ΔΑΝΑΗ ΣΤΡΑΤΟΥ: ΑΠΟ ΤΗ ΔΟΛΟΦΟΝΙΑ ΤΟΥ ΓΡΗΓΟΡΟΠΟΥΛΟΥ ΜΕΧΡΙ ΤΙΣ ΣΤΑΧΤΕΣ ΕΝΟΣ ΠΡΑΣΙΝΟΥ ΠΑΡΑΔΕΙΣΟΥ

Η Δανάη Στράτου για τον κόσμο της Τέχνης δε χρειάζεται ιδιαίτερες συστάσεις. Πρόκειται για μία σπουδαία εικαστικό που ασχολείται με σύγχρονα ζητήματα, όπως η μετανάστευση, η ζωή στις σύγχρονες πόλεις, η αύξηση του πληθυσμού και η σχέση με το περιβάλλον καθώς και τις πολιτικές και κοινωνικές εντάσεις σε όλο τον κόσμο. Το έργο της περιλαμβάνει εγκαταστάσεις μεγάλης κλίμακας και οπτικοακουστικά́ περιβάλλοντα, ενώ η γλώσσα της είναι κατά κύριο λόγο αφαιρετική́ γεωμετρική́ γλώσσα.

Για το ευρύ κοινό, ωστόσο, χρειάζεται σίγουρα μία επανασύσταση, αφού τη γνώρισε ως σύζυγο του Γιάνη Βαρουφάκη το 2015 και μέσα από τις κοινές τους φωτογραφήσεις και συνεντεύξεις.

Η Δανάη Στράτου από το 1997 μέχρι σήμερα έχει συστηματική παρουσία σε σημαντικές ομαδικές και ατομικές εκθέσεις διεθνώς. Αντιπροσωπευτικά́ έργα της είναι το “Desert Breath” (1997), μία από́ τις μεγαλύτερες εγκαταστάσεις Land Art παγκοσμίως, στην έρημο της Σαχάρας, το “The River of Life” (2004), βιντεο-εγκατάσταση που καταγράφει τη ροή́ και τον ρυθμό́ των επτά́ μεγαλύτερων ποταμών του κόσμου, το “Cut – 7 Dividing Lines” (2007), μια φωτογραφική́ εγκατάσταση που διερευνά́ τις συνδέσεις αναμεσά σε μέρη του κόσμου διαιρεμένα για πολιτικούς ή θρησκευτικούς λόγους που εκτίθεται στη μόνιμη συλλογή του Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης στο Φιξ, αλλά και η in situ εγκατάσταση Πάνω στη Γη Κάτω από́ τα Σύννεφα στην Ελευσίνα, στο πλαίσιο του φεστιβάλ Αισχύλεια 2017 & Ελευσίνα 2023 – Πολιτιστική́ Πρωτεύουσα της Ευρώπης. Δουλειά́ της παρουσιάζεται συστηματικά́ διεθνώς, μεταξύ άλλων στην 48η Mπιενάλε της Βενετίας (1999), στην 1η Mπιενάλε της Βαλένθια στην Ισπανία (2001), στην 1η Μπιενάλε της Θεσσαλονίκης (2007), στην γκαλερί La Verrière, Fondation d’entreprise Hermès (ατομική́ έκθεση, Βρυξέλλες, 2010), στο Διεθνές Φεστιβάλ της Αδελαΐδας – Restless στην Αυστραλία (2012) και στην ετήσια διεθνή́ έκθεση Ιcastica στο Αρέτσο της Ιταλίας (2015).

Το 2010 ίδρυσε τον μη κερδοσκοπικό́ οργανισμό́ Vital Space, μια καλλιτεχνική́-διεπιστημονική́ πλατφόρμα που δραστηριοποιείται διεθνώς σε σύγχρονα θέματα της τέχνης και της πολιτικής με στόχο να προσεγγίσει τα ζωτικά́ ζητήματα της εποχής μας και να τα προβάλει στο κοινό́ μέσα από́ την καλλιτεχνική́ οπτική́. Είναι Προέδρος του mέta – Κέντρου Μετακαπιταλιστικού Πολιτισμού́, το οποίο μέσα από την τέχνη και την έρευνα εργάζεται στην κατεύθυνση της ρήξης με ένα δυστοπικό παρόν ώστε να φανταστούμε τον κόσμο εκ νέου.

Αυτήν την περίοδο και μέχρι τις 10 Ιουλίου στο Κέντρο Τεχνών του Δήμου Αθηναίων παρουσιάζεται η νέα ατομική της έκθεση «Burning Issues – Merimbula» σε επιμέλεια του Χριστόφορου Μαρίνου, Ιστορικού Τέχνης και επιμελητή εκθέσεων και δράσεων του ΟΠΑΝΔΑ.

Η Δανάη Στράτου κατασκευάζει ένα εμβυθιστικό περιβάλλον, όπου η φωτιά, οι συμβολισμοί και οι καταστροφικές της συνέπειες παίζουν πρωταγωνιστικό ρόλο: οι επισκέπτες εισδύουν σε έναν χώρο πνευματικής αφύπνισης, σε έναν χώρο κάθαρσης και εξαγνισμού, με απώτερο σκοπό την καλλιέργεια της περιβαλλοντικής τους συνείδησης.

Τα δύο βασικά στοιχεία που χρησιμοποιούνται αντιπαραθετικά́ στην έκθεση της Δανάης Στράτου είναι η αναπαράσταση ενός υγιούς δάσους, στη μία εγκατάσταση, και η βιντεοσκοπημένη εικόνα ενός φύλλου χαρτιού που φλέγεται ασταμάτητα με πολύ αργό ρυθμό, στην άλλη.

Με αφορμή την έκθεση αυτή, εμείς είχαμε μία πολύ ενδιαφέρουσα κουβέντα μαζί της…

Η μητέρα σας ήταν επίσης εικαστικός. Αναμνήσεις που έχετε με εκείνη και τα έργα της; Είχατε ανέκαθεν καλλιτεχνικές ανησυχίες;
Από τότε που θυμάμαι, θυμάμαι να συνυπάρχω με την διαδικασία δημιουργίας των γλυπτών της – με τον τρόπο που άγγιζε τα υλικά, που δούλευε το μάρμαρο, που πάσχιζε με τα μέταλλα. Ήταν μέρος της ζωής μας. Θυμάμαι, ως αντίδραση στη μητέρα μου, να λέω ότι δεν θα γίνω ποτέ καλλιτέχνης. Όμως, παράλληλα, ό,τι έκανα εκπορευόταν από μια εσωτερική ανάγκη καλλιτεχνικής έκφρασης – από τον τρόπο που σκεφτόμουν την άμμο στην παραλία μέχρι και την σχέση μου με οποιοδήποτε υλικό: το νερό, μια βίδα, μια κασέτα, ένα βιβλίο. Οπότε, όταν, στο γυμνάσιο, ήρθε η ώρα να αρχίσω να σκέφτομαι τι θα κάνω στη ζωή μου, μου ήταν αδύνατον να μην καταλήξω σε σχολή καλών τεχνών.

Ο Πικάσο έλεγε, σωστά, ότι ένας πίνακας δεν είναι διακόσμηση, αλλά πολεμικό όπλο. Άρα, η τέχνη πάντα παίρνει πολιτική θέση – ιδίως όταν αρνείται ότι το κάνει!

Τι είναι αυτό που σας εμπνέει στις εικαστικές σας δημιουργίες; Ποιος θα λέγατε πως είναι ο καλλιτέχνης που σας καθόρισε;
Η λέξη έμπνευση σε σχέση με τη δημιουργία δεν με εκφράζει ιδιαίτερα, γιατί υπονοείται ότι απλά περιμένεις αδρανής μέχρι να σού έρθει. Η έμπνευση είναι ευπρόσδεκτη, αλλά δεν είναι ικανή από μόνη της για να δημιουργηθεί ένα έργο. Προτιμώ την λέξη ανάγκη. Κάθε φορά που ολοκληρώνω ένα έργο, αρχίζω να νιώθω μέσα μου ένα κενό, μια γλυκιά πίεση. Έχω μάθει πια τι είναι: Είναι η ανάγκη του επόμενου έργου. Νιώθω σαν να είναι ήδη εκεί, έτοιμο να γεννηθεί. Δεν γνωρίζω τι είναι, το θέμα του, τη μορφή του. Απλώς με κυριαρχεί η ανάγκη να το ψάξω – κάτι σαν την αρχαιολόγο που κάνει ανασκαφή σε σημείο που νιώθει ότι θα βρει σημαντικό εύρημα το οποίο απαιτεί την ανακάλυψή του. Οπότε υπάρχει η έννοια της συνεχούς αναζήτησης, της έρευνας, της εργασίας.

Όσο για καλλιτέχνες που με επηρέασαν, είναι σκληρή η ερώτηση – σαν να σας ζητήσει κάποιος να ονοματίσετε δυο-τρεις αγαπημένες ταινίες. Αλλά για να μην υπεκφύγω ας αναφέρω τον Brancusi σαν έναν από τους σημαντικούς για μένα…

H τέχνη τελικά μπορεί να αλλάξει τον κόσμο; Πρέπει να παίρνει πολιτική θέση;
Η τέχνη δημιουργεί τον υλικό κόσμο που οικοδομούν άνθρωποι και κοινωνίες, καθορίζει τον τρόπο με τον οποίο ερμηνεύουμε τον κόσμο μας – και άρα αλληλοεπιδρούμε με αυτόν. Ο Πικάσο έλεγε, σωστά, ότι ένας πίνακας δεν είναι διακόσμηση, αλλά πολεμικό όπλο. Άρα, η τέχνη πάντα παίρνει πολιτική θέση – ιδίως όταν αρνείται ότι το κάνει! Τα ενδιαφέροντα ερωτήματα, συνεπώς, είναι τι πολιτική θέση παίρνει ένα έργο τέχνης, αν πρέπει ή όχι η καλλιτέχνις να στρατεύεται με κόμματα, αν η πολιτική διάσταση ενός έργου είναι συνειδητή ή υποσυνείδητη κλπ.

Με θυμώνει η έλλειψη της οποιασδήποτε πολιτική στήριξης των νέων Ελλήνων καλλιτεχνών και προώθησής τους στο εξωτερικό. Αντ’ αυτού, ό,τι κονδύλια υπάρχουν δίνονται στα ήδη πλούσια «Ιδρύματα» που φέρνουν έργα από το εξωτερικό και προωθούν Έλληνες καλλιτέχνες πολύ επιλεκτικά και μόνο στο πλαίσιο των εμπορικών συμφερόντων των ίδιων των «Ιδρυμάτων».

Είστε παντρεμένη με τον Γιάνη Βαρουφάκη. Πώς μπορεί να ισορροπήσει μία σχέση ανάμεσα σε μία εικαστικό και σε έναν οικονομολόγο και πολιτικό;
Η πρώτη μας συζήτηση – που μας έφερε γρήγορα στο να γίνουμε ζευγάρι – αφορούσε ένα δικό μου πρότζεκτ που μόλις είχα αρχίσει να δουλεύω τότε, το 2005, γύρω από τις σκληρές διαχωριστικές γραμμές, τα Νέα Τείχη, που είχαν αρχίσει να υψώνονται σε διάφορες μεριές της Γης κατά την περίοδο της Παγκοσμιοποίησης που υποσχόταν την… κατάργηση των τειχών. Η κουβέντα εκείνη μας οδήγησε στο να δουλέψουμε μαζί σ’ ένα δικό μου εικαστικό έργο που, για να ολοκληρωθεί το 2006, απαίτησε να ταξιδέψουμε σε μερικές από τις πιο επικίνδυνες διαχωριστικές γραμμές του πλανήτη (από τα σύνορα Αιθιοπίας-Ερυθραίας και την γραμμή εκεχειρίας στο Κασμίρ μέχρι την Χουαρέζ του Μεξικού και το Τείχος της Ντροπής στα Κατεχόμενα της Παλαιστίνης).

Για μένα, δεν υπάρχει διαχωριστική γραμμή μεταξύ της δουλειάς του Γιάνη (Βαρουφάκη) και της δικής μου. Βοηθά βέβαια ότι δεν είναι ούτε επαγγελματίας πολιτικός ούτε και από τους οικονομολόγους που θεωρούν ότι η αλήθεια για τον άνθρωπο και την κοινωνία μπορεί να ανακαλυφθεί μέσα από οικονομικά μοντέλα – κάτι που φαίνεται από τα βιβλία του.

Τελικά, το έργο εκείνο – με την επονομασία CUT-7 Dividing Lines – ολοκληρώθηκε και εκτίθεται στη μόνιμη συλλογή του Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης στο Φιξ. Ο επισκέπτης θα παρατηρήσει ότι τα κείμενα στο δάπεδο (τα οποία είναι αναπόσπαστο μέρος του έργου μου) είναι του Γιάνη. Γιατί σας τα λέω όλα αυτά; Επειδή, για μένα, δεν υπάρχει διαχωριστική γραμμή μεταξύ της δουλειάς του και της δικής μου. Βοηθά βέβαια ότι δεν είναι ούτε επαγγελματίας πολιτικός ούτε και από τους οικονομολόγους που θεωρούν ότι η αλήθεια για τον άνθρωπο και την κοινωνία μπορεί να ανακαλυφθεί μέσα από οικονομικά μοντέλα – κάτι που φαίνεται από τα βιβλία του. Άρα, ναι η σχέση μας ισορροπεί ακριβώς μέσα από την διαδικασία διαλόγου της δουλειάς μου με την δουλειά του.

Στα έργα σας σας απασχολεί πολύ το περιβάλλον και η κλιματική αλλαγή. Ποια η δική σας σχέση με τη φύση; Επιζητείτε να έρχεστε σε επαφή με αυτή και πώς νιώθετε μέσα της;
Είναι σαν να ρωτάτε μία αστροναύτη εάν την φοβίζει η προοπτική να τελειώσει, ή να δηλητηριαστεί, το οξυγόνο του διαστημόπλοιού της. Αν δεν την φοβίζει, είναι – απλά – επικίνδυνα ανόητη. Η φύση για κάθε άνθρωπο είναι ό,τι το νερό για το ψάρι – δεν υπάρχουμε χωρίς αυτήν. Το ερώτημα είναι τι επαφή έχουμε με τη φύση; Τη δηλητηριάζουμε ή τη θεραπεύουμε από το κακό που της κάναμε ως είδος; Παίρνουμε κουράγιο από αυτήν ή την αγνοούμε, αγνοώντας έτσι τον εαυτό μας; Εγώ, μέσα της νιώθω ζωντανή, εσείς;

«Burning Issues – Merimbula»

Το «Burning Issues – Merimbula», όπως τα περισσότερα έργα μου, πρόκειται για εγκατάσταση που δημιουργεί ένα ολοκληρωμένο περιβάλλον στο οποίο μπαίνεις, εισέρχεσαι, γίνεσαι μέρος του, περπατάς μέσα του. Η συγκεκριμένη εγκατάσταση αποτελείται από δύο χώρους, μ΄ έναν τρίτο που «διαμεσολαβεί». Ο διάλογος μεταξύ των δύο χώρων, καθώς πηγαίνεις από τον έναν στον άλλο, ή στέκεσαι στον έναν βλέποντας σε απόσταση τον άλλον, συνυφαίνει μια εμπειρία που, ελπίζω, δίνει έναυσμα για ενσυναίσθηση σημαντικών ζητημάτων που μας απασχολούν σήμερα όχι μόνο στην Ελλάδα και την Ευρώπη αλλά παντού.

Έχετε επισκεφθεί το δάσος Merimbula στη Νέα Νότια Ουαλία της Αυστραλίας που δυστυχώς καταστράφηκε από πυρκαγιές. Τι θυμάστε πιο έντονα από εκεί;
Ο ένας από τους δύο χώρους της εγκατάστασης είναι μια δική μου αναπαράσταση του μαγευτικού δάσους της νοτιοανατολικής Αυστραλίας στην περιοχή Merimbula το οποίο είχαμε επισκεφτεί δύο φορές, μία το 2009 και μία το 2010. Πραγματικά μαγεμένη από τη μουσική πουλιών που ακούγονταν σαν μικρά, μελωδικά καμπανάκια (bellbirds τα λένε οι ντόπιοι), εν μέσω ενός υποτροπικού δάσους που διέσχιζε καταγάλανο, ορμητικό ποτάμι, χωρίς να ξέρω γιατί άρχιζα να φωτογραφίζω μανιωδώς τα δέντρα του και να ηχογραφώ τα πουλιά του.

Όταν μια δεκαετία μετά, το 2020, έμαθα ότι το δάσος αυτό κάηκε ολοσχερώς από τις φωτιές που κατέστρεψαν το ένα τρίτο σχεδόν των δασών της Νέας Νότιας Ουαλίας, ότι τα πουλιά του σίγησαν μέσα στο ολοκαύτωμα δισεκατομμυρίων πουλιών και άγριων ζώων, ήξερα ότι το παλιό εκείνο υλικό είχε τελικά λόγο ύπαρξης.

Πόσο ευαισθητοποιημένος είναι ο κόσμος ως προς τα περιβαλλοντικά θέματα και την κλιματική αλλαγή; Θεωρείτε πως είναι στο χέρι μας να αλλάξουμε την πορεία του πλανήτη μας;
Και βέβαια είναι στο χέρι μας. Τα πάντα θα μπορούσαμε να τα κάνουμε διαφορετικά. Το «δεν υπάρχει εναλλακτική» είναι το τελευταίο οχυρό των ολιγαρχών που κερδίζουν από την καταστροφή του πλανήτη. Ο κόσμος, στην συντριπτική του πλειοψηφία, είναι ευαισθητοποιημένος για την κλιματική καταστροφή, για το κακό που κάνουμε στις θάλασσές μας, για το γεγονός ότι αφήνουμε στα εγγόνια μας έναν δηλητηριασμένο πλανήτη.

Η συνεχιζόμενη απολυταρχία των ολιγαρχών έχει αρωγό την κούραση της πλειοψηφίας των ανθρώπων. Μας λένε: «Εμείς δεν μπορούμε να δούμε πως θα τα βγάλουμε πέρα μέχρι το τέλος της βδομάδας κι εσείς μας μιλάτε για το τι θα γίνει στο τέλος της δεκαετίας;» Δίκιο έχουν. Αλλά αυτό το δίκιο απαιτεί περισσότερη οργάνωση, περισσότερο ακτιβισμό, μεγαλύτερη αλληλεγγύη ώστε να ευθυγραμμιστεί το συμφέρον του είδους μας με το τι κάνουμε συλλογικά.

Από την άλλη, μην ξεχνάμε ότι δε ζούμε σε δημοκρατίες, αλλά σε στυγνές ολιγαρχίες όπου η άποψη του κόσμου δεν επιτρέπεται να αλλάξει τις πρακτικές που δηλητηριάζουν τον πλανήτη. Η συνεχιζόμενη απολυταρχία των ολιγαρχών έχει αρωγό την κούραση της πλειοψηφίας των ανθρώπων. Μας λένε: «Εμείς δεν μπορούμε να δούμε πως θα τα βγάλουμε πέρα μέχρι το τέλος της βδομάδας κι εσείς μας μιλάτε για το τι θα γίνει στο τέλος της δεκαετίας;» Δίκιο έχουν. Αλλά αυτό το δίκιο απαιτεί περισσότερη οργάνωση, περισσότερο ακτιβισμό, μεγαλύτερη αλληλεγγύη ώστε να ευθυγραμμιστεί το συμφέρον του είδους μας με το τι κάνουμε συλλογικά.

Πώς και πού “διασταυρώνεται” το κλίμα και τα φλέγοντα κοινωνικοπολιτικά ζητήματα του καιρού μας;
Παντού. Ο πόλεμος στην Ουκρανία φουντώνει την πείνα στην Αφρική, καθιστά δυσκολότερο τον συντονισμό Δύσης και Ανατολής σε πολιτικές αποφυγής της κλιματικής καταστροφής, ενισχύει τις συγκρούσεις μέσα στις κοινωνίες μας, έτσι πάει δεκαετίες πίσω η πράσινη μετάβαση, συνεπώς οι μεταναστευτικές ροές (λόγω πολέμου, ανομβρίας και πείνας) ενισχύονται, μεγεθύνεται η ξενοφοβία που δηλητηριάζει τις ολιγαρχικές μας «δημοκρατίες» κ.ο.κ.

Όσον αφορά το πως εμφανίζεται, ή υπεισέρχεται, στο έργο μου αυτή η «διασταύρωση» της οικολογικής καταστροφής με την κοινωνική κρίση, αυτό επιτυγχάνεται στον δεύτερο χώρο της εγκατάστασης. Εκεί, σε ένα ολοσκότεινο δωμάτιο, εισερχόμαστε στο κέντρο μιας φωτιάς που εξελίσσεται σε αργή κίνηση. Αρχικά, αυτή την προβολή φωτιάς (Burning Issues) την είχα αρχικά δουλέψει ως συμβολική αναπαράσταση της σύγκρουσης διαδηλωτών και αστυνομίας τόσο τον Δεκέμβρη του 2008 (μετά τη δολοφονία του Γρηγορόπουλου) όσο και τον Ιούνιο του 2011 (τότε που πέρναγε από τη Βουλή το λεγόμενο «Μεσοπρόθεσμο»).

Όταν, βέβαια, το 2020 πια κάηκε το δάσος στην Merimbula, οι δύο αυτές εγκαταστάσεις (Burning Issues – Merimbula) συνέκλιναν – μια συμβολή, σύγκλιση, που συμβολίζει αυτό που λέτε: την διασταύρωση της οικολογικής καταστροφής με τα φλέγοντα κοινωνικοπολιτικά ζητήματα του καιρού μας

Πέρσι οι φονικές πυρκαγιές κατέκαψαν την Εύβοια. Ακόμη δεν έχει αρχίσει το καλοκαίρι και οι φωτιές έχουν ξεκινήσει. Τι φταίει για όλα αυτά; Η πολιτική των κομμάτων, η κλιματική αλλαγή, κάτι άλλο;
Τρία πράγματα φταίνε: Πρώτο, η κλιματική αλλαγή που ξεραίνει τα δάση μας το χειμώνα και τα αναφλέγει το καλοκαίρι. Δεύτερο, οι πολιτικές δεκαετιών που οδήγησαν, αρχικά, στην εγκατάλειψη της υπαίθρου από κατοίκους που ήξεραν πως να φροντίζουν τα δάση και, πιο πρόσφατα, την εκχώρηση τους σε ιδιώτες των οποίων οι δραστηριότητες ολοκληρώνουν το κακό. Τρίτο, η χρεοκοπία του ελληνικού κράτους που οδήγησε, από τη μία, στο να μην υπάρχει καμία προετοιμασία (π.χ. καθαρισμός) του δάσους κατά τον χειμώνα και, από την άλλη, στην κατάργηση της δασοπυρόσβεσης και την αντικατάστασή της από την πολιτική του να αφήνουν τα δάση να καούν εκκενώνοντας τα χωριά.

Τι είναι αυτό που σας θυμώνει περισσότερο όταν κοιτάτε γύρω σας στο ελληνικό πολιτιστικό τοπίο;
Η έλλειψη της οποιασδήποτε πολιτική στήριξης των νέων Ελλήνων καλλιτεχνών και προώθησής τους στο εξωτερικό – όπου πολλές και πολλοί θα μπορούσαν να διαπρέψουν με λίγη μόνο βοήθεια. Αντ’ αυτού, ό,τι κονδύλια υπάρχουν δίνονται στα ήδη πλούσια «Ιδρύματα» που φέρνουν έργα από το εξωτερικό και προωθούν έλληνες καλλιτέχνες πολύ επιλεκτικά και μόνο στο πλαίσιο των εμπορικών συμφερόντων των ίδιων των «Ιδρυμάτων».

Ποιο έργο τέχνης θα μπορούσε να αντικατοπτρίσει την Ελλάδα του σήμερα;
Κανένα. Ποτέ ένα έργο δεν μπορεί να αντικατοπτρίσει την σύνθετη πραγματικότητα. Για αυτό χρειάζεται ο πλουραλισμός, οι συλλογές έργων, οι πολλαπλές εκθέσεις εικαστικών δημιουργιών που – όλες μαζί – έχουν την δυνατότητα να συλλάβουν το πνεύμα μιας εποχής.

Δανάη Στράτου/ Burning Issues – Merimbula/ Κέντρο Τεχνών Δήμου Αθηναίων/Έως 10 Ιουλίου 2022