Αντρέι A. Ταρκόφσκι: “Για τον πατέρα μου κάθε φιλμ ήταν μια πράξη ηθικής”

«Ένα σύμβολο που αντιπροσωπεύει κάτι μπορεί να γεράσει, οι ταινίες του Ταρκόφσκι είναι κάτι πάντα νέο» λέει με έναν ήρεμο, πράο τόνο στη φωνή του ο Αντρέι Α. Ταρκόφσκι στην άλλη άκρη της γραμμής. Ο γιος του μεγάλου auteur ζει και εργάζεται στην Ιταλία, όπου είναι υπεύθυνος εδώ και χρόνια για το Ινστιτούτο Ταρκόφσκι στη Φλωρεντία, πλήρως αφοσιωμένος στην συντήρηση του έργου του πατέρα του μέσα από προβολές, events και συντήρηση αρχειακού υλικού.

Είναι τρομερά ενδιαφέρον το πώς καθόλη τη διάρκεια της κουβέντας μας αναφέρεται πολύ συχνά στον πατέρα του σε παροντικό χρόνο και τις περισσότερες φορές με το επίθετό του, σα να πρόκειται για μια ύπαρξη αχρονική, αιώνια, έξω από τον κόσμο. «Ο Ταρκόφσκι λέει», «ο Ταρκόφσκι είναι». Ακριβώς επειδή το έργο που άφησε ο Ρώσος δημιουργός, ανεκτίμητο, επιδραστικό, παγκόσμιο, δεν σταματά ποτέ να αφορά.

Είναι ένα σύνολο έργου πάνω στην αναζήτηση του πνευματικού και του μεταφυσικού, πάνω στη μνήμη, πάνω στη φύση, πάνω στη διαρκή μας ανάγκη να κατανοήσουμε τον κόσμο μας και να πλησιάσουμε το άπειρο, το άφταστο. Ένα σινεμά αναζήτησης που ο ίδιος περιέγραφε ως «προσευχή», εξ ου και ο τίτλος της ταινίας που δημιούργησε για εκείνον ο γιος του.

Στο «Σινεμά Σαν Προσευχή» (που κυκλοφορεί στις αίθουσες από την Carousel Films), ο υιός Ταρκόφσκι χρησιμοποιεί ως σκελετό ηχογραφήσεις του πατέρα του στις οποίες μιλάει για την ζωή και για το έργο του, και τις δομεί ακολουθώντας την φιλμογραφία του, ντύνοντας τον ήχο με υλικό από τα γυρίσματα και από τις ταινίες του. Δημιουργείται έτσι ένα διαφορετικό βιογραφικό έργο: Μια αυτοβιογραφία άρρηκτα συνδεδεμένη με την τέχνη που ο Ταρκόφσκι έφερε στον κόσμο.

Μιλήσαμε μαζί του για την κληρονομιά του πατέρα του, για το πώς εμπνεύστηκε και επηρεάστηκε περισσότερο από την ποίηση και τη φιλοσοφία παρά από το ίδιο το σινεμά, και για το τι σημαίνει η ευθύνη του να είσαι ελεύθερος και καλλιτέχνης στον κόσμο σήμερα.

***

Μόλις σήμερα κατά σύμπτωση δημοσίευσα μια συνέντευξη με έναν σκηνοθέτη, τον Μπι Γκαν, που ανέφερε τον Ταρκόφσκι ως μεγάλη έμπνευσή του. Πώς αντιμετωπίζεις το ότι το κοινό και οι δημιουργοί φαίνονται σήμερα να ανταποκρίνονται εξίσου παθιασμένα στη δουλειά του πατέρα σου;

Ποτέ δεν είχα την αίσθηση ότι οι ταινίες του είναι παλιές ή γερασμένες. Είναι ένα έργο που δρα πάνω σου σα να πρόκειται για νέες ταινίες. Δεν υπάρχει ηλικία πάνω τους. Νομίζω ότι είναι έργο που βρίσκει εφαρμογή πάνω σε συγκεκριμένα κομμάτια της ψυχής μας, στην πνευματική δομή μας που δεν γερνάει ποτέ και δεν αλλάζει εδώ και χιλιάδες χρόνια. Είναι κάτι που αφορά απευθείας το συναισθηματικό κομμάτι κάποιου ανθρώπου. Γι’αυτό είναι τόσο δυνατές.

Πάντα μισούσε όταν οι άνθρωποι προσπαθούσαν να αναλύσουν τις ταινίες του όταν τις έβλεπαν. Πάντα έλεγε ότι τις ταινίες μου πρέπει να τις νιώσεις, πρέπει να βιωθούν για να ειδωθούν. Έλεγε πάντα πως νιώθει ενοχές όποτε του έλεγε κάποιος ότι “βλέπω” την ταινία. Έπρεπε να γίνουν βίωμα και να ακολουθήσει η συναισθηματική αποδοχή ή και απόρριψη από τον κάθε θεατή. Αλλά το πιο σημαντικό πράγματα ήταν η επαφή ανάμεσα στον θεατή και στον δημιουργό, τον συγγραφέα. Οδηγεί στην κάθαρση.

Είναι σημαντικό να δημιουργήσεις ατμόσφαιρα και να δημιουργήσεις συναισθηματική σύνθεση ανάμεσα στον συγγραφέα και στο κοινό, ίσως γι’αυτό τα φιλμ του να είναι τόσο δυνατά ακόμα. Κάποιες φορές, μια ιδέα, ένα σύμβολο που αντιπροσωπεύει κάτι, μπορεί να γεράσει. Από τη στιγμή που θα το ανακαλύψεις, που θα βρεις τι έχει να πει, τότε βαριέσαι γιατί δεν έχει κάτι άλλο να πει. Οι ταινίες του Ταρκόφσκι δεν είναι κάτι τέτοιο, είναι κάτι πάντα νέο. Η ιδέα που είχε για την τέχνη ήταν να δημιουργήσει μια εικόνα του σύμπαντος, πάνω στο τι σημαίνει να προσπαθείς να αγγίξεις το άπειρο. Αυτή ήταν η αγωνία, αυτός ήταν ο στόχος του.

Μοιάζει εξαιρετικά δύσκολο το να μπορέσεις να δημιουργήσεις σε ένα επίπεδο έξω από όλους τους περιορισμούς που επιβάλλουν οι τάσεις της κάθε πιθανής εποχής. Οι ταινίες του Ταρκόφσκι μοιάζουν σα να ανήκουν σε όλες τις εποχές, αυτό συνδέεται πιστεύεις με το ότι οι επιρροές του προέρχονταν κυρίως από άλλα μέσα εκτός σινεμά; Την ποίηση, την φιλοσοφία;

Ναι, φυσικά. Έλεγε πάντα πως πρώτα απ’όλα είναι ποιητής και όχι σκηνοθέτης ταινιών. Και φυσικά εκφραζόταν ως ποιητής στο σινεμά. Από όταν ήταν παιδί είχε μια ποιητική ματιά, και ήταν απλά το ταλέντο του και βρήκε την έκφρασή του στο σινεμά. Αλλά αν αφοσίωνε τον εαυτό του στη μουσική ή στη ζωγραφική ή κάποια άλλη μορφή τέχνης θα ήταν το ίδιο. Έχει μια ισχυρή ποιητική ψυχή, αυτό ήταν το πιο σημαντικό πράγμα. Και φυσικά, όπως όλοι οι μεγάλοι ποιητές, έχει συγκεκριμένο όραμα. Και τη δυνατότητα να πάει πέρα από τα όρια που έχουμε ως ανθρώπινα όντα. Πάντα ψάχνει πέραν αυτών. Γι’αυτό ως καλλιτέχνης τα έργα του είναι τόσο δυνατά.

Είχε απόλυτη συναίσθηση του ταλέντου του και έλεγε πως δεν πρέπει να φέρνεις στην οθόνη ή την όποια τέχνη τα πειράματά σου. Πρέπει να είσαι έτοιμος, πρέπει να έχεις κάτι να πεις. Γιατί κάθε φιλμ για αυτόν ήταν μια ηθική πράξη. Και μόνο το να το δημιουργήσει. Και το κάθε φιλμ αντιπροσωπεύει μια περίοδο της ζωής του, κάποιο σύνορο που πέρασε, κάποια πράγματα που επιτεύχθηκαν πνευματικά ή πολιτιστικά. Γι’αυτό είναι τόσο πολύ σοβαρός με τη δουλειά του. Είχε συναίσθηση ότι έφτιαχνε ένα έργο τέχνης, πρέπει να δουλεύεις με αυτό το κριτήριο στο μυαλό σου. Όχι απλά να κάνεις μια δουλειά. Να κάνεις το καλύτερο. Κι αυτό το ζητούσε κι από τους ανθρώπους στο σετ και από συνεργάτες. Αυτό είναι το πνεύμα με το οποίο πρέπει να δουλεύεις.

Έλεγε πως η τέχνη είναι κάπως σαν μια προσευχή. Ήταν ένας πνευματικός άνθρωπος που πίστευε πως τα φιλμ και η τέχνη του ήταν μια προσευχή. Ήταν ευγνώμων για το ταλέντο του, γιατί η τέχνη δεν είναι κάτι για το οποίο πρέπει να είσαι περήφανος, είναι κάτι εντός του οποίου είσαι σκλάβος σε μια ανώτερη ύπαρξη, την τέχνη την υπηρετείς. Είσαι υπηρέτης, δεν είναι κάτι για να είσαι περήφανος το ταλέντο, να θεωρείς πως είσαι πάνω από όλους. Δεν είσαι ελεύθερος. Πρέπει να υπηρετείς το ταλέντο σου και τους ανθρώπους.

Αναφέρεται στη δημιουργία του φιλμ ως πράξη ηθικής, κι επίσης ήταν κάτι εξαιρετικά δύσκολο να φέρει εις πέρας, σε μια χώρα που φαινόταν να τον απορρίπτει.

Τον είχε απορρίψει το Σοβιετικό καθεστώς. Ήταν ένας συνεχής αγώνας, είναι θαύμα που δημιούργησε πέντε φιλμ, έργα τόσο πνευματικά στα ‘70s, στα ‘60s, αδιανόητο. Είχε και υποστηρικτές φυσικά. Ανθρώπους που καταλάβαιναν τι έκανε. Αλλά επίσης μια μεγάλη του δύναμη ως καλλιτέχνης ήταν ότι προμόταρε τη δουλειά του και έπειθε ανθρώπους, ακόμα και τους πιο σκληρούς γραφειοκράτες, ότι η δουλειά του είναι σημαντική. Κι είχε πολύ μεγάλο κοινό στη Ρωσία, πάντα.

Πάντα μια κριτική εναντίον του από Σοβιετικούς ήταν ότι τα φιλμ του δεν αφορούσαν κανέναν αλλά πάντα λάμβανε γράμματα από απλούς ανθρώπους και διάβαζε τι του έγραφαν. Έκανε έργα πάνω στην πνευματικότητα, στο Θεό και στη ζωή, ήταν εναντίον σε κάθε λογής καθεστώτα, κι αυτή η δυσκολία ήταν πηγή μεγάλου στρες και πάλης, αλλά ανάμεσα στους σοβαρούς ανθρώπους στον κόσμο της κουλτούρας στη Ρωσία, τον θαύμαζαν. Δεν σταμάτησε να ελπίζει για μια πνευματική αναγέννηση, είχε πάντα θετική σκέψη.

Πότε αποφάσισες ότι ήθελες να γυρίσεις αυτό το ντοκιμαντέρ για τον πατέρα σου; Ήταν και μια διαδικασία που κράτησε χρόνια.

Άρχισα το 2002, ήταν αρκετά διαφορετικό τότε. Βασιζόταν σε ημερολόγια. Ήταν πολύ πιο βιογραφικό. Υπήρχε πολύ υλικό για αυτό αλλά όλο αυτό το υλικό χτίζει έναν θρύλο, μια εικόνα γύρω από τον Ταρκόφσκι. Ήθελα να εστιάσω σε αυτόν. Προσπάθησα να ρίξω τα διαχωριστικά όρια, ήθελα να φέρω τον θεατή μπροστά του και να ακούσει αυτόν να μιλάει και τι είχε να πει.

Αυτές οι ηχογραφήσεις, οι διαλέξεις, μου έδωσαν την ιδέα να δημιουργήσω αυτό τον μονόλογο, να αφήσω τον ίδιον να μιλήσει. Όπως τον θυμάμαι στο σπίτι, στο τραπέζι, να τον παρουσιάσω όπως ήταν στην αληθινή ζωή. Ήταν αναγκαιότητα και για μένα. Είχα ερωτήσεις για την ζωή και για την πνευματικότητα να αντιμετωπίσω, για μένα δεν είναι μόνο πατέρας αλλά και δάσκαλος στη ζωή.

Υπήρξε για σένα κάποια μεγάλη αποκάλυψη που ένιωσες κατά την όλη διαδικασία;

Δεν βρήκα τίποτα νέο γιατί τον ήξερα πολύ καλά τον πατέρα μου. Ήταν ένα ανοιχτό άτομο που πάντα επικοινωνούσε τα συναισθήματά του και το να είμαι δίπλα του ήταν μια σπουδαία εμπειρία. Πάντα μίλαγε. Ακόμα και ως παιδί που ήμουν μου μίλαγε σα να ήμουν μεγάλος. Στην “Θυσία” ο μονόλογος του Αλεξάντερ στην αρχή είναι μια μετάθεση της σχέσης μας.

Μεγάλη αποκάλυψη, λοιπόν, δεν υπήρξε αλλά όταν το φιλμ μονταρίστηκε και έβαλα όλο μαζί το υλικό -επειδή το φιλμ ανοίγει με φωνή κι όχι εικόνα, η φωνή είναι η σπονδυλική στήλη του φιλμ και μετά έβαλα την εικόνα πάνω. Όταν λοιπόν τα έβαλα όλα μαζί, με εντυπωσίασε η βαθύτατη θρησκευτική πίστη. Πολλές φορές χαρακτηρίζουμε μια εμπειρία πνευματική αλλά μπορεί να είναι μακριά από την πίστη, κι αυτό είναι που μου έμεινε πιο πολύ, γιατί δεν τον άκουσα ποτέ να λέει κάτι τέτοιο. Έλεγε ότι είναι η προσευχή μου. Το είπε δύο φορές. Ειδικά προς το τέλος της ζωής του όταν ήταν έτοιμος… Ήταν κάτι πολύ σημαντικό για εκείνον. Γι’ αυτό διάλεξα αυτό τον τίτλο για το ντοκιμαντέρ. Είναι για την τέχνη του, και η τέχνη ήταν η προσευχή του. Δεν ήταν αποκάλυψη, αλλά ήταν κάτι που βρήκα πολύ έντονο.

Το ντοκιμαντέρ είναι δομημένο γύρω από τη φιλμογραφία του, επιλέγοντας αυτή την προσέγγιση ουσιαστικά σχολιάζεις και τη σύνδεση ανθρώπου και τέχνης; Ότι πρόκειται για πτυχές που δεν διαχωρίζονται;

Είναι καλό που το αναφέρεις αυτό γιατί το φιλμ ήταν μέρος της ζωής του. Κάθε φιλμ, κάθε κεφάλαιο αντιπροσωπεύει σημαντικό μέρος της βιογραφίας του. Και κάθε φιλμ είναι αυτοβιογραφικό. Δεν μπορείς να μιλήσεις για τον Ταρκόφσκι χωρίς να μιλήσεις για τα φιλμ του και τι αντιπροσωπεύουν. Εκφράζουν μια συναισθηματική και πνευματική κατάσταση σε κάθε σημείο της ζωής του. Και φυσικά τα κομμάτια που διάλεξα από κάθε φιλμ του και τις ατάκες, είναι τα πιο αυτοβιογραφικά. Είναι κάτι άρρηκτα προσωπικό.

Για το σινεμά που αγαπούσε εκείνος μιλούσατε όταν ήσουν μικρός;

Ναι, ναι, φυσικά. Αλλά είχε ελάχιστους σκηνοθέτες που αγαπούσε. Ο #1 του ήταν ο Μπρεσόν, μιλάει για αυτόν και στην ταινία. Και μετά του αρέσει πολύ ο Μπέργκμαν φυσικά, ο Μιζογκούτσι, Παρατζάνοφ, Ιοσελιάνι, αλλά ο Μπρεσόν ήταν… Έβλεπε πάντα φιλμ του Μπρεσόν προτού αρχίσει να δουλεύει σε δικό του. Ένιωθε πολύ κοντά του, αν και πολύ διαφορετικοί ως σκηνοθέτες.

Ναι, εξάλλου έχει μεγάλο ενδιαφέρον τι διαφορετικό αντλείς από κάθε κομμάτι τέχνης.

Ναι, φυσικά, δε νομίζω πως εμπνεύστηκε καθόλου από άλλους σκηνοθέτες. Οι επιρροές του ήταν περισσότερο… Μπαχ, ας πούμε. Αγαπούσε τον Μπαχ. Ποιητές. Πούσκιν. Ντοστογιέφσκι. Αυτές ήταν οι καλλιτεχνικές του προτιμήσεις. Δυνατοί συγγραφείς. Και μετά φιλόσοφοι. Η Ρώσικη αναγέννηση που διακόπηκε από την Επανάσταση. Υπήρχαν σπουδαίοι φιλόσοφοι ειδικά πάνω στην ιδέα την πνευματικής σύνδεσης. Πολύ περισσότερο από το σινεμά ήταν αυτοί που τον επηρέασαν, δεν ήταν κάποιος που πήγαινε σινεμά. Ήταν επικριτικός για τα έργα των άλλων και για τα έργα τα δικά του.

Θα μπορούσε το σινεμά του να το έχει δημιουργήσει στο σημερινό κινηματογραφικό σκηνικό;

Ναι, το σινεμά σήμερα έχει εκφυλιστεί σε κάτι που είναι περισσότερο διασκέδαση, δεν είναι τόσο σινεμά. Αλλά το ενδιαφέρον για τον Ταρκόφσκι σήμερα είναι μεγαλύτερο από παλιότερα. Όταν υπάρχει έλλειψη στη μοντέρνα τέχνη κοιτάμε προς τα πίσω, στους παλιούς masters. Γιατί εκεί το κοινό βρίσκει κάτι που τους λείπει από τη σύγχρονη τέχνη.

Ο πατέρας μου έλεγε από τα ‘80s ότι η τέχνη χάνει την αίσθησή της, η τέχνη είναι μια προσευχή και μια πνευματική αναζήτηση, είναι ένα εργαλείο για να γνωρίσεις τον κόσμο. Όπως η φιλοσοφία. Ή τα μαθηματικά, που προσφέρουν μια ώθηση ώστε να οργανώσεις το σύμπαν, κι η τέχνη σε κάποιο βαθμό κάτι τέτοιο σημαίνει. Αν δεν το χρησιμοποιείς αυτό και την χρησιμοποιείς μόνο για τα χρήματα ή για να γίνεις διάσημος, δεν είναι τέχνη.

Όλοι είναι καλλιτέχνες σήμερα. Τι κάνεις; “Είμαι καλλιτέχνης”. Ελάχιστοι ήταν καλλιτέχνες. Ο Λεονάρντο. Ο Ντοστογιέφσκι. Είναι χάρισμα, κι οι άνθρωποι δεν το καταλαβαίνουν. Υπάρχει μεγάλη σύγχυση για την τέχνη και ειδικά για το σινεμά, επειδή το σινεμά πάντα χρειαζόταν λεφτά για να πραγματοποιηθεί και πρέπει να τα κερδίσεις πίσω. Είναι ένας φαύλος κύκλος. Μπορώ όμως να πω ότι τα φιλμ του Ταρκόφσκι ακόμα προβάλλονται και φέρνουν περισσότερα λεφτά πίσω στη Ρώσικη διανομή από ό,τι όλα τα υπόλοιπα φιλμς μαζί.

Ο αληθινός καλλιτέχνης πάντα μπορεί να εκφράσει τον εαυτό του, κι ο Ταρκόφσκι θα τα κατάφερνε. Ακόμα και με ρίσκο. Για τη “Θυσία” ήθελε 3 χρόνια για να βρει τα χρήματα. Θα προσπαθούσε και σήμερα να κάνει τις ταινίες του και θα έβρισκε τον τρόπο του. Είναι δύσκολο, αλλά οι σκηνοθέτες πάντα προσπαθούν να συμβιβάζονται κι αυτός ποτέ δεν συμβιβάστηκε. Δεν γύρισε ποτέ ούτε ένα πλάνο που του είπαν να κάνει, δεν έκοψε ποτέ μια σκηνή που του ζήτησαν να κόψει. Αν αρχίσεις να κάνεις κάτι τέτοιο δεν είσαι καλλιτέχνης πια, είσαι σκλάβος.

Η αίσθηση ελευθερίας είναι κάτι πολύ χαρακτηριστικό της προσωπικότητάς του. Είναι πολύ δύσκολο να είσαι ελεύθερος. Ειδικά τώρα. Και μπορείς να φανταστείς και τότε στη Σοβιετική Ένωση; Αλλά είναι κάτι που πρέπει να είσαι προετοιμασμένος να κάνεις αν θέλεις να δημιουργείς. Είναι μια βασική δύναμη του χαρακτήρα.

***

Ολοκληρώνοντας την κουβέντα μας, ο Αντρέι μας λέει πως το 2022 θα συμπληρωθούν 90 χρόνια από τη γέννηση του πατέρα του και θα είναι μια σημαντική χρονιά για τα σχέδια του Ινστιτούτου. Έχει πολλά πλάνα λέει αν και αυτή η χρονιά με την πανδημία πήγε πίσω τα πάντα. Αναφέρουμε την λέξη “ελπίδα” αποχαιρετώντας τον.

«Υπάρχει πάντα ελπίδα. Όχι, όχι, είμαι θετικός», λέει. «Και φυσικά είναι ένα μέρος αναλογισμού των πάντων αυτή η περίοδος. Προσπαθώ να βρω κάτι πολύτιμο μέσα από όλο αυτό. Είναι μια σημαντική εμπειρία για όλους».

*Η ταινία “Αντρέι Ταρκόφσκι. Σινεμά Σαν Προσευχή” κυκλοφορεί στις αίθουσες από την Carousel Films.

Διαβάστε τις Ειδήσεις από την Ελλάδα και τον κόσμο, με την αξιοπιστία και την εγκυρότητα του News247.gr.