Από την Κοπεγχάγη του 2002, στις Βρυξέλλες του 2019

*Του Χρίστου Λιάπη

Φρένο στις διαπραγματεύσεις για την ένταξη της Αλβανίας και των Σκοπίων στην Ευρωπαϊκή Ένωση, έβαλε χθες το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο. Ένας φοιτητής ιατρικής έγραφε για τη διέρυνση της Ευρωπαϊκής Ένωσης, 16 χρόνια πριν.

Ηνωμένες Πολιτείες της Ευρώπης

Το τελείωμα του 2002 σηματοδότησε μια κρίσιμη καμπή για την ιστορία της Ευρωπαϊκής Ένωσης, με την σύνοδο της Κοπεγχάγης και την ένταξη δέκα επιπλέον χωρών. Η απόφαση της διεύρυνσης –κοντά στα άλλα- έχει έντονες συναισθηματικές αποχρώσεις για ολόκληρο τον ελληνισμό, αφού ανάμεσα στις εντασσόμενες χώρες συγκαταλέγεται και το ελεύθερο κομμάτι της Κύπρου. Καθώς καταλαγιάζει ο ενθουσιασμός μας για την εθνικά πλούσια συγκομιδή της Κοπενχάγης θα ήταν χρήσιμο να αρχίσουμε να αντιλαμβανόμαστε τα αποτελέσματα της συνόδου στην πανευρωπαϊκή ολότητά τους. Οι αποφάσεις που επικυρώθηκαν στην πρωτεύουσα της Δανίας δεν έχουν τον ασπρόμαυρο, χαρακτήρα της ‘απόρριψης’ της Τουρκίας και της αποδοχής της Κύπρου· αντίθετα συνθέτουν την έγχρωμη εικόνα μιας πολυσυλλεκτικής ευρωπαϊκής προοπτικής. Η διεύρυνση, με όλα τα ιστορικά και τα εθνολογικά της συμφραζόμενα, πρέπει να γίνει αντιληπτό πως, μεταβάλλει εκ’ θεμελίων τη μορφή όχι μόνο της Ευρωπαϊκής Ένωσης αλλά και ολόκληρης της Γηραιάς Ηπείρου.

Ο κύριος όγκος των νεοεντασσόμενων χωρών αποτελείται από χώρες της επιλεγόμενης «Ανατολικής Ευρώπης», μιας περιοχής με αδιαμφισβήτητες γεωγραφικές, ιστορικές και (μέχρι πρόσφατα) ιδεολογικές ιδιαιτερότητες. Η ιστορική συγκυρία είχε επιφυλάξει για το συγκεκριμένο κομμάτι της ηπείρου μας μερικές από τις δυσμενέστερες εκφάνσεις της. Εκτεθειμένη στις επιδρομές των Ουραλοαλταϊκών φυλών της Ασίας, χειμαζόμενη από τον επεκτατισμό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, συμπιεσμένη ανάμεσα στις πολεμικές συμπληγάδες των μεγάλων κεντροδυτικών ευρωπαϊκών αυτοκρατοριών και της τσαρικής Ρωσίας – στην αρχή- και περιχαρακωμένη από το ‘σιδηρούν παραπέτασμα’ που ύψωσε ο ψυχρός πόλεμος της Δύσης με τη Σοβιετική Ένωση -στη συνέχεια- η  Ανατολική Ευρώπη υπήρξε ουσιαστικά αποκομμένη από τον ευρωπαϊκό κορμό, αν και βίωνε εν θερμώ όλες της βίαιες αναταράξεις της ευρωπαϊκής ιστορίας. Ανάμεσα σε πολέμους, επιδρομές, πολλαπλές συνθήκες και πολλαπλάσιες πολιτισμικές επιρροές, οι χώρες της Ανατολικής Ευρώπης είδαν τα σύνορα και τα καθεστώτα τους να ρευστοποιούνται και να αποκρυσταλλώνονται διαρκώς, ενώ κάθε επιδρομέας άφηνε το πολλαπλό του αποτύπωμα στην πολιτιστική ταυτότητά τους.

Έτσι έχτισαν τις μοναδικές πρωτεύουσές τους, τους ‘χίλιους πύργους της Πράγας’ που μετεωρίζονται στον ορίζοντα της ιστορίας ακροβατώντας αναποφάσιστα ανάμεσα στην Ανατολή και στη Δύση. Έτσι διαμόρφωσαν τις κοίτες του Μολδάβα και του Δούναβη, που αργοκυλάει ανάμεσα στη Βούδα και την Πέστη, σαν ένα μεγάλο δάκρυ ιστορικών αποχωρισμών, μ’ ένα νησί φυτρωμένο στη μέση του σαν νούφαρο, σαν προσδοκία επανασύνδεσης. Από τον ‘Πύργο της Πράγας’ ξεκίνησε ο τριακονταετής πόλεμος και την Πράγα πάλι διάλεξε η ιστορία της Ελευθερίας για να ζήσει την ματαιωμένη Άνοιξή της.   

Από τις ‘συνδέσεις’, όμως, της συνόδου της Κοπεγχάγης δεν πρέπει να προκύψει μόνο ο ενθουσιασμός για την εξάλειψη των ασυνεχιών της ιστορίας και την αναπτυξιακή προοπτική της διευρυμένης, πια, Ευρωπαϊκής Ένωσης. Αντίθετα το ενδιαφέρον μας πρέπει να εστιασθεί στις εσωτερικές και εξωτερικές προκλήσεις που η Ένωση, με τη νέα της μορφή, καλείται να αντιμετωπίσει.

Δεν είναι επαρκής μια διεύρυνση που απλά διευκολύνει τις οικονομικές συναλλαγές ενοποιώντας καταναλωτικές αγορές. Η  ιδέα της ‘Ενωμένης  Ευρώπης’, μπορεί να προτοεκφράστηκε με οικονομικούς όρους και στόχους, γεννήθηκε ωστόσο από την αναγκαιότητα της ειρηνικής συνύπαρξης των ευρωπαϊκών λαών και αποκτά ουσιαστικό περιεχόμενο μόνο ως δυνατότητα συνδιαμόρφωσης του κοινού ευρωπαϊκού πολιτισμού. Καθώς η Ένωση διευρύνεται μπορεί να πολλαπλασιάζονται οι οικονομικές δυνατότητες, μπορεί να εκφορτίζονται οι ιστορικές αντιθέσεις αιώνων, αλλά ταυτόχρονα ελλοχεύει ο κίνδυνος δημιουργίας μιας Ευρώπης «πολλών ταχυτήτων», μιας Ένωσης δυσλειτουργικά διογκωμένης και θεσμικά απροετοίμαστης να αρθρώσει ουσιαστικό, συνθετικό πολιτικό και πολιτισμικό λόγο, σε διεθνές επίπεδο.                                                               

 Εντάσσοντας απλώς νέες αγορές και αδιαφορώντας για τις πραγματικές δυνατότητες ισόρροπης συμμετοχής  στη λήψη των αποφάσεων και ισόποσης συμμετοχής στο κοινό πολιτισμικό και αναπτυξιακό κεκτημένο, κινδυνεύουμε να υποβιβάσουμε την Ευρωπαϊκή Ένωση από θεσμικό φορέα του κοινού ευρωπαϊκού πολιτισμού σε κερδοσκοπική συντεχνία οικονομικής ενοποίησης. Κινδυνεύουμε να εκπέσουμε από την ‘Ευρώπη των πολιτών’ στην ‘Ευρώπη των καταναλωτών’. Παράλληλα, λοιπόν, με τη «διεύρυνση» της Ε.Ε. χρειάζεται και η «εμβάθυνσή» της σε θεσμικό και πολιτικό επίπεδο. Μπορεί οικονομικά να ανυπομονούμε να ενσωματώσουμε τις νέες αγορές αλλά παράλληλα χρειάζεται πολλή δουλειά ώστε η Ένωση να αποκτήσει τη θεσμική ωριμότητα που χρειάζεται για να λειτουργήσει με 25, πλέον, χώρες. 

Ο απώτερος σκοπός της Ευρωπαϊκής Ένωσης πρέπει να είναι η πολιτικά συγκροτημένη έκφραση μιας κοινής ευρωπαϊκής συνείδησης, μιας συνείδησης που θα διακρίνεται από τις αξίες της ισότητας, της ειρήνης, της αλληλεγγύης, του ανθρωπισμού και της οικολογίας. Αξίες που θα μπορεί να τις προασπίζεται και στο διεθνές επίπεδο. Η ένταξη, λοιπόν, των νέων χωρών πρέπει να εντείνει τις κοινές προσπάθειες για τη διαμόρφωση μιας ενιαίας Ευρώπης που, διατηρώντας την αυτοτέλεια των επιμέρους κρατών, θα συγκροτεί έναν γεωγραφικά και πολιτικά συμπαγή φορέα ικανό να διαδραματίσει πρωτεύοντα ρόλο στο παγκόσμιο στερέωμα και στους διαμορφούμενους συσχετισμούς. Και οι συσχετισμοί αυτοί φωτογραφίζουν, κυρίως, τις σχέσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης -και των ακόμη πιο συγκροτημένων μελλοντικών μορφών της- με την άλλη πλευρά του Ατλαντικού.

 Η Ευρωπαϊκή (Συνταγματική) Συνέλευση, καταρτίζοντας το ενιαίο Σύνταγμα της Ένωσης, προσπαθεί να ισορροπήσει στην πολιτική διελκυστίνδα των φεντεραλιστών, που ονειρεύονται ένα Ομόσπονδο Ευρωπαϊκό Κράτος στα πρότυπα των Η.Π.Α, και των σκεπτικιστών που υποστηρίζουν την αναδίπλωση στα έθνη – κράτη και την έμφαση των οικονομικών παραμέτρων της Ένωσης. «Ηνωμένες Πολιτείες Ευρώπης» είναι ένα από τα προτεινόμενα μελλοντικά ονόματα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Οι εύλογοι συνειρμοί που προκαλεί η ονομασία αυτή μας οδηγούν σε μια συγκριτική ανάλυση των ιστορικών και των σύγχρονων δεδομένων της Ευρώπης και της άλλης πλευράς του Ατλαντικού. Στο κορμί της Γηραιάς Ηπείρου διακρίνονται οι γεωγραφικές ουλές και οι ιστορικές συμφύσεις που δημιούργησαν οι μακρόχρονες συγκρούσεις στο πέρασμα των αιώνων. Η Ευρώπη, πέρα από το γεωγραφικό περιεχόμενό της δεν είναι παρά «ένα σύνολο κοινών εμπειριών» και στις εμπειρίες  αυτές συγκαταλέγονται βίαια αιματοκυλίσματα, θρησκευτικοί φανατισμοί και φεουδαρχικοί κατακερματισμοί. Η Ήπειρός μας βρέθηκε, για το μεγαλύτερο διάστημα της ιστορίας της, στο έλεος των φυγόκεντρων δυνάμεων που ασκούσαν τα κράτη – έθνη και οι θρησκευτικοί φανατισμοί. Έτσι, ο ευρωπαϊκός μας πολιτισμός φέρει πολλά οδυνηρά ιστορικά στίγματα. Κουβαλάει μαζί του νύχτες του Αγίου Βαρθολομαίου και τριακονταετείς πολέμους, βεστφάλειες συνθήκες, Ναπολεόντειους πολέμους και δύο Παγκόσμιους. Αντίθετα οι Η.Π.Α., βιώνοντας σχεδόν από την αρχή της αναμφισβήτητα συντομότερης ιστορίας τους, τις κεντρομόλες δυνάμεις της συγκρότησης ενός ενιαίου – πολυσυλλεκτικού ένθους, υπέφεραν τα διχαστικά δεινά ενός και μόνο εσωτερικού πολέμου, του Αμερικανικού Εμφυλίου· και πρέπει να περάσουν πολλά χρόνια για να φτάσουμε κάποτε οι Ευρωπαίοι – αν ποτέ φτάσουμε – στο σημείο να θεωρούμε όλους τους προαναφερθέντες πολέμους ως εμφύλιους.

Μπορεί η γεωγραφία να στέρησε από την Ήπειρό μας το αχανές της Αμερικής και της Ασίας. Μπορεί η υδρόγειος να δίνει την εντύπωση πως η Ευρώπη μας (αλήθεια πόσο συνηθισμένοι είμαστε σε αυτό το ‘μας’ 😉 δεν είναι παρά «ένα ακρωτήριο της Ασίας» και η πρόσφατη (ψυχροπολεμική) ιστορία να μας επεφύλαξε τον ρόλο του ιδεολογικού ακρωτηρίου των Η.Π.Α., απέναντι στην απειλή της ‘σοβιετικής πλημμύρας’, όμως το πέρασμα των αιώνων καταδεικνύει πως αυτός ο μικρός –για τα πλανητικά- μέτρα τόπος έχει τη δυνατότητα να πυκνογεννά σε κάθε γωνιά του ιδιαίτερες πολιτιστικές ταυτότητες, ανήσυχα πνεύματα, ανακαλύψεις, αξίες και αναζητήσεις που συνθέτουν ένα πολύμορφο μωσαϊκό η ποικιλότητα του οποίου τροφοδοτεί ακούραστα την εξέλιξη της παγκόσμιας ιστορίας.

Η Ευρωπαϊκή Ένωση, όποιο κι αν είναι το μελλοντικό της όνομα και όποια θεσμική μορφή και αν αποκτήσει οφείλει να διακρίνεται από τα ιδανικά της ισότητας, του δικαίου και του σεβασμού της διαφορετικότητας, ενδυναμώνοντας τις πολιτειακές της δομές ώστε να εξασφαλίζεται η λειτουργική συνύπαρξη των αρχών της αντιπροσώπευσης και της πλειοψηφίας. Μόνο αν αρθρώσει το δικό της, αυθεντικό μήνυμα πολύτροπης σύνθεσης και πολυμήχανης συνδιαλλαγής των εθνικών ταυτοτήτων που τη συνθέτουν μπορεί να αναδείξει το ουσιαστικό περιεχόμενο του «Κοινοτικού Κεκτημένου» που είναι μια έννοια βαθιά πολιτισμική και όχι μια εκφυλισμένη οικονομετρική ορολογία. 

(Δημοσιεύθηκε το 2003 στην εφημερίδα ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ)

*Χρίστος Χ. Λιάπης MD, MSc, PhD, Ψυχίατρος-Διδάκτωρ Παν/μίου Αθηνών