αλλά στην ουσία της επιστήμης που οι ρίζες της μας ενώνουν ισχυρά με το παρελθόν σε ένα κόσμο που «τα πάντα ρει».