Αν η δουλειά κυριαρχούσε κάθε στιγμή, θα άξιζε η ζωή;

* Το άρθρο του πρακτικού φιλοσόφου και συγγραφέα Andrew Taggart δημοσιεύτηκε στο Aeon. Τo Αeon, είναι διαδικτυακό περιοδικό, που θέτει μεγάλα ερωτήματα, αναζητώντας φρέσκες απαντήσεις και μια νέα οπτική στην κοινωνική πραγματικότητα, την επιστήμη, τη φιλοσοφία και τον πολιτισμό. Το NEWS 24/7 αναδημοσιεύει κάθε εβδομάδα μια ιστορία για όσους λατρεύουν την πρωτότυπη σκέψη πάνω σε παλιά και νέα ζητήματα.

Φαντάσου η δουλειά να είχε πάρει τον έλεγχο του κόσμου. Θα ήταν το κέντρο γύρω από το οποίο θα γύριζε η υπόλοιπη ζωή. Τότε όλα τα άλλα θα είχαν υποταχθεί στη δουλειά. Τότε σιγά – σιγά, σχεδόν ανεπαίσθητα, οτιδήποτε άλλο – τα παιχνίδια που παίζονταν κάποτε, τα τραγούδια που τραγουδιόνταν μέχρι τώρα, οι έρωτες που εκπληρώθηκαν, τα πανηγύρια που γιορτάζονταν – θα έμοιαζαν και στο τέλος θα γίνονταν δουλειά. Και τότε θα ερχόταν μια στιγμή, σε μεγάλο βαθμό απαρατήρητη κι αυτή, που οι πολλοί κόσμοι που υπήρχαν κάποτε πριν η δουλειά κατακτήσει τον κόσμο, θα εξαφανίζονταν εντελώς από την πολιτιστική ιστορία, έχοντας περιέλθει στη λήθη.

Και πώς, σε αυτόν τον κόσμο της απόλυτης εργασίας, οι άνθρωποι θα σκέφτονταν, θα ακούγονταν και θα ενεργούσαν; Όπου κι αν έψαχναν, θα έβλεπαν όσους ήταν σε δοκιμαστική περίοδο στην εργασία, τους μισθωτούς, όσους ειχαν παροχές μετά την αποχώρηση από τη δουλειά, τους υποαπασχολούμενους και τους ανέργους και δεν θα υπήρχε κανείς που δεν θα είχε καταγραφεί σε αυτή την απογραφή. Παντού θα επαινούσαν και θα αγαπούσαν τη δουλειά, θα εύχονταν ο ένας στον άλλο τα καλύτερα για μια παραγωγική μέρα, ανοίγοντας τα μάτια τους για το καθήκον και κλείνοντάς τα μόνο για ύπνο. Παντού μια νοοτροπία σκληρής δουλειάς θα υποστηριζόταν ως το μέσο με το οποίο θα έρθει η επιτυχία, ενώ η τεμπελιά θα θεωρείτο η βαρύτερη αμαρτία. Παντού μεταξύ παρόχων περιεχομένου, μεσιτών γνώσης, αρχιτεκτόνων συνεργασίας και επικεφαλής νέων τμημάτων θα ακούγονταν αδιάκοπες κουβέντες για ροές εργασίας, για σχέδια και σημεία αναφοράς, για την κλιμάκωση, τη δημιουργία εσόδων και την ανάπτυξη.

Σε αυτόν τον κόσμο, το φαγητό, η απέκκριση, η ανάπαυση, η σεξουαλική επαφή, η άσκηση, ο διαλογισμός και η μετακίνηση – στενά παρακολουθούμενη και πάντα βελτιστοποιημένη – θα συνέβαλαν στην καλή υγεία, η οποία, με τη σειρά της, θα ετίθετο στην υπηρεσία του να είσαι όλο και περισσότερο παραγωγικός. Κανείς δεν θα έπινε πάρα πολύ, κάποιοι θα έπαιρναν μικροδόσεις ψυχεδελικών για να βελτιώσουν την απόδοση στης εργασία τους και όλοι θα ζούσαν επ’ αόριστον. Περιστασιακά θα κυκλοφορούσαν φήμες για θάνατο ή αυτοκτονία από υπερκόπωση, αλλά ένα τέτοιο σιγανό σούσουρο δικαίως δεν θα θεωρείτο τίποτα περισσότερο από τοπικές εκδηλώσεις του πνεύματος της ολοκληρωτικής εργασίας, για ορισμένους ακόμη και ως ένας αξιέπαινος τρόπος να οδηγήσουν την εργασία στο λογικό της όριο στην τελική θυσία. Σε όλες τις γωνιές του κόσμου, λοιπόν, οι άνθρωποι θα ενεργούσαν για να ολοκληρώσουν την βαθύτερη επιθυμία της καθολικής δουλειάς: να είναι εντελώς προφανής.

Αυτός ο κόσμος, αποδεικνύεται, ότι δεν είναι έργο επιστημονικής φαντασίας. Είναι αναμφισβήτητα κοντά στον δικό μας.

Το “Ολοκληρωτική Εργασία”, ένας όρος που επινοήθηκε από τον Γερμανό φιλόσοφο Josef Pieper αμέσως μετά τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο στο βιβλίο του Leisure: The Basis of Culture (1948), είναι η διαδικασία με την οποία τα ανθρώπινα όντα μεταμορφώνονται σε εργάτες και τίποτα άλλο. Με αυτό τον τρόπο, η εργασία θα γίνει τελικά ολοκληρωτική, εκτιμώ, όταν είναι το κέντρο γύρω από το οποίο περιστρέφεται όλη η ανθρώπινη ζωή. Όταν όλα τα άλλα μπαίνουν στην υπηρεσία της, όταν ο ελεύθερος χρόνος, το γλέντι και το παιχνίδι μοιάζουν και γίνονται δουλειά. Όταν δεν υπάρχει άλλη διάσταση στη ζωή πέρα από την εργασία. Όταν οι άνθρωποι πιστεύουν πλήρως ότι γεννηθήκαμε μόνο για να εργαζόμαστε. Και όταν άλλοι τρόποι ζωής, που υπήρχαν πριν νικήσει η ολοκληρωτική εργασία, εξαφανιστούν εντελώς από την πολιτιστική μνήμη.

Είμαστε στα πρόθυρα της πραγματοποίησης της ολοκληρωτικής εργασίας. Κάθε μέρα μιλάω με ανθρώπους στους οποίους η δουλειά έχει καταλήξει να ελέγχει τη ζωή τους, κάνοντας τον κόσμο τους εργασία, τις σκέψεις τους ένα ανείπωτο βάρος.

Διότι, σε αντίθεση με κάποιον που είναι αφοσιωμένος στη ζωή του στοχασμού, μια ολοκληρωτικά εργαζόμενη θεωρεί τον εαυτό της ως πρωτογενή δράστιδα που στέκεται ενώπιον του κόσμου, κάτι που ερμηνεύεται ως ένα ατελείωτο σύνολο εργασιών που εκτείνονται στο απροσδιόριστο μέλλον. Μετά από αυτή την ανάθεση καθηκόντων από τον κόσμο, βλέπει τον χρόνο ως έναν σπάνιο πόρο που πρέπει να χρησιμοποιείται με σύνεση, ασχολείται πάντα με το τι πρέπει να γίνει και συχνά ανησυχεί τόσο για το αν αυτό είναι το σωστό στο παρόν όσο και για το αν υπάρχουν πάντα περισσότερα να κάνει. Το σημαντικότερο είναι ότι η στάση του ολοκληρωτικά εργαζομένου δεν κατανοείται καλύτερα σε περιπτώσεις υπερκόπωσης, αλλά με τον καθημερινό τρόπο με τον οποίο είναι συγκεντρωμένος ατομικά στις εργασίες που πρέπει να ολοκληρωθούν, με την παραγωγικότητα, την αποτελεσματικότητα και την αποδοτικότητα να βελτιώνονται. Πώς; Μέσω των τρόπων αποτελεσματικού σχεδιασμού, επιδέξιας ιεράρχησης και έγκαιρης ανάθεσης. Ο ολοκληρωτικός εργάτης, εν συντομία, είναι μια φιγούρα αδιάκοπης, τεταμένης δραστηριότητας: μια φιγούρα, της οποίας η κύρια δοκιμασία είναι μια βαθιά υπαρξιακή ανησυχία που έχει εμμονή με την παραγωγή του χρήσιμου.

Αυτό που είναι τόσο ανησυχητικό για την ολοκληρωτική εργασία δεν είναι μόνο ότι προκαλεί περιττό ανθρώπινο πόνο, αλλά και ότι εξαλείφει τις μορφές παιχνιδιάρικου διαλογισμού που ασχολούνται με το να ρωτάμε, να στοχαζόμαστε και να απαντάμε στα πιο βασικά ερωτήματα της ύπαρξης. Για να δείτε πώς προκαλεί άσκοπο ανθρώπινο πόνο, σκεφτείτε τη διαφωτιστική φαινομενολογία της ολοκληρωτικής εργασίας όπως εμφανίζεται στην καθημερινή αντίληψη δύο φανταστικών συνομιλητών. Υπάρχει, καταρχάς, συνεχής ένταση, μια γενική αίσθηση πίεσης που σχετίζεται με τη σκέψη ότι υπάρχει κάτι που πρέπει να γίνει, πάντα κάτι που υποτίθεται ότι πρέπει να κάνω αυτή τη στιγμή. Όπως το θέτει ο δεύτερος συνομιλητής, υπάρχει ταυτόχρονα η διαφαινόμενη ερώτηση: Είναι αυτή η καλύτερη χρήση του χρόνου μου; Ο χρόνος, ένας εχθρός, μια σπανιότητα, αποκαλύπτει τις περιορισμένες δυνάμεις δράσης του δράστη, τον πόνο του βασανισμού, το αναπάντητο κόστος της ευκαιρίας.

Μαζί, οι σκέψεις για το ότι δεν έχει γίνει ακόμη, αλλά υποτίθεται ότι έπρεπε να γίνει, αυτό που έπρεπε να είχε γίνει ήδη, θα μπορούσε να είναι κάτι πιο παραγωγικό που θα έπρεπε να κάνω, και το διαρκώς αναμένοντας το επόμενο πράγμα που θα κάνω, συνωμοτούν ως εχθροί για να ταλαιπωρήσουν τον δράστη που είναι, από προεπιλογή, πάντα πίσω στο ημιτελές τώρα. Δεύτερον, νιώθει κανείς ενοχές όποτε δεν είναι όσο πιο παραγωγικός γίνεται. Η ενοχή, σε αυτή την περίπτωση, είναι μια έκφραση της αδυναμίας να συμβαδίζεις ή να μην έχεις υπό έλεγχο τα πράγματα, με τα καθήκοντα να ξεχειλίζουν λόγω εικαζόμενης παραμέλησης ή σχετικής αδράνειας. Τέλος, η συνεχής, ενοχλητική παρόρμηση για να γίνουν τα πράγματα συνεπάγεται ότι είναι εμπειρικά αδύνατο, μέσα από αυτόν τον τρόπο ύπαρξης, να βιώσουμε τα πράγματα πλήρως. “Η ύπαρξή μου”, καταλήγει ο πρώτος, “είναι ένα βάρος”, δηλαδή ένας ατελείωτος κύκλος ανικανοποίητου.

Ο φορτικός χαρακτήρας της ολοκληρωτικής εργασίας, λοιπόν, ορίζεται από την αδιάκοπη, ανήσυχη, ταραγμένη δραστηριότητα, το άγχος για το μέλλον, την αίσθηση της ζωής που είναι συντριπτική, τις ενοχλητικές σκέψεις για χαμένες ευκαιρίες και την ενοχή που συνδέεται με την πιθανότητα τεμπελιάς. Ως εκ τούτου, η ανάθεση καθηκόντων του κόσμου συσχετίζεται με τον επιβαρυντικό χαρακτήρα της ολοκληρωτικής εργασίας. Εν ολίγοις, η ολοκληρωτική εργασία προκαλεί αναγκαστικά dukkha, έναν βουδιστικό όρο που αναφέρεται στη μη ικανοποιητική φύση μιας ζωής γεμάτης βάσανα.

Εκτός από την πρόκληση dukkha, η ολοκληρωτική εργασία εμποδίζει την πρόσβαση σε υψηλότερα επίπεδα πραγματικότητας. Γιατί αυτό που χάνεται στον κόσμο της ολοκληρωτικής εργασίας είναι η αποκάλυψη του ωραίου από την τέχνη, η αχτίδα αιωνιότητας της θρησκείας, η απαράμιλλη χαρά της αγάπης και η αίσθηση του θαυμασμού της φιλοσοφίας. Όλα αυτά απαιτούν σιωπή, ησυχία, ολόψυχη προθυμία για απλή κατανόηση. Εάν το νόημα, κατανοητό ως η τρελή αλληλεπίδραση πεπερασμένου και απείρου, είναι ακριβώς αυτό που υπερβαίνει, εδώ και τώρα, την αντίληψη των μανιών και των εγκόσμιων εργασιών μας, επιτρέποντάς μας να έχουμε μια άμεση εμπειρία με ό,τι είναι μεγαλύτερο από εμάς, τότε αυτό που χάνεται σε έναν κόσμο ολοκληρωτικής εργασίας είναι η ίδια η δυνατότητα να βιώσουμε το νόημα μας. Αυτό που χάνεται είναι να ψάχνουμε γιατί είμαστε εδώ.