Index librorum prohibitorum: Αυτά είναι τα απαγορευμένα βιβλία του Βατικανού

Ίσως το μεγαλύτερο κεφάλαιο λογοκρισίας και απαγόρευσης βιβλίων στην Ιστορία να είναι αυτό που αφορά ασφαλώς στη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία. Μέχρι την εφεύρεση της τυπογραφίας από τον Γουτεμβέργιο το 1440, η γνώση ήταν προνόμιο λίγων: Τα χειρόγραφα βιβλία ήταν πανάκριβα και φυλάσσονταν κυρίως σε μοναστήρια και αυλές βασιλιάδων.

Η τυπογραφία ανέτρεψε το κατεστημένο και τα λόγια των συγγραφέων άρχισαν να μεταδίδονται και στα υπόλοιπα κοινωνικά στρώματα. Όμως με τη γνώση έρχονται η κριτική σκέψη και η αμφισβήτηση, έννοιες που ουδέποτε συμπάθησε η Καθολική Εκκλησία. Μεσω της Ιεράς Εξέτασης επιχείρησε να ελέγξει τα συγγράματα που εκδίδονταν και να προλάβει να εμποδίσει την κυκλοφορία όσων έκρινε ότι ήταν “αιρετικά”. Ο όγκος ωστόσο των εκδόσεων ήταν τόσο μεγάλος που το Βατικανό αναγκάστηκε όχι μόνο να δημιουργήσει ξεχωριστό παράρτημα (σ.σ.: με το όνομα “Ιερή Συγκέντρωση του Ευρετηρίου”), που να ασχολείται αποκλειστικά με τα έντυπα αλλά και να εισαγάγει μια “μαύρη λίστα” βιβλίων, η ανάγνωση ή κατοχή των οποίων αποτελούσε βλασφημία και εγκληματική πράξη.

Ο κατάλογος ιδρύθηκε το 1557 από τον Πάπα Παύλο Δ’ και έφερε τον τίτλο «Index Librorum Prohibitorum» (δηλαδή Πίνακας (ή Ευρετήριο) Απαγορευμένων Βιβλίων). Περιείχε όλα τα βιβλία που η Καθολική Εκκλησία έκρινε ως αντιχριστιανικά ή κατά την άποψή της, περιείχαν προκλητικές σεξουαλικές λεπτομέρειες. Οποιοσδήποτε καθολικός διάβαζε ένα από τα απαγορευμένα βιβλία, θα αφοριζόταν.

Είναι προφανές βέβαια ότι το βασικό κριτήριο απαγόρευσης ενός βιβλίου αποτελούσε το κατά πόσο εναντιωνόταν στις αρχές και τα κηρύγματά της Εκκλησίας και όχι η πολιτιστική ή επιστημονική του αξία. Αξίζει να σημειωθεί ότι η απαγόρευση δεν ίσχυε μόνο στις παπικές περιοχές επιρροής: Κάθε βασίλειο είχε το δικό του κατάλογο απαγορευμένων βιβλίων, που ορίζονταν ανεξάρτητα από το Βατικανό.

Στη Γαλλία, περισσότεροι από 800 συγγραφείς και εκδότες φυλακίστηκαν στη Βαστίλη μέχρι την έναρξη της Γαλλικής Επανάστασης, το 1789. Ο πρώτος κατάλογος απαγόρευε όλα τα έργα του Λούθηρου και των υπόλοιπων προτεσταντών μεταρρυθμιστών.

Τα έργα των Αρχαίων Ελλήνων και Ρωμαίων δέχθηκαν διορθώσεις και αφαιρέθηκαν όσα κομμάτια αναφέρονταν σε παγανιστικές και ειδωλολατρικές διδασκαλίες, που δεν συμβάδιζαν τον χριστιανισμό.

Απαγορεύτηκαν σχεδόν όλοι οι σύγχρονοι φιλόσοφοι, όπως ο Καρτέσιος, ο Σπινόζα, ο Λοκ, ο Ρουσό, ο Βολταίρος και ο Καντ. Δηλαδή απαγορεύτηκαν οι διανοούμενοι, πάνω στα έργα των οποίων βασίστηκε ο σύγχρονος ευρωπαϊκός πολιτισμός. Συμπεριλαμβάνονταν και συγγραφείς όπως οι Μπαλζάκ, Φλωμπέρ, Ουγκό και Ζολά.

Ειδικότερα, μεταξύ των διάσημων συγγραφέων που περιλήφθηκαν στον κατάλογο ήταν οι:

• Γαλιλαίος Γαλιλέι
• Φράνσις Μπέικον
• Ονορέ ντε Μπαλζάκ
• Τζιάκομο Καζανόβα
• Νικόλαος Κοπέρνικος
• Ρενέ Ντεκάρτ
• Ντενί Ντιντερό
• Αλέξανδρος Δουμάς (πατέρας)
• Αλέξανδρος Δουμάς (υιός)
• Ντεζιντέριους Έρασμος
• Μαρκήσιος ντε Σάντ
• Γκυστάβ Φλωμπέρ
• Τόμας Χομπς
• Βίκτωρ Ουγκό
• Ντέιβιντ Χιουμ
• Ιμμάνουελ Καντ
• Νίκος Καζαντζάκης
• Τζον Λοκ
• Νικολό Μακιαβέλι
• Καρλ Μαρξ
• Τζον Μίλτον
• Μπλεζ Πασκάλ
• Ζαν Ζακ Ρουσώ
• Γεωργία Σάνδη
• Ζαν-Πωλ Σαρτρ
• Βολταίρος
• Εμίλ Ζολά
• Σιμόν ντε Μποβουάρ

Αξίζει να σημειωθεί ότι οι μελέτες του Δαρβίνου ουδέποτε συμπεριελήφθησαν στον κατάλογο, παρά τις έντονες αντιδράσεις που είχαν προκαλέσει όταν παρουσιάστηκαν σε επιστημονικές επιτροπές. Μια ακόμη ενδιαφέρουσα πληροφορία είναι ότι η πρώτη γυναίκα που μπήκε στη λίστα το 1569 (κυρίως λόγω των λουθεριανών πεποιήσεών της) ήταν η Μαγδαλένα Χέιμαρ για το παιδικό βιβλίο “Κυριακάτικες επιστολές όλου του χρόνου”.

Η λίστα των απαγορευμένων ανανεωνόταν συνεχώς από τον 16ο ως τον 20ο αιώνα. Το τέλος της ήρθε το 1966, όταν ο Πάπας Ιωάννης Παύλος Στ’ αποφάσισε την κατάργησή της, υποστηρίζοντας ότι τα κριτήρια σύμφωνα με τα οποία γίνονταν οι προσθήκες στη λίστα, είχαν χάσει την ισχύ τους στον 21ο αιώνα. Στις 14 Ιουνίου του 1966, δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα του Βατικανού η εξής παπική δήλωση: «Αν και η επίσημη απαγόρευση καταργείται, ο Κατάλογος διατηρεί την ηθική του ισχύ, με την έννοια ότι δίδαξε στους Χριστιανούς να φυλάσσονται από τα γραπτά που διακινδυνεύουν την πίστη και το ήθος τους. Η επιτηδευμένη παραβίαση αυτού του καθήκοντος είναι αμαρτία, ακόμα και αν δεν επιφέρει εκκλησιαστική τιμωρία».

Με αφορμή τη συμπλήρωση 54 χρόνων από την κατάργηση της “μαύρης” λίστας, το News 24/7 παρουσιάζει τέσσερα από τα πιο γνωστά συγγράμματα που “έκρυψε” από τους πιστούς η Καθολική Εκκλησία καθώς και δύο που “γλίτωσαν” τη λογοκρίσια:

ΠΕΡΙΣΤΡΟΦΕΣ ΟΥΡΑΝΙΩΝ ΣΦΑΙΡΩΝ – ΚΟΠΕΡΝΙΚΟΣ

Το έργο ζωής του Κοπέρνικου «De Revolutionibus Orbium Coelestium Libri VI» («Έξι Βιβλία για τις Περιστροφές των Ουράνιων Σφαιρών») προκάλεσε και την οργή της Καθολικής Εκκλησίας, δεδομένου ότι οι θεωρίες του για τις κινήσεις των ουράνιων σωμάτων φάνταζαν την εποχή εκείνη αιρετικές. Ο τίτλος του έργου είχε από μόνος του ιστορική επίδραση, αφού έδωσε το λατινικό όνομα revolutio (περιστροφή, περιφορά) σε κάθε αιφνίδια και θεμελιώδη μεταβολή στη σκέψη ή και στην κοινωνία (από όπου και το αγγλικό και γαλλικό revolution = επανάσταση).

Στα 6 «βιβλία» του ουσιαστικά παρουσιάζει μια τροποποίηση της θεωρίας του Πτολεμαίου για μια κινούμενη Γη και ενσωματώνει περισσότερα από 1.000 χρόνια αστρονομικών παρατηρήσεων (σ.σ.: παραθέτει δε 100 σελίδες πινάκων με πάνω από 20.000 αριθμούς).

Οι θεματικές ανά τόμο ήταν τα εξής:

1. Γενική εποπτεία της Ηλιοκεντρικής Θεωρίας και περίληψη της ιδέας του για το Σύμπαν
2. Αρχές της Σφαιρικής Αστρονομίας και ένα κατάλογο αστέρων
3. Κινήσεις του Ηλίου και σχετικά φαινόμενα
4. Περιγραφή της Σελήνης και των τροχιακών της κινήσεων.
5. Η κυρίως έκθεση του νέου συστήματος (μέρος α’)
6. Η κυρίως έκθεση του νέου συστήματος (μέρος β΄’).

Είναι αξιοσημείωτο το ότι διασώζεται το χειρόγραφο του έργου, γραμμένο με το χέρι του ίδιου του Κοπέρνικου, πράγμα σπάνιο για επιστημονικό έργο εκείνης της εποχής.

Ο “ΔΙΑΛΟΓΟΣ” ΤΟΥ ΓΑΛΙΛΑΙΟΥ

Ο Ιταλός φυσικός, μαθηματικός, αστρονόμος και φιλόσοφος, Γαλιλαίος Γαλιλέι έμεινε γνωστός στην ιστορία για την τόλμη του να αντιπαραταχθεί σε διαδεδομένες και παραδεκτές διδασκαλίες της εποχής του. Συγκρούστηκε το 1633 με τη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία, η οποία τον κατηγόρησε για αθέτηση του Διατάγματος του Καταλόγου Απαγορευμένων που δημοσιεύτηκε στις 6 Μαρτίου του 1616. Το “αμέλημά” του ήταν η δημοσίευση του «Διαλόγου περί των δύο Μεγίστων Συστημάτων του Κόσμου» το 1632, το οποίο σύμφωνα με τους αρμόδιους του Ιεροδικείου παραβαίνει ρητά το Διάταγμα του 1616). Ο Γαλιλαίος κλήθηκε στο Ιεροδικείο στη Ρώμη το 1633, φυλακίστηκε τυπικά, και αφού αρνήθηκε πως μέσα από τον Διάλογο κηρύσσει το δόγμα του Κοπέρνικου ως αστρονομική αλήθεια, κάτι το οποίο δεν γίνεται δεκτό από τους δικαστές, τελικά αποκηρύσσει τις ιδέες του όσον αφορά την κίνηση της Γης. Ο «Διάλογός» του μπήκε αυτόματα στην απαγορευμένη λίστα.

Ο Πάπας Ιωάννης Παύλος Β΄ αποκατέστησε τη μνήμη του Γαλιλαίου φθινόπωρο του 1992, τρεις και μισό αιώνες μετά την εκδίκαση της υπόθεσής του και την καταδίκη των ιδεών του.

ΤΑ ΑΠΟΜΝΗΜΟΝΕΥΜΑΤΑ ΤΟΥ ΚΑΖΑΝΟΒΑ

Ο διάσημος Ιταλός τυχοδιώκτης και αμετανόητος bon vivant Τζάκομο Καζανόβα στα απομνημονεύματά μίλησε μεταξύ άλλων για μια μακριά σειρά αποπλανήσεων που έκανε το όνομά του συνώνυμο του ακαταπόνητου στην αναζήτηση της ηδονής, και -κυρίως- του ευτυχούς εραστή. Δεν προκαλεί έκπληξη άρα που τα “πικάντικα” γραπτά του δεν ενέπιπταν στον κώδικα της Καθολικής Εκκλησίας.

«Ο έρωτας δεν είναι τίποτα πέρα από μια απλή περιέργεια» έλεγε και ως φιλοπερίεργος ήθελε να ανακαλύψει κάθε γυναικεία πτυχή που υπέπιπτε στην αντίληψή του…

Ο ΤΕΛΕΥΤΑΙΟΣ ΠΕΙΡΑΣΜΟΣ – ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ

Το 1954, το Βατικανό απαγόρευσε το βιβλίο του Νίκου Καζαντζάκη, «Ο τελευταίος πειρασμός». Ο συγγραφέας έστειλε τηλεγράφημα στον Πάπα Πίου ΙΒ’ με τη λατινική ρήση του «πατέρα» της λατινόφωνης εκκλησίας, Τερτυλλιανού: «Ad tuum, Domine, tribual appelo», δηλαδή «Στο δικαστήριό σας, κύριε, κάνω έφεση». Το τηλεγράφημα του Καζαντζάκη δεν είχε κανένα αποτέλεσμα.

Η ελληνική Εκκλησία, με τη σειρά της, χαρακτήρισε το έργο ως «σκανδαλώδες και επικίνδυνον διά κάθε χριστιανό» και απαίτησε να απαγορευθεί η κυκλοφορία του βιβλίου και στην Ελλάδα. Η απάντηση του συγγραφέα ήταν η εξής: «Μου δώσατε μια κατάρα, Άγιοι Πατέρες, σας δίνω μια ευχή: Σας εύχομαι να ’ναι η συνείδησή σας τόσο καθαρή, όσο είναι η δική μου και να ’στε τόσο ηθικοί και θρήσκοι όσο είμαι εγώ».

Εκτός λίστας η “Καλύβα του Μπαρμπά Θωμά”

Το 1852, κυκλοφόρησε το βιβλίο «Η Καλύβα του Μπαρμπά θωμά» από την Αμερικανίδα συγγραφέα, Χάριετ Μπίτσερ Στόου. Κατέγραψε τεράστιες πωλήσεις και διέδωσε σε όλο τον δυτικό κόσμο το μήνυμα εναντίον της δουλείας. Το Βατικανό θορυβήθηκε, γιατί η Στόου ανήκε στην προτεσταντική αίρεση των Κουάκερ και το έργο θεωρήθηκε ότι «μετέδιδε το δηλητήριο των Προτεσταντών».

Όμως, ένας από τους συμβούλους της επιτροπής υπερασπίστηκε σθεναρά το θέμα του βιβλίου, δηλαδή την κατάργηση της δουλείας: «Ακριβώς αυτό θέλουμε εμείς οι Καθολικοί. Ξεχάσατε πως όλοι οι άνθρωποι κατάγονται από τον Αδάμ και την Εύα και είναι ίσοι στα μάτια του Θεού;». Το επιχείρημά του έπεισε την επιτροπή και το βιβλίο δεν προστέθηκε στον κατάλογο.

Εκτός και “Ο Αγών Μου”

Ένα βιβλίο που δεν συμπεριλήφθηκε ποτέ στον κατάλογο ήταν «Ο Αγών μου» του Αδόλφου Χίτλερ. Το Βατικανό, υπό την επιτήρηση του φασιστικού καθεστώτος του Μπενίτο Μουσολίνι, δεν τόλμησε να εναντιωθεί στον Φύρερ του Τρίτου Ράιχ. Χρησιμοποίησε ως δικαιολογία το απόσπασμα από την επιστολή του Αποστόλου Παύλου προς τους Ρωμαίους, που έλεγε ότι η κρατική εξουσία προέρχεται από το Θεό και πρέπει να την υπακούν…